ۇيعىرلاردىڭ كوپ ءداستۇرى تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق بولىپ كەلەدى - ساحينۋر رۋزيەۆامەن سۇحبات
الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانى، نادەك اۋىلدىق كلۋبىنىڭ ديرەكتورى ساحينۋر مۋحتارجان قىزى رۋزيەۆا وسى ۇلتتىڭ بۇگىنگە دەيىن جەتكەن داستۇرلەرى تۋرالى كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەردى.
نەگىزى ۇيعىر حالقى وتباسىندا كوپ بالا بولعانىن قالايدى، ءۇي تۇرعىزعاندا بالا سانىنا ورايلاستىرىپ، بولمەلەلەردى بىر- بىرىنە جالعاپ سالعان. سونىمەن قاتار، ۇيعىر ۇلتى ءۇشىن اۋلا تازالىعى ماڭىزدى ورىندا. ۇيعىرلار بالانى ەرتە جاستان ەڭبەككە باۋليدى، بىر كىسىنىڭ باسىنا تۇسكەن قۋانىش پەن قايعىنى بولىسۋگە ۇيرەتەدى.
- بۇل ۇلتتا ەكى جاستىڭ ۇيلەنۋى ءبىرىنشى كەزەك اتا- انانىڭ شەشىمىمەن ورىن الادى. ولاردا اناسى جاقتان ءۇش اتا اسسا ءبىر- بىرىنە ۇيلەنە بەرەدى. ۇيعىرلاردا ەرتەدەن قازاق حالقى سەكىلدى اتاستىرۋ، ايتتىرۋ سياقتى داستۇرلەر بار. ياعني، جاقسى دوستاردىڭ ءبىرىنىڭ جانۇياسىندا قىز بالا ومىرگە كەلسە، ۇلىمىز ءسىزدىڭ قىزدىڭ «قۇلاعىن تىستەپتى» دەپ قۇدالاسۋعا نيەت تانىتادى، - دەيدى ساحينۋر مۋحتارجان قىزى.
كامەلەت جاسقا جەتكەن ۇلىن ۇيلەندىرۋ ءۇشىن اتا- اناسى قۇدالاساتىن ۇيگە «ەلشىنى» جىبەرەدى. ول قىز بەرگەلى جاتقان ءۇيدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن بايقاپ، اۋلادا تۇرعان قازان- وشاقتىڭ تازالىعىنا ءمان بەرىپ، العالى جاتقان قىزدىڭ ەڭبەكقورلىعىن سىنايدى. ەگەر بارلىعى كوڭىلىندەگىدەي بولسا، كەلگەن ەلشى ءوزىنىڭ نە ماقساتپەن جۇرگەندىگىن جەتكىزەدى. ول تاعى دا جاڭا قۇدانىڭ ۇيىنە ەكى- ءۇش رەت ات باسىن تىرەپ، ەكى جاقتى قۇدالاستىرۋعا ايىرىقشا ەڭبەك سىڭىرەدى. وسىدان سوڭ قىزدىڭ اتا- اناسى توي جاساۋعا كەلەسىمگە كەلەدى.
- تويدىڭ ناقتى وتكىزىلەتىن ۋاقىتى بەلگىلەنگەن سوڭ، ءتاتتى شاي، سالىق شاي، قۇدالىق شاي بەرىلەدى. بۇل شايلاردىڭ وزىندىك ورنى مەن قىزمەتى بار ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. مىسالى، ءتاتتى شايدا قۇدالاراعا ارنالعان جيىرما- وتىز تاباق تارتىلىپ، ءاربىر تاباقتا شايعا ارنالعان ناندار، ورىك- مەيىز، كامپيت پەن قانت سەكىلدى تاتتىلەر، سامسا جانە تاعى باسقا دامدىلەر سالىنادى. قالىڭدىق ءۇشىن كيىمدەر مەن ءتۇرلى- ءتۇرلى سىيلىق اكەلەدى. سالىق شاي دا ماڭىزدى جينالىس ءۇشىن ارنالعان وتىرىس. سەبەبى بۇل كەزدە قۇدالار كەلىسىمگە كەلىپ، نە كەلمەي جاتادى. ەكى جاستىڭ ۇيلەنۋى وسى شايدا شەشىلەدى. بۇل شايدا تويعا سويىلاتىن مال، جۇمسالاتىن قارجى مەن سىيلىقتار ءسوز بولادى. ۇيعىرلاردا قىزدى قولدان شىعارىپ سالۋ اتا- اناسى ءۇشىن ابىروي. بۇل ۇلتتا قىزدى الىپ قاشۋ دەگەن جوق، - دەيدى س. رۋزيەۆا
قالىڭدىقتىڭ ۇيىندە بولاتىن تويدى كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكە- شەشەسى اتقارادى. تويعا ءبىر كۇن قالعاندا وسى مەرەكەگە قاجەت جابدىقتىڭ ءبارى قىز ۇيىنە الدىرىلادى. ال قىز جاق جاڭا قۇدالارعا قۇرمەت ءبىلدىرىپ، سالت بويىنشا الدىنا ارقان كەرەدى.
- ال توي بولىپ جاتقاندا كۇيەۋ جىگىت دوستارىمەن سالەم بەرىپ، كىرەدى. ول كىرەر الدىندا تابالدىرىقتان بەرى قاراي كىلەم جايىلادى، كۇيەۋ جىگىتتىڭ باسىندا تاقيا بولۋ كەرەك. تاقيا كيۋىنىڭ سەبەبى قىزىن العالى جاتقان وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولۋىنىڭ نىشانى. كۇيەۋ جىگىت پەن قالاڭدىقتىڭ نەكەسى سول تويدا قيىلادى. جىگىتپەن ەرە كەلگەن دوستارعا سول ءۇيدىڭ يەلەرى بەت ورامالداردى سىيعا بەرەدى. نەكەسى قيىلعان كۇيەۋ جىگىتتى تۋىسقاندارى مەن دوستارى قۇتتىقتايدى، - دەيدى كەيىپكەرىمىز.
وسى تويدىڭ ۇستىندە قىز بەن جىگىت ساندىعىن اشاتىن ءداستۇر بار. تۋىس- باۋىرلار ول ساندىقتىڭ ءىشىن سىيلىققا تولتىرادى. قىزدىڭ اناسى وسى ساندىقتىڭ اۋزىن قۇلتتاپ، كىلتىن جىگىتتىڭ اناسىنا تاپسىرادى. ساندىقتى كۇيەۋ جىگىتتىڭ ۇيىندە ەلگە سىيلى ادامعا اشتىرىپ جاتادى.
- توي ۇستىندە ءومىردى كورگەن، ەلگە سىيلى بولعان قارت انا جاس كەلىنگە ءتالىمىن ايتىپ، ونىڭ مىندەتتەرىن باياندايدى. وعان تاڭەرتەڭگىلىك ەرتە تۇرىپ، اۋلا سىپىرۋ، وتباسى ۇلكەندەرىنە سالەم بەرۋ، ۇلكەن مەن كىشىنى سىيلاپ، ومىرلىك جولداسىنىڭ سىرىن ساقتاۋ، قۇدالاردىڭ اراسىندا ايتىلعان سوزدەردى تاسىماۋ جانە تاعى باسقا كەڭەستەر كىرەدى.
العاشقى نەكە تۇنىندە توسەكتىڭ باس جاعىنا انار جەمىسىن قويىپ جاتادى، ول وتباسىنىڭ ىرگەسىن بەرىك ەتىپ، تاتۋ- ءتاتتى ءومىر سۇرۋىنە ىقپال ەتىپ، بالالارىنىڭ كوپ بولۋىنا سەبەپ بولادى دەگەن سەنىم بار.
- ۇيعىرلاردا جاس كەلىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا اكە- شەشەسىنىڭ ۇيىنە بارماعان. وتباسىنداعى ۇلكەندەردىڭ رۇقساتىن الىپ، تەك جۇما كۇنىنىڭ ءبىرىن تاڭداپ، قايىن ءسىڭلىسىن نەمەسە ابىسىنىن ەرتىپ قانا سالەم بەرىپ كىرىپ شىققان. تۋىپ- وسكەن ءۇيى قوناق بولىپ كەلگەن قىزىنا قۇرمەت كورسەتىپ شىعارىپ سالعان. جاس كەلىن كۇيەۋىنىڭ تۋعان- تۋىسىنا دا سالەم بەرۋگە بارادى، ول كەزدە كەلىن كۇيەۋىمەن نەمەسە جالعىز بارا بەرگەن. كۇيەۋ جىگىت تە كەلىنشەگىنىڭ ۇيىنە سالەم بەرىپ كىرىپ- شىققان. وسى سالەم بەرۋ سالتتارى ورىن العان سوڭ عانا قۇدالىق جاسالعان، - دەيدى ساحينۋر مۋحتارجان قىزى.
كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكە- شەشەسى كەلىننىڭ اياعى اۋىر بولعاندا مۇراگەر كۇتەدى. ارينە، قىز تۋىلعان جاعدايدا دا ەشقانداي وكپە- رەنىش ورىن الماعان. كەلىننىڭ بوسانۋىنا شامامەن وتىز كۇن قالعاندا، ونىڭ اتا- اناسى ىزەتتىلىك كورسەتىپ، قۇدالارىنىڭ الدىنان ءوتىپ، قىزىن بوساندىرۋ ءۇشىن ۇيىنە الىپ كەتەدى. قىز اتا- اناسىنا ەرىپ كەتۋىنە دە، سول ۇيدە قالۋىنا دا رۇقسات ەتىلگەن.
- بالانىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇيعىر حالقى ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. كىندىك شەشەسى رەتىندە ەل قۇرمەتتەگەن، كوپتىڭ ىشىندە اتاق- ابىرويى بار كىسىنى شاقىرتۋ بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر. جالپى، قىز بالانىڭ كىندىگىن يناباتتى، ساليقالى، سالماقتى ادامعا كەستىرگەن. تۇڭعىش نارەستە ۇل بولسا كەلىننىڭ ابىرويى ارتىپ، سىيلى بولا تۇسكەن.
جالپى تۇرىك حالىقتارىندا ۇلعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە، ماسەلەن، «ۇل تۋعاندا تابيعات تا وسى قۋانىشقا ورتاقتاسىپ، قۋانىپ، تاۋ مەن تاس سوعىلادى» دەسە، قىز تۋعاندا «تەك قازاننىڭ قۇلاعى سىلدىرلاعان» دەيدى. دەسە دە، ۇيعىرلاردا قىزعا دەگەن قۇرمەتى دە ەرەكشە بولعان. وعان اتا- اناسى، باۋىرلارى، تۋىس- تۋعاندارى سىيلاپ «ءسىز» دەپ سويلەگەن. قىزدىڭ شاشىن كىشىلەۋ شاعىندا بىر بۇرىم ەتىپ ورسە، تۇرمىسقا شىعىپ، بالا سۇيگەندە عانا ەكى بۇرىم ەتىپ ورگەن ەكەن.
ومىرگە كەلگەن ۇل بالاعا ەسىمدى اكەسىنىڭ اتا- اناسى قويادى. ۇيعىر حالقىندا ەسىمدەر كوبىنەسە اراب، پارسى تىلدەرىنەن الىنعان. ال قىزعا نازىكتىكتى, سۇلۋلىق پەن كوركەمدىكتى بىلدىرۋ ماقساتىندا «گۇل»، «اسىل»، «اي» سەكىلدى جۇرناقتاردى جالعاۋ ارقىلى ەسىم بەرگەن. نارەستە دۇنيە ەسىگىن اشقان ۇيدە ون ەكى كۇن بويىندا ۇيگە سىرتتان ادام كەلمەگەن. كەشكىلىك اۋلاعا ادىراسپان تۇتاتىپ قويۋ ءداستۇرى ساقتالعان. ونىڭ ءبىر سەبەبى بۇل ۇيدە نارەستە بار ەكەنىن بىلدىرۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان الاستاۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. جاس انانىڭ بۋىنى بەكىگەنشە قىرىق كۇن بويى كۇتكەن. جاس انا ءوز ۇيىندە بوسانۋى - ونى ايالاۋدان تۋعان ءداستۇر. سەبەبى ءوز اناسىنىڭ اپكە- ءسىڭلىسىنىڭ كۇتىمى جاس اناعا مەيىلىنشە جاعادى دەپ تۇسىنگەن. نارەستە قىرقىنان شىققاندا، 40 قاسىق سۋعا شومىلدىرىپ، قارىن شاشىن، تىرناعىن الىپ، بەسىك تويى جاسالادى.
- ءسابيدى اناسى نە اكەسى وسكەن بەسىككە سالۋ ءداستۇرى دە بار. ول نارەستەنىڭ ءومىرى ۇزاق بوپ، ءۇبىرلى- ءشۇبىرلى بولسىن دەگەن ىرىمنان شىققان. قۇدالار كەلىندەرىنىڭ اكە- شەشەسىنە، سىڭلىلەرىنە سىيلىق بەرىپ، رازىلىعىن بىلدىرىپ، بەسىك تويىنان كەيىن نارەستەمەن بىرگە ۇيىنە الىپ كەتەدى.
ەر بالانى سۇندەتكە بەس، جەتى جاسقا تولعاندا وتىرعىزادى. ول - مۇسىلمان پارىزدارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. سول سياقتى ۇل بالانىڭ ازامات بوپ قالىپتاسىپ، ۇرپاق جالعاستىرىپ، تۋعان- تۋىسقا قامقورشى بوپ ەر جەتۋىنە سەنىم ارتقان. اتا- اناسى سۇندەتكە وتىرعىزعان سوڭ، توي جاسايدى. بۇل مەرەكەلىك شارادا بالاعا جىلقى مىنگىزىپ، توسەك- ورىندارىن بەرىپ، ءۇي مۇلىكتەر تارتۋ ەتكەن. وسىدان باستاپ- اق ۇل بالانىڭ بولەك وتاۋ قۇرعاندا قولداناتىن جاساۋى جينالا باستاعان.
- ۇيعىرلاردا بارلىق تۇركى حالىقتارى سەكىلدى جاستايىنان ىزەتتىلىككە باۋلىپ، جاقسىلىققا باعىتتايدى. ەرتە جاستان- اق امانداسۋ ءراسىمىن ۇيرەتەدى. تاڭەرتەڭگىلىك شاي ۇستىندە بىر- بىرىنە سالەم بەرىپ، حال- جاعدايلارىن سۇراسادى. قىز بالانى يناباتتىلىققا، ىزگىلىككە تاربيەلەگەن. ۇيعىر حالقى ءبىرىنشى كەزەك ۇل- قىزدارىن ەڭبەككە باۋليدى. ولار ءۇشىن اۋلانىڭ تازالىعى وتە ماڭىزدى. قىز بالانى اس ازىرلەۋگە، كەستە، ىس تىگۋگە، وتباسىلىق داستۇرلەردى بىلۋگە ۇيرەتكەن. وشاق باسىنداعى ۇقىپتىلىق تا ەرەكشە نازاردا بولعان.
ۇيعىرلاردا توي نەمەسە باسقا دا جيىنداردا ەر مەن ايەل كىسىلەر بولەك داستارحانداردا وتىرعان. سول سياقتى قىزدار دا، ەر بالالار دا ماشىرەپ كەشتەرىن وتكىزگەن. ول كەشتە ولەڭ وقىلىپ، ازىلدەر ايتىلىپ، قۇربىلاردىڭ بويىنان تابىلاتىن ۇنامدى- ۇنامسىز مىنەزدەر قالجىڭ ارقىلى جەتكىزىلىپ، ويىندار ويناتىلادى. ۇيعىر ۇلتى سىپايىلىقتى بىرىنشى ورىنعا قويادى. ولار ادام بويىنداعى كەمشىل تۇسىن بەتىنە ايتپاي، استارلاپ جەتكىزەتىن بولعان. مىنەزىندە كەمشىلىگى بار قىز- جىگىتتەردى «ماشىرەپ كەشتەرىن كورمەگەن» دەپ سىناپ جاتادى. ياعني، سول كەشتەردە ايتىلعان ازىلدەردى ءوز بويىنا سىڭىرە الماعانىن سىنايتىنىن بولعان. سونىمەن قاتار، ونداي كەشتەردە ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارمەن ءان ورىندالعان.
ۇيعىرلاردا ساقتالعان سالت- داستۇرلەر زامان تالابىنا ساي وزگەرىپ، قازاق حالقىمەن ۇشتاسىپ جاتۋى زاڭدى قۇبىلىس. ۇيعىرلاردا قازىرگى ۋاقىتتا باسقا ۇل وكىلدەرىمەن نەكەگە تۇرۋ (ونىڭ ىشىندە مۇسىلمان حالىقتارى - وزبەك، قازاق، قىرعىز، تاتار) ءجيى كەزدەسىپ جاتىر. وتباسىندا ۇيعىرلار ءوز تىلىندە سويلەۋدى باستى نازاردا ۇستايدى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا دا مەملەكەتتىك تىلدەرمەن قاتار، ۇيعىر تىلىندە سويلەيتىندەرى جەتكىلىكتى.
ساحينۋر رۋزيەۆا قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن. ول كەڭپەيىل قازاق حالقىنا العىسىن ايتادى. سونىمەن قاتار، ق ر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايدى.
- وسىنداي بەيبىت ەلدە تۇرىپ جاتقان بىزدە ارمان جوق. تاتۋلىعىمىز جاراسىپ، بەرەكەمىز ارتا بەرسىن، - دەيدى ول.
(سۋرەتتەر اشىق عالامتور كوزىنەن الىندى)
https://el.kz /
