قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ «سورە تاسى»
اتتاپ كەتە المادىق، ءماندى كورىندى. ەسىمىزگە سانكت- پەتەربۋرگتەگى مويكا وزەنى بويىنداعى «پۋشكين ءسۇرىنىپ كەتكەن تاس» دەپ قورشاپ، تاريحي ورىنعا اينالدىرىپ، اسپەتتەپ وتىرعاندارى ءتۇستى. تاڭعالعانبىز. وعان قاراعاندا مىناۋ قاز داۋىستى قازىبەكتەي دانانىڭ ناق سۋرەتى بولسا، حالىق ءۇشىن اسا قۇندى دۇنيە ەمەس پە؟!
نە دەگەنمەن «سورە تاستىڭ» بۇگىنگى ءحالى قالاي ەكەن، ەل- جۇرت بىلە مە ەكەن دەگەن سۇراق ءبىزدى قىزىقتىردى دا، قاز داۋىستى قازىبەك بابانىڭ ۇرپاعى، تاريحشى اعامىز زارقىن تايشىبايەۆقا حابارلاستىق. ول كىسى بىردەن: «و، «سورە تاس» تۋرالى بىلگەندە قانداي. قايتىس بولعان بابامىزدىڭ مۇردەسىن تەرىگە وراپ، قىس بويى سول سورە تاستا ساقتاپ، كوكتەم شىعا تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قويۋعا اكەتەدى. بابانىڭ اتى- ءجونى جازىلعان سول ءمارمار تاس قورشالعان، جەرگىلىكتى حالىق اينالاسىن تازالاپ، باپتاپ ۇستاپ وتىر. جىل سايىن بولماساق تا ەكى- ءۇش جىلدا ءبىر بارىپ تۇرامىز. تۇرعان جەرى تاۋدىڭ اراسى، جانىندا بۇلاق اعىپ جاتىر، كينوعا تۇسىرەتىندەي تابيعاتى كوركەم جەر. سول جەردىڭ ازاماتتارى جىلىنا ءبىر جىلقى سويىپ، باباعا ارناپ قۇران باعىشتاپ وتىرادى...»، دەدى.
دۇرىس-اق، ءبىراق ءبىز بۇعان قاناعاتتانبادىق. جوعارىدا ايتقانداي، پۋشكيننىڭ ءسۇرىنىپ كەتكەن ءبىر تاسىن قورشاپ، تاريحي وقيعاعا اينالدىرىپ، جاھانعا جاريا جاساپ وتىرعاندا قاز داۋىستى قازىبەكتەي دانانىڭ مۇردەسىن قىس بويى ساقتاعان سورە تاسىن نەگە مەملەكەت ءوز قامقورلىعىنا المايدى؟ قاراجات ءبولىپ، اينالاسىندا قۇلاپ جاتقان تاستاردى ورنىنا قويىپ، قالپىنا نەگە كەلتىرمەسكە؟! اربىردەن سوڭ بۇل قازاقتىڭ تاريحى، قازاقتىڭ ءداستۇرى، شەجىرەسى ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ تاريح - وسىندايدان تام- تۇمداپ جينالعان تاريح ەمەس پە؟! وندا ونى نەگە اياق استى ەتەمىز، مۇنداي- مۇنداي دەرەكتەرى كوپ ەل ەمەس ەدىك قوي، ازدان بار جاساعانىمىز جاراسپاس پا ەدى؟!
سوندىقتان دا بولاشاقتا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، ونى باسقارىپ وتىرعان اقتوتى رايىمقۇلوۆا حانىم «سورە تاسقا» كوڭىل ءبولىپ، قاسىندا قۇلاپ جاتقان تاستاردى ورنىنا قويىپ، ءتۇرلى سپورت جارىستارىن وتكىزىپ، شاڭىراق كوتەرگەن جاستاردىڭ گۇل شوعىن قوياتىن سالتاناتتى سالتىن ەنگىزىپ، تىپتەن «قاز داۋىستى قازىبەك كۇنى» دەپ اقىندار ايتىسىن، جىر جازار جۇيرىكتەردىڭ بايقاۋىن وتكىزىپ وتىرسا دا ارتىق ەمەس. بۇنىڭ باياناۋىل وڭىرىندەگى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا شەكسىز ۇلەس قوسارى ەش كۇمان تۋعىزبايدى دا. ءسوز ءتۇيىنى: «سورە تاس» جايلى جالپى جۇرتقا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ جاۋابى قالاي بولار ەكەن، كۇتەلىك!
جوعارىدا ايتىپ كەتكەن قۇجات ءماتىنى، مىنە:
قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باستىعى ق. ساتبايەۆ جولداسقا!
مەنىڭ جاس كەزىمدە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ايەلدەرى قازەكەڭ «سورە تاسى» دەگەن كوش جولىندا تۇراتىن ءبىر ءۇش تاستىڭ تۇسىنان اتتارىنان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ ءوتۋشى ەدى. ول ۋاقىتتا ونىڭ نە تاس ەكەنىنە كىم كوڭىل اۋدارىپتى. سودان بيىل مەن كومانديروۆكاعا ەلگە بارعانىمدا، سوزدەن ءسوز شىعا وتىرىپ، سول تاستىڭ اڭگىمەسى قوزعالدى. سوندا ايەلدەر جول ۇستىندەگى تاستىڭ تۇسىنان نەگە جاياۋلاپ ءوتۋشى ەدى دەگەندە، قوقاقتىڭ تۇسىپبەگى دەگەن شال ايتتى: قازەكەڭنىڭ (قاز داۋىستى قازىبەك) «سورە تاسى» دەگەن تاس.
ءبىزدىڭ «ايدابول» قونىستانۋدان ءبىر جىل بۇرىن كادىمگى قاز داۋىستى قازىبەك وسى «قاراعايلى بۇلاقتى» قىستاپ، «مۇرىنتالعا» جىلقى سالىپتى. سول جىلى قوڭىر كۇزدە قازەكەڭ قايتىس بولىپتى. سودان قازەكەڭدى بىلعارىعا تىگىپ، باسىن اعاشتان، اياعىن تاستان سورە جاساپ، ءبىر قىس ساقتاپ، جازعى قار سۋىمەن ازىرەت- سۇلتانعا اپارىپ قويىپتى. سودان وسى تۇرعان ءۇش تاستى «قازەكەڭنىڭ «سورە تاسى» دەپ اتايدى دەدى.
ول تۇرعان تاستىڭ ءوزى ۇشەۋ ەمەس، تورتەۋ ەدى، بىرەۋى مەنىڭ بالا كەزىمنەن جەرمەن جەر بولىپ قۇلاپ جاتىر، ءتىپتى ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ ۋاقىتىندا ما، جوق ودان دا بۇرىن با قۇلاعان بولۋى كەرەك، ۇشەۋى تۇر دەدى. تاعى تاستاردىڭ ۇسىنسا قول جەتپەيتىندىگىن، ءتورت قىرلىلىعىن ايتىپ قىزىقتىردى الگى تۇسىپبەك شال. ءتىپتى ونداي تاستار بۇل قاراعايلى بۇلاقتا جوق دەگەن انگە باستى. تاستى تىم ماقتادىڭىز عوي، بارىپ كورەيىكشىگە كەلدىك تە، اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ۇسەنوۆ، كولحوز باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى بەردىبەكوۆ، پارتكوم، ءمۇعالىم، تاعى باسقالارى بار 11-12 ادام تاستى بارىپ كوردىك.
كورسەك باياعى تۇرعان ءۇش تاس تۇر، ءبىر تاس جانىندا جەر بولىپ، تۇسىپبەك شال ايتقانداي قۇلاپ جاتىر ەكەن. تاستى اينالدىرىپ كوردىك، ۇسىنسا قول جەتپەيتىنى، ءتورت قىرلى ەكەندىگى راس ەكەن. ءسۇيتىپ، تاستاردى اينالدىرىپ جۇرگەندە، باعاناعى قۇلاپ جاتقان تاسقا كوز ءتۇستى.
تاس ەتبەتىنەن قۇلاعان ەكەن، ول تاستىڭ ۇزىندىعى مەن كولدەنەڭى انا تۇرعان تاستارمەن بىردەي. ءبىراق، بۇل تاستىڭ انا تاستاردان ءبىر وزگەشەلىگى، سىرتىنان قاراعاندا تاستى بۋناپ شاپقان سياقتى بولدى. سونىمەن، تاستىڭ سىرت بەينەسى، ادامنىڭ موينىنىڭ، يىعىنىڭ ءپىشىنىن كورسەتتى. وسى تاستا ءبىر اڭگىمە بار، ال كوتەرەيىك دەگەن پىكىرگە كەلىپ، جاقىن قورادان قايىڭدار العىزىپ تاستى كوتەرۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىستىك.
جەرمەن- جەكسەن بولىپ قالعان تاستى كوتەرۋ وڭاي بولسىن با، ايتەۋىر، ءبىر اۋرەگە تۇستىك. باسىن باستاپ قالعان سوڭ تاستاپ كەتۋگە بولمادى. نە بولسا دا شىدايىق دەستىك. قول قانادى، كيىم جىرتىلدى، اعاش سىندى. باسقارما باستىعى بەردىبەكوۆ كوپەن تاستىڭ استىندا دا قالا جازدادى. ايتەۋىر، ارەڭ دەگەندە، تاستىڭ باس جاعىن كوتەردىك-اۋ! كوتەرىپ قاراساق تاستان شاپقان كادىمگى ادامنىڭ باسىنىڭ سۋرەتى. ەندى ونى كورگەن سوڭ تۇگەل بەينەسىن كورۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان تاستى كوتەرىپ قويۋدىڭ شاراسىنا كىرىستىك. كوتەرۋ وتە قيىن بولدى. ازاماتتار نە بولسا دا شىدايىق دەستى. سول كۇنى كۇننىڭ دە، قىمىزدىڭ دا قىزۋى بار ەدى، جۇرت اعىل- تەگىل بولىپ تەرلەدى.
«ءاۋپ!» دەسىپ جۇمىلا قيمىلداپ، زورعا دەگەندە تاستى تىگىنەن قويدىق- اۋ. توپىراقتان ارشىپ قاراساق كادىمگى ادامنىڭ سۋرەتى. كىندىكتەن جوعارى جەردىڭ ءبارىن تۇسىرگەن، شەڭبەرلى، شەكەلى باس، قيىلعان قاس، قىر مۇرىن، شاراسىنان شىعىپ تۇرعان تورسىقتاي كوز، قيىلعان ادەمى مۇرت، قايماق اۋىز، تۇتاس مويىن، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەتىپ كيىم كيگىزىپ، بەلىن بۋعان سۋرەت. «مىنە، وسى قازەكەڭنىڭ، قاز داۋىستى قازىبەك بابانىڭ سۋرەتى!» دەستى تۇرعان ادامدار.
مۇنى ەلدىڭ اقساقالدارى دا قازەكەمنىڭ بەينەسى دەپ بەكىتتى. سەبەبى، ءومىر بويى ءماشھۇر- ءجۇسىپ ۇنەمى وسىندا كەلىپ ءوتىپتى.. .
بۇل سۋرەت باياناۋىلدان 75 كيلومەتر، 4 اۋىل سوۆەتى، «مۇرىنتال» كولحوزىنان 3 كيلومەتر، كاردون ءۇيدىڭ جانىندا، سەمىزبۇعا جولىنىڭ ۇستىندە.
وسى وتكەن وكتيابر ايىنىڭ 2 كۇنى كوتەرىلىپ قويىلدى.
«سورە تاستىڭ» قىسقاشا تاريحى وسى.
قازاق س س ر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋىمىنىڭ قىزمەتكەرى ن. جانالين 19.XI .44
(ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆى. قور №1137، تىزبە №12، ءىس №499، پ.230)
گۇلسىم ورازالى قىزى، جۋرناليست
