كونە مەشىتتىڭ قۇپياسى
باتىس قازاقستان يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى باسشىلىعىنىڭ قولداۋىمەن جانە وسى ۋنيۆەرسيتەتتە تاريح ماماندىعىن مەڭگەرىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ كومەگىمەن اقمەشىت كونە قونىسىندا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزگەن - تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى عالىم مۇرات قالمەنوۆ.
- اقمەشىت كونە قونىسى تۋرالى ءبىرازدان بەرى ەستىپ ءجۇردىم. 2019 -جىلى مامىر ايىندا جەرگىلىكتى جاناشىر جاقسىباي سەيىتقاليەۆتىڭ باستاۋىمەن وسى جەرگە ارنايى كەلىپ، بارلاۋ جاساعان ەدىم. ايگىلى شالقار كولىنە جاقىن، اڭقاتى وزەنىنىڭ ەسكى ارناسىن جاعالاي جاتقان كونە جۇرتتا جۇزدەگەن ءۇيدىڭ ورنى انىق بايقالادى. كىشىگىرىم قالا دەسە بولارلىق. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن بۇل جەردە قىزۋ تىرشىلىك، ىرگەلى ەل بولعانى كورىنىپ تۇر. سونىڭ ىشىندە وسى مەكەنگە اتاۋىن بەرگەن كونە مەشىتتىڭ ورنىن دا تاۋىپ، بەلگىلەپ كەتكەن ەدىك، - دەيدى ارحەولوگ مۇرات قالمەنوۆ.
مەشىت عيماراتىنىڭ كۇيدىرگەن كىرپىشتەن قالانعانى سول كەزدە- اق بولجانعان. ونىڭ ۇستىنە ەل اۋزىندا دا كوپتەگەن دەرەك قالعان. سونىڭ ءبىرى - بۇل جەردە كەردەرى رۋىنىڭ اتاقتى حازىرەتتەرى مەكەن ەتكەنى، ايگىلى اقىن ابۋباكىر كەردەرى بورانقۇل ۇلى وسى جەردە ساباق بەرگەندىگى جايلى اڭگىمە. جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» تريلوگياسىندا ءسوز بولاتىن شالقار بويىنداعى اتاقتى ءدىن عۇلامالارى - تارجەكە اۋليە، ونىڭ بالاسى حاميدوللا حازىرەت، عۇبايدوللا يشان سىندى تۇلعالار دا ءدال وسى ءوڭىردىڭ پەرزەنتتەرى عوي.
وسى اقمەشىت قونىسىنداعى كونە زيراتتا ساقتالعان اراب جازۋلى 34 قۇلپىتاستى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن زەرتتەپ، ءماتىنىن وقىپ شىققان ەدىك. شىنىندا دا قورىمدا جەرلەنگەن مارقۇمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەردەرى رۋىنىڭ جانباس، كوتەرمەن، قۇلتاي، جاباعى تايپالارىنان بولىپ شىقتى. سونىڭ ىشىندە عابيدقۇلدىڭ بالاسى مولدا ءجۇسىپ، قازان ءۋالاياتى اشتا اۋىلىنان كەلگەن احمادجان يسماعيل ۇلى، 1911 -جىلى 61 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن قاجى بەركە بالاسى، 1914 -جىلى 79 جاسىندا قايتىس بولعان سەرعالي قاجى تاۋ ۇلى، 1915 جىلى 95 جاسىندا وپات بولعان ارىسباي قاجى جاسباي ۇلى سەكىلدى كىسى ەسىمدەرى كەزدەستى. ءبىر اۋىلدان، شاعىن قورىمنان ءۇش بىردەي قاجى قۇلپىتاسى تابىلۋى شىنىندا دا بۇل جەردىڭ ۇلكەن ءدىني ورتالىق بولعانىنا دالەل بولىپ تۇر. ويتكەنى توڭكەرىسكە دەيىن قازاق دالاسىنان قاسيەتتى مەككە- ءماديناعا زيارات قىلۋشىلار ىلۋدە بىرەۋ بولعانى راس قوي. جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ جوعارىدا اتالعان شىعارماسىنداعى «.. .بۇل ەلدە بەدەلدى ون ەكى قاجى جانە وننان استام يشان مەن ماعزۇم بار» دەگەن دەرەگى وسىلايشا شىندىققا شىعىپ كەلەدى.
ەل اۋزىنداعى اڭگىمەدە وسى جەردە مەشىت، مەدرەسە بولعانى، ءدىني ءبىلىمى تەرەڭ عۇلامالار كوپ شىققانى اۋەلدەن ايتىلاتىن. تاقۋا- تاۋازى ءدىندارلار «ماقتانىش بولادى» دەپ جۇرت كوزىنەن جاسىرىپ، ويپاڭ جەرگە سالدىرعان مەشىتىنىڭ مۇناراسى تالاي جەرگە كورىنىپ تۇرعان دەلىنەدى. ارحەولوگ مۇرات دابىل ۇلى قازبا جۇمىسى باستالماي تۇرىپ- اق ۇلۋتاستاردان قيۋلاستىرىپ كوتەرگەن اركا ءتارىزدى قاقپانىڭ سۇلباسىن تاۋىپ العان بولاتىن. ال بيىلعى ناقتى قازبا كەزىندە مەشىت ىشىنەن ءتۇرلى- ءتۇستى بويالعان قىش جاپسىرمالاردىڭ سىنىعىن كوپ تاۋىپتى. ياعني مەشىت ءىشى ادەمى ورنەكتەلگەن، قابىرعاسى قالىڭ، ەڭسەسى بيىك عيمارات بولعان. شيكى كىرپىش پەن كۇيدىرگەن قىزىل تاستى ارالاستىرا ورگەن مەشىت قابىرعاسى ەڭ سىرتىنان اق ءتۇستى كىرپىشپەن قالانىپتى. بۇل جەردىڭ نەلىكتەن «اقمەشىت» اتالعانى تۇسىنىكتى بولدى - اللا ءۇيىنىڭ قابىرعاسى اپپاق بولىپ، الىستان كوز تارتىپ تۇرعان ەكەن.
زەرتتەۋشىلەر مەشىت عيماراتىنا جاقىن جەردەن تاس ديىرمەننىڭ ورنىن تاپقان. سونداي- اق زامانىندا اۋقاتتىلار پايدالانعان كۋزنەتسوۆ فابريكاسىنان شىققان فارفور سىنىقتارى، قىش ىدىس قالدىقتارى كوپتەپ تابىلعان. وكىنىشكە قاراي، ەلدىمەكەننەن جىراق، ايدالادا جاتقان كونە مەكەن مەملەكەت قورعاۋىنا الىنباعان. «قارا ارحەولوگتەر»، قىمبات بۇيىم، قۇندى جادىگەر ىزدەگەن كەزبەلەر كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەلىپ، ويران بوتقاسىن شىعارىپ كەتە بەرەدى. ولاردىڭ مەتالل ىزدەگىش سايماندارى دا، جول تالعاماس كولىكتەرى دە دايىن. وسىنداي ءبىر توپپەن بيىل جازدا جاقسىباي سەيىتقاليەۆ بەتپە- بەت كەلىپتى.
- اقمەشىتتىڭ ورنىن، كونە اۋىلدىڭ جۇرتىن شارلاپ، ءار جەردى تۇرتكىلەپ جۇرگەن بىرنەشە ادامعا جاقىن كەلىپ، نە ىزدەپ جۇرگەنىن سۇرادىم. ايدالادا جالعىز جۇرگەن مەنى ولار العاشىندا ادام ەكەن دەپ كوزگە ىلگەن جوق. كەيىن مەنىڭ شاقىرۋىممەن اۋىل اكىمى، بۇرىنعى پوليسيا قىزمەتكەرى كەلگەن كەزدە عانا وزدەرىنىڭ الدەبىر عىلىمي ۇيىمعا قاتىسى بارىن ايتىپ، الدەبىر قۇجاتتى كورسەتىپ، بۇل جەردەن كەتۋگە اسىقتى. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، ول ۇيىم الماتىدا تىركەلگەن، باتىس قازاقستان وبلىسىنا قاتىسى جوق مەكەمە بولىپ شىقتى، - دەيدى جاقسىباي اعاي.
حالىق ەمشىسى جاقسىباي جيەنشە ۇلى وسى اقمەشىت قورىمىنىڭ، بۇل جەردەگى كونە زيراتتىڭ قاسيەتتى مەكەن ەكەنىنە يمانداي سەنەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتەيستىك ساياساتى كەزىندە دە اقمەشىتتى زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر از بولماعان. ءتىپتى 1930 -جىلدارى بولعان الاپات اشتىق كەزىندە اجالعا انىق مويىنسۇنعان جەرگىلىكتى حالىق وسى قورىمعا، كيەلى جەرگە كەلىپ جان تاپسىرىپتى. بۇگىندە تەرەڭ ورمەن قورشالعان قورىمنىڭ وڭتۇستىك بەتىندە قۇلپىتاسسىز، ەشقانداي بەلگىسىز جاتقان كوپ تومپەشىك - سول اشارشىلىق قۇرباندارى دەلىنەدى.
بۇدان بۇرىن دا وسى قورىمعا زياراتشىلاردى ەرتىپ كەلىپ جۇرگەن جاقسىباي اعا بىلتىر مۇندا كەلۋشىلەرگە ارناپ ساۋلەتتى تۇنەك ءۇيىن سالعان. كۇن ساۋلەسىنەن قۋات الاتىن قوندىرعى جارىقپەن قامتۋعا، ەلەكتر جابدىقتارىن قوسۋعا جاراپ تۇر. قابىر اينالاسىنا جاس تەرەكتەر ەگىلىپ، گۇل وتىرعىزىلىپ، زياراتشىلارعا قاجەتتى ينفراقۇرىلىم قالىپتاسا باستاعان. كيەلى جەردە بوي كوتەرگەن تۇنەك ءۇيدىڭ العاشقى قوناقتارى - اقمەشىت قونىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار مەن ستۋدەنتتەر بولعانىنا جاقسىلىق اعا جۇرەگى جارىلارداي قۋانىپ ءجۇر. بيىلعى قازبا جۇمىسىنا دا بارىنشا كومەكتەسىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ كەرەگىنە جاراۋعا تىرىستى. ويتكەنى تۋعان جەردىڭ تاريحىن تۇگەندەۋ، قاسيەتتى دالانىڭ قوينىندا جاسىرىنعان قۇپيانى اشۋ - عالىمنىڭ دا، وسى جەردەگى قاراپايىم ادامنىڭ دا بورىشى ەمەس پە. مۇقاعالي اقىننىڭ:
قازىنام بار، قيساپسىز شەكتەلەدى،
قىزعانادى بىرەۋلەر، جەك كورەدى.
بەرمەيمىن دە ساتپايمىن،
كورسەتپەيمىن -
الام دەسەڭ الدىمەن زەرتتە مەنى! -
دەگەنىندەي، تۋعان جەردىڭ قۇپياسىن اشۋ ءۇشىن، سىرىنا تەرەڭ بويلاۋ ءۇشىن شىنايى سەزىم، قالتقىسىز سۇيىسپەنشىلىك، ەرەن ەڭبەك كەرەك- اق.
قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى
egemen.kz
