سانا دەرتى

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات -ءبىزدىڭ قازاقى تۇسىنىكتەن تاعان تارتساڭىز تاپ وسى تۋىندىعا بىلاي انىقتاما بەرەر ەدىڭىز. «ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى».

بۇدان ارتىق ءتامسىل تاپپاسىڭىز تاعى ايان. ال ءمۇسىنشى توماس لەروي ولاي ويلامايدى. كەشىرىپ قويىڭىز، ەڭ اۋىر دەرت - سانا دەرتى. سالماقتاپ كورىڭىزشى، ويدان تەرەڭ شىڭىراۋ بار ما، وسى؟ ءبىر قۇلاساڭىز، قايتىپ شىعۋىڭىز ەكىتالاي. بىلەسىز بە، ءبىز كوتەرگەن ەڭ اۋىر جۇك - ءبىزدىڭ باسىمىزداعى اقىل. قالعانى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ كۇيكىلى عانا.

ويلى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ «اتاۋكەرەسىندە» ءاربىر كەيىپكەردىڭ ىشكى قاسىرەتى قوعاممەن قاتار دامىپ، وقىرمانعا ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇراتىنى نەسى ەكەن!؟ توسىرقاناسىز، ءوز ۇرەيىڭىزدەن توڭازيسىز، سالدەن سوڭ الدەنەنى توپشىلايسىز. تاعدىرىنان تەرىس اينالعان تاعاننىڭ جان قايعىسى ءبۇتىن ماتەريككە تيەسىلى سەكىلدى. ول وسى بەيمارال كەزەڭدە ءومىر سۇرسە دە مىنا كەڭىستىككە سىيماس ەدى. قارعالار ۇشقان بيىكتىك قىرانعا ولشەم بولىپ پا؟ مۇرىنىنا مەيىرىمدىلىكتىڭ ءيىسى بارمايتىن ورتادا سەنىڭ پاراسات- پايىمىڭ قۇمعا سىڭگەن سۋداي عانا. ورىس قالامگەرى الەكساندر گريبوەدوۆتىڭ «اقىلدىڭ ازابى» اتتى شىعارماسىندا ەلدەن ويى وزىق چاتسكيدى ورتاسى جىندىعا تەليتىنى بار ەمەس پە؟

قانداي پارىقسىز ايىپ دەسەڭىزشى. ادىلەتسىزدىكپەن جالعىز كۇرەسكەن اقىل يەسى اقىرى ءوز شىندىعىن سۇيگەنىنە دە مويىنداتا الماي كەتەدى. مىنە، ءاربىر ءداۋىر تالانتتاردى وسىلاي ولتىرگەن. ولتىرە بەرەدى دە.. . دۇرىس، دۇنيە ءدۇر سىلكىنىپ جاڭارا المايدى. سوسىن تاريحتىڭ كەمشىلىگىن بەتىنە باسا المايسىز. وكىنىشتى.. .

تاعان دەمەكشى، شىعارماداعى مىنا ءماتىننىڭ كوكەيدەن ءالى كەتپەي جۇرگەنى. «تابيعات قاتە جىبەرمەيدى، ەگەر «اقىماقتى» دۇنيەگە كەلتىرسە، وندا سول اقىماقتىڭ دا ءبىر نارسەگە قاجەت بولاتىنى؛ تابيعاتتا ادامنان باسقا ارتىق نارسە جوق، تەك بىزدەر عانا جاراتۋشىنىڭ گارمونيالىق بەرىك بايلانىستاعى تىزبەگىنە كىرە المايمىز.. .» . ءيا، جاقسى بار جەردە جاماننىڭ ءجۇرۋى زاڭدىلىق. ءبىز ادامنىڭ جاقسىلىعىن ىزدەگەندە جاماننىڭ ارەكەتىنە ۇڭىلەمىز، سالماقتاپ سالىستىرامىز.

ادام وزدىگىنەن انتۇرعان بولمايدى، ونى ماجبۇرلەيتىن تاسباۋىر قوعامنىڭ قايشىلىقتارى. كەمشىلىكتىڭ كيىمىن كيىپ ەشكىم دۇنيە ەسىگىن اشپايدى، كەمشىلىككە ۇيرەتەتىن ۇلكەندەر، سىزدەرسىزدەر! تۋعان جەردەن بەزىنۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ، انا تىلىنەن جەرىنۋ، ءداستۇر مەن سالتتى ساۋدالاۋ دا سولاي.. . بىزگە ءبارىن ۇلكەندەر ۇيرەتكەن. سەبەبى ولار تاعان، چاتسكي سەكىلدى كەيىپكەرلەردى جىندىعا بالاعان، ءدال قازاقتىڭ ابايدى ساباعانىنداي، ءبىرجاندى بايلاپ قويعانىنداي، شاكارىمدى قۇدىققا تاستاعانىنداي، ءاليحانعا ەسىك اشپاعانىنداي.. .

جازۋشى تولەن ابدىك «اقيقات» پوۆەسىندە XVI عاسىرداعى ءبىر ويلى وقيعانى مىسالعا الادى. سول داۋىردە پەرۋدە ينكىلەر يمپەرياسى اسقاقتاپ تۇرسا كەرەك. بۇعان دەيىن بۇل ولكەنى سان الۋان بەيبىت تايپالار قونىس ەتكەن ەكەن. ات توبەلىندەي ينكىلەر قاراماعىنا ۇيىسقان قاراورمان حالىقتى وپ- وڭاي باسىپ الىپ، ءامىرىن جۇرگىزىپتى. جەرگىلىكتى حالىق تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن تيتىقتاپ جۇمىس ىستەپ، قورەكتىك ازىق الا المايدى. امىرشىلەرى تۇر دەسە تۇرادى، وتىر دەسە وتىرادى، ءتىپتى ءول دەسە، ولۋگە دايىن. قۇلشا قيمىلدايدى. الايدا وسىنشا قۇلاقكەستى باعىنىشتىڭ سىرى تەرەڭدە جاتقان ەدى.

سول الماعايىپ كەزەڭدە جاپپاي ەل كوكا جاپىراعىن شاينايتىن- دى. الگى وسىمدىكتىڭ جاپىراعىن جۋىپ، كۇلگە ارالاستىرىپ شايناسا ادامنىڭ بويىنا الدامشى كۇش- قۋات ەنىپ، كوڭىلى تاسىپ، شاتتىققا كەنەلەدى. ءبىر ساتتىك ءلاززاتقا ءتۇسىپ، بۋىنى بالقيدى- مىس. ءتىپتى ماڭايداعى سىرتقى ومىرگە ەنجارلىق بيلەيدى. ءدامىن تاتقان ادام اسقا، ءتىپتى ۇيقىعا قاراماستان ەسىرىك كۇيمەن زورىققانشا جۇمىس ىستەۋگە بەيىل. ال قۋلىعىنا قۇرىق بويلاتپايتىن ينكىلەر جاپىراقتىڭ قۇپياسىن جاتقا بىلگەن. دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە ءبىر مەزەتتىك راحاتتان باس تارتىپ، وزىنەن الدەقايدا كوپ حالىقتى تىزە بۇكتىرگەن ەكەن.

كەيىن كوكا جاپىراعىنىڭ كادىمگى ەسىرتكىدەن ايىرماشىلىعى جوق ەكەنى انىقتالدى. ياكي ونى پايدالانعان قوعام تولىقتاي ناشاقور بولعان. ارينە، وزدەرى سەزبەسە دە. ەندى قاراڭىزشى، ينكىلەر بۇل قادامعا بارماسا ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەر ەدى. ولار ءومىر جولىندا وزگەنى قۇربان ەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعىن ساقتاپ قالدى. سانالى تۇردە. كەيدە ادامنىڭ اقىلى عۇمىرىنا ساۋلە شاشقانىمەن، ەكىنشى بىرەۋگە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ تۇراتىنى بار. قارۋدى قورعانۋ ءۇشىن ويلاپ تاپتى دەلىكشى. ال ونى ءبىز جويۋشى قۇرال رەتىندە پايدالانامىز. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ اقىلى ادام توزگىسىز ازاپقا اينالعانىن كورۋ قانداي قاسىرەت دەسەڭىزشى.

ءبىز، شىندىعىندا الدامشى يدەيالاردىڭ ناتيجەسىمىز. بيلىك ساحناسىندا الدەكىمدەر ويلاپ تاپقان جالعان جوبالاردىڭ، پايداسىز پروتسەسستەردىڭ، دۇمبىلەز دەموكراتيانىڭ، قولدان جاسالعان تاريحتىڭ، پۇشايمان ءپاتريوتيزمنىڭ باقشاسىندا شيكى پىسكەن جەمىستەرمىز. ءسىز، مەن، ولار - بارلىعىمىز. ايتپەسە، ساۋ ادام جىلتىراققا قۇمار، قۇر تالاسقا بەيىم، تاجىكەمەن اۋرە، داۋ- دابىراعا قۇرىلعان بادام نارسەلەرگە اۋەس كەلە مە؟ مۇنداي ورتاعا ۇلكەن باستار سىيمايدى. قاي داۋىردە دە سولاي بولعان، بولا دا بەرمەك. اۋەزوۆشە ايتساق، ءبورىنىڭ ارتىنان بولتىرىك اقىلدى بولعاندىقتان ەرمەيدى.

بار ويدىڭ باستاۋى توماس لەرۋانىڭ تۋىندىسى. ءمۇسىنشى ادام عۇمىرىنىڭ شيەلەنىستەرىن سيپاتتايتىن شىعارمالاردى ومىرگە اكەلۋىمەن قۇندى. ول جاماندىققا ءھام ولىمگە قارسى، ءتىپتى ءومىر اعىنىنا قارسى جۇزۋگە بەيىل. ال ولىمگە جاۋىعا قارايتىن جان ومىرگە قۇشتار بولماۋشى ما ەدى!؟

ويلاڭىزشى، ومىرگە قالاي ىڭكار بولۋعا بولادى. ەگەر وندا ىزگىلىك بولماسا.. . ءمۇسىنشى مۇندا ومىردەن استار مەن ءمان ىزدەگەن جولاۋشى كەيىپتە. قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى قاسيەتتى شەيىتتەردىڭ بەينەلەرى سەكىلدى ءبىرتۇرلى سكۋلپتۋرالار جۇمباق ويلاردىڭ جيىنتىعىن سومدايدى. وسىلايشا، بارلىق قايعى- قاسىرەتتىڭ سانادان تۋاتىنىن اشكەرەلەيدى. تاعى قايتالاعىمىز كەلەدى، ەڭ اۋىر دەرت - سانا دەرتى.

مۇحتار كۇمىسبەك

egemen.kz