ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اۋلەتى جەرلەنگەن قورىم جانە ونىڭ قۇپياسى
وسىعان وراي، قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانى شابانباي بي اۋىلى تۇرعىندارى قايراتكەرگە ارناپ ەسكەرتكىش ءمۇسىنىن ورناتتى. اۋىل ازاماتتارى وعان ءوز اقشاسىن جۇمسادى. ەسكەرتكىشتى اشۋ راسىمىنە قاتىسقان الاش قوزعالىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءارى قاراي ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتا- اناسى مەن تۋىستارى جەرلەنگەن تالدىبەيىت قورىمىنا باردى.
شابانباي بي اۋىلىنان 30 شاقىرىم جەردە، جىڭىشكە وزەنىنىڭ جاعاسىندا جاتقان قورىم ەل ىشىندە «بوكەيحاندار اۋلەتىنىڭ قورىمى» دەپ تە اتالادى. وسى قورىم باسىندا «ازاتتىق» ءتىلشىسى ادەبيەتتانۋشى، الاش قايراتكەرلەرى جونىندەگى بىرنەشە زەرتتەۋدىڭ اۆتورى ساعىمباي جۇماعۇلوۆپەن سۇقباتتاستى.
- تالدىبەيىت ءبىر اۋلەتتىڭ قورىمى ما، الدە سول توڭىرەككە ورتاق قورىم با؟
- بۇل قورىم – 20-عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا جاپپاي قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، تارىداي شاشىراپ كەتكەن بوكەيحان اۋلەتىنىڭ قورىمى. وسى وڭىردەگى ايرىقشا تاريحي- مادەني ەسكەرتكىش. مۇندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحاممەد، اتاسى مىرزاتاي، اناسى بەگىماي، تۋعان باۋىرلارى ءازىحان، ءتاتىحان، سماحان جانە جالعىز قارىنداسى نۇربەك جەرلەنگەن. بيىك دۋالمەن قورشالعان قورىم ىشىندە وسى اۋلەتكە قارايتىن وزگە دە ادامداردىڭ بەيىتى بار. ءبىراق اتى- ءجونى جازىلماعان.
تالدىبەيىتكە 1990 -جىلدان كەيىن قويىلعان قۇلپىتاستار. بوكەيحان اۋلەتىنىڭ قورىمى. قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى. 25 قىركۇيەك 2021 -جىل.
- تالدىبەيىت اتالۋىنىڭ سىرى نە؟
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ اكە- شەشەسىنىڭ ءقابىرى شەتكە قاراي، وقشاۋ جاتىر. ءدال سونىڭ تۇبىندە اعاش ءوسىپ تۇر. ول اعاشتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى وتىرعىزعان. اكەسى قايتىس بولعاندا جەتە الماي، كەيىننەن كەلىپ وسى اعاشتى وتىرعىزعان ەكەن. اعاشتىڭ كوشەتىن ومبى جاقتان اكەلگەن دەسەدى. بۇل وڭىردە مۇنداي اعاش جوق. بۇل اعاش ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوز قولىنان قالعان كورنەكتى تاريحي بەلگى رەتىندە دە قۇندى. قورىمنىڭ تالدىبەيىت اتانعانى دا وسى تالعا بايلانىستى بولسا كەرەك.
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ باس كيىمى دە وسى قورىمعا جەرلەنگەن دەيدى.
- ءيا، بۇل دا ناۋبەتكە ۇشىراعان اۋلەتتىڭ امالسىز ارەكەتى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە اعاسى جازىقسىز اتىلىپ، سۇيەگى قايدا قالعانى بەلگىسىز بولعان سوڭ، ونىڭ باس كيىمىن اۋلەت قورىمىنا كادىمگىدەي لاقاتتاپ جەرلەگەن.
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا كيگەن باس كيىمى مە؟
- ول جاعى بەلگىسىز. ءاليحان ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ەلمەن حابارلاساتىنداي جاعدايدا بولعان جوق. سماحان تورە ءاليحاننىڭ ۇرپاقتارىمەن جالعاسىپ الدىردى دەيىن دەسەڭ ول اۋلەت بىرىنەن ءبىرى كوز جازىپ قالعان كەزى. سوندىقتان ءدال مىنا باس كيىمى دەپ ايتۋ قيىن.
1930-1942 -جىلدار ارالىعىندا ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى بولعاندار كومىلگەن باۋىرلاستار مولاسىنداعى ەسكەرتكىش. وسىندا ءاليحان بوكەيحان دا جەرلەنگەن. ماسكەۋ، دون زيراتى، 2009 -جىل. ازاتتىققا ماسكەۋلىك «ريتۋال» كاسىپورنىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى جولداعان سۋرەت.
- باسقا تۋىستارىنا قاراعاندا سماحان تورە تۋرالى ءجيى ايتىلاتىنى بايقالادى. ول كىم بولعان؟
- سماحان تورە ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1881 -جىلى تۋعان ءىنىسى. ءاليحان قۋعىنعا ۇشىراعاندا ساياسي قۋعىن- سۇرگىننەن سەسكەنىپ، جەتىسۋ بويىنا قونىس اۋدارعان. ءبىراق ول جاقتا دا تىنىش قويماي تۇقىنداپ، سىبىرگە جەر اۋدارعان. 1953 -جىلى ستالين ولگەن سوڭ قايتىپ كەلىپ، بالقاش وڭىرىنە تۇراقتاعان. ءاليحان تۇلعاسىن تانۋدا سماحان تورەنىڭ ورنى ەرەكشە. ول «الەكەڭنىڭ ءومىرى» دەپ اتالاتىن 18 داپتەردەن تۇراتىن وتە قۇندى ەستەلىك قالدىرعان ادام. توتە جازۋمەن جازىلعان قولجازبانىىڭ العاشقى ون داپتەرىن ءاليحان بوكەيحاندى زەرتتەۋشى سۇلتان-حان اققۇلى 1996 -جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالادى. قالعان 8 داپتەرى دە 2003 -جىلى وسى جۋرنالعا شىقتى. كۇندەلىكتە ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتامەكەنى، بالا كەزدەن، ۇستالعانعا دەيىنگى كەزدەگى ءومىرى تۇگەلگە جۋىق سۋرەتتەلەدى.
ءاليحان بوكەيحان وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى سماحان تورەگە ەرەكشە ءۇمىت ارتقانى بايقالادى. «سماحان سەنى ماسكەۋ، پەتەربور، ءتىپتى ستامبۋلعا دا جىبەرىپ، وقىتا الامىن، ءبىراق سەنىڭ ەل اراسىندا بولعانىڭدى قالايمىن» دەيتىنى بار.
سماحان تورە الەۋمەتتىك قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە ارالاسقان. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتار شىعارعان اتاقتى «قازاق» گازەتىنە «سۇڭقار» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ءبىراز ماقالاسى شىققان. 1918-19 -جىلدارى قارقارالى زەمستۆوسىنىڭ ۋەزدىك باسقارما مۇشەسى بولعان.
پوتانين اقتوعاي وڭىرىنە كەلگەندە سماحان تورە قارسى العان. پوتانين ونى ءسىبىر گەوگرافيالىق قوعامىندا جاساعان بايانداماسىندا اتاپ ءوتىپ، «دوسىم ءاليحاننىڭ ءىنىسى سماحاننىڭ اۋىلىنا بارعىم كەلدى» دەپ جازادى.
- تالدىبەيىتتەگى كوكتاستاردى سماحان تورە قويعان با؟
- سماحان تورەنىڭ ءوزى ستالين ولگەن سوڭ ايداۋدان قايتتى ەمەس پە؟ قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان ءبىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدى ايىپتاۋدان كەيىن اقتالعاندا ءاليحان دا اقتالا ما دەگەن ءۇمىتى بولعانعا ۇقسايدى. ءبىراق سوۆەت كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى دا اقتالمادى. ونىڭ ۇستىنە سماحان تورەنىڭ ءوزى دە ايداۋدان قايتقان، قارتايا باستاعان شاعى. سوندىقتان بوكەيحاندار اۋلەتىنە كوكتاس قويۋدى وزىنە مىندەت ساناسا كەرەك. ءسويتىپ، اعاسىنىڭ، ەلدىڭ الدىنداعى باستى ميسسياسىن ورىندادى. تالدىبەيىت قورىمىن بۇكىل ەلگە قاستەرلى كيەلى ورىنعا اينالدىردى.
سماحان تورەگە قويىلعان قۇلپىتاس. تالدىبەيىت. بوكەيحان اۋلەتىنىڭ قورىمى. قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى. 25 قىركۇيەك 2021 -جىل.
- ول كەز ءاليحان بوكەيحانننىڭ اتىن اتاۋعا دا تىيىم سالىنعان كەز ەمەس پە؟
- ءيا، ءاليحاننىڭ عانا ەمەس، باسقا دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتىن اتاۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان كەز. ءبىراق بۇل سماحان تورەنىڭ اعاسى الدىنداعى سوڭعى پارىزى ەدى. ونىڭ ۇستىنە قانشا قۋعىندالسا دا، رۋحىن جوعالتپاعانى بايقالادى. ول كىسىنى كورگەندەر «ۇزىن بويلى، دەنەلى، رۋحتى ادام بولدى، كەز كەلگەن ادامنىڭ مىسىن باسىپ تۇراتىن ەدى» دەپ سۋرەتتەيدى. سوۆەت وكىمەتى ونىڭ زيرات باسىنا قويعان كوكتاسىنان دا شوشىدى. كەشەگى ۇلتشىل، الاشورداشىلداردى ناسيحاتتاپ جاتىر دەپ جوعارىعا ارىز جازىلعان، «يندۋستريالنايا كاراگاندا» دەيتىن گازەتكە ماقالا دا جاريالانعان. اقىرى كوكتاستىڭ بىرىنە قاشالعان جازۋدى شولاق بەلسەندىلەر قىراعىلىق تانىتىپ، ءوشىرىپ تاستاعان. تاستاعى جازۋدى ءوشىرۋ دە وڭاي ەمەس. ءبىراق بارلىق تاسقا ەمەس، ءبىر تاستاعى جازۋدى عانا وشىرگەن. سوۆەت وكىمەتى 1953 -جىلى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كوكتاسىن دا ادەيى جەرمەن جەكسەن ەتتى ەمەس پە؟ بۇل دا سوعان ۇقساس.
سماحان تورە ورناتقان قۇلپىتاستار. سول جاق شەتىندەگىسىنىڭ جازۋى وشىرىلگەن. تالدىبەيىت. بوكەيحان اۋلەتىنىڭ قورىمى.
- وشكەن جازۋدى قالپىنا كەلتىرۋگە بولا ما؟
- ازىرگە ونى ەشكىم قۇنتتاپ جۇرگەن جوق. استانادا كەنەسارى ساربازدارىنىڭ قورىمى بار. سونىڭ ءوشىپ بارا جاتقان جازۋىن قالپىنا كەلتىرىپ وقىدى. ءبىراق تاسقا كەرى اسەر ەتىپ، زاقىمدانعانى بايقالادى. سوندىقتان بۇل جازۋدى قالپىنا قالاي كەلتىرۋ ماسەلەسىن مۇقيات ويلانعان دۇرىس.
- وزگە تاستاردا نە جازىلعان؟
- تاستىڭ بىرىندە: «قىر بالاسى، ەل اعاسى، قازاقتىڭ بولعان پاناسى، جەل جاعىندا قالاسى، ۇمىتا ما ءاليحاندى قازاقتىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز بار. ارينە، سوۆەت كەزىندە مۇنداي سوزگە جول بەرىلمەيدى. ءبىراق بۇل ءسوز وشىرىلمەگەن. ال وشىرىلگەن تاستا نە جازىلعانىن كىم ءبىلسىن؟
سول جازۋ «1899 -جىلى جەر عىلىمىن بىتىرگەن. ۇكىتاي ءاليحان بالاسى 1957 -جىلى 1-جەلتوقساندا كومىلدى، قىزى ليزا، جازدىرعان سماحان» دەپ ءارى قاراي جالعاسادى. تاستىڭ تاعى بىرىندە ءاليحاننىڭ اۋلەت شەجىرەسىن شىڭعىسحاننان تاراتىپ، 23-ۇرپاعى دەپ كورسەتەدى.
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارى بۇل قورىمعا كەلدى مە؟
- 1992 -جىلى اقتوعايدا ءۇش ارىس - ءاليحان بوكەيحان، جاقىپ اقباي ۇلى، ءالىمحان ەرمەكوۆكە اس بەرگەندە ءاليحاننىڭ ۇلى سەرگەيدىڭ بالاسى ەۆگەني مەن پەتر ماسكەۋدەن تالدىبەيىتكە كەلىپ، اتا- بابالارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتتى. سەرگەي 1932 -جىلدارى قانىش ساتبايەۆپەن قاتار جۇمىس ىستەپ، ءبىر بولمەدە جاتقان. كەيىن ءاليحاننىڭ بالاسى رەتىندە شەتقاقپاي كورىپ، حاكاسياعا كەتىپ، 1950 -جىلى سوندا قايتىس بولدى. ءوز اجالىنان ولگەن جوق دەگەن پىكىرلەر بار. اپكەسى ەليزاۆەتا سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ ايەلى. ەكىنشى دۇنيەجىۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان.
ءاليحان بوكەيحان ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى. قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، شابانباي بي اۋىلى. 25-قىركۇيەك 2021 -جىل.
بۇل قورىم تاريحي- مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. جيدەبايداعى اباي مەموريالدىق قورىمى سەكىلدى قورشاپ، اباتتاندىرىلسا ەل تاريحىنىڭ كۋاسىن كورگىسى كەلەتىندەر كوبەيەر ەدى. اۋدان ورتالىعى اقتوعايعا دەيىن ەسكى اسفالت، ودان شابانباي بي اۋىلىنا دەيىن قيىرشىق تاس توسەلگەن جول. شابانباي بيدەن تالدىبەيىتكە دەيىن كادىمگى قارا جول. الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان وسكەن وڭىرگە كەلۋشىلەرگە بۇل دا ءبىر كەدەرگى. قاراپ وتىرساڭىز بۇل وڭىردە الاش قايراتكەرلەرىنەن قالعان تاريحي باسقا ءىز كوپ. ءاليحان بوكەيحاننان وزگە جاقىپ اقبايەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ سەكىلدى مەملەكەت قايراتكەرلەرى وسى وڭىردە دۇنيەگە كەلگەن. ولاردىڭ تۋعان، وسكەن جەرلەرىنىڭ اراسى قوزى كوش جەر عانا.
- سۇقباتىڭىزعا راقمەت.
اسىلحان ماماش ۇلى
