تۇرسىن جۇرتباي. سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، سىرىن كورمەي
«ولەڭگە اركىمنىڭ- اق بار تالاسى» دەپ ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، دانالاردىڭ مايەگىنەن ءنار العان تىرشىلىكتەگى تولىپ جاتقان كۇيىنىش پەن ءسۇيىنىشتىڭ تۇسىندا: اقىل- ساناسىنا - ازىق، سوزىنە - دالەل، ويىنا - ۇيىتقى، ۋاجىنە - كەپىل، ءسوزىنىڭ ءدامىن كەلتىرەر - تۇزدىق بولاتىن، وي ورەسىن كوتەرەتىن - كوركەم كەستە ءسوز، پىكىردى ءتۇيىپ تاستايتىن - تۇجىرىم، قاياۋ كوڭىلدى - جۇباتۋ، ويسوقتى كۇيگە ءتۇسىپ، تۇڭىلگەندى - قايراۋ، شاراسىزدى - قايراتتاندىرۋ، ءۇمىتسىزدى - جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن دانالاردىڭ دانالىق سوزدەرىنە جۇگىنەدى.
بۇل - جەر ءۇستىن مەكەندەگەن دۇنيە ۇلتىنىڭ بارىنە ءتان ءارى ورتاق ءداستۇر. وسىدان كەلىپ، ايتار ويىن ۇشتايتىن دالەلىنە سايكەس - ءبىر ءتامسىلدىڭ، ءبىر ويلى ءسوزدىڭ، ءبىر- ماقال- ماتەلدىڭ، ءبىر ولەڭنىڭ ءار ءتۇرلى ءسوز ۇيلەسىمىمەن ايتىلاتىن جاعدايى وتە ءجيى كەزدەسەدى. ءتىپتى، بەس ءجۇز جىلدان بەرى باسپا ارقىلى تاراپ كەلە جاتقان شەكسپيردىڭ، ءۇش عاسىردان اسا باسىلىمدىق تايحى بار گەتەنىڭ، پۋشكيننىڭ شىعارمالارىن ماتىندىك سالىستىرۋ بارىسىندا زەرتتەۋشىلەردى تاڭ قالدىرعان ادەبي ماسەلەنىڭ ءبىرى دە وسى.
ورىستىڭ ماڭدايالدى اقىنى، پۋشكين شىعارمالارىنىڭ دەنىن جاتقا بىلەتىن ەۆگەني ەۆتۋشەنكو الماتىدا وتكەن كەزدەسۋدەگى ءبىر سوزىندە: «پۋشكيندى جاتتاپ وسكەن ءبىر توپ اقىن پۋشكيننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ، ءوزارا باسەكە جاسادىق. سوندا، كەي سوزدەردى، كەي تىركەستەردى ءار قايسىمىز ءار قالاي ايتىپ، ءبىر-بىرىمىزگە: «ولەڭنىڭ انا ءسوزىن، مىنا ءسوزىن سەن دۇرىس ايتپادىڭ. انا تىركەسى - الاي، مىنا تىركەسى - بىلاي دەپ ءبىر-بىرىمىزگە دەس بەرمەدىك. اقىرى، ماتىنگە جۇگىنگەنىمىزدە، كوبىمىزدىڭ جاتتاعانىمىز كىتاپتاعى سوزگە سايكەس كەلمەدى. ءبارىمىز دە تاڭ قالدىق. سويتسەك، ءار قايسىمىز ءار جىلدارى شىققان باسىلىمداردان جاتتاپپىز. كىتاپتى قۇراستىرعان ادام ولەڭدى كوشىرىپ جازىپ وتىرىپ، ءوزى جاتتاعان نۇسقا بويىنشا جيناققا ەنگىزىپ جىبەرەدى ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، اقىننىڭ ولەڭىن اقىن جاتقا ايتقاندا پۋشكيننىڭ زامانىنداعى ءسوز قولدانىسىن بۇگىنگى كۇننىڭ ىرعاعىمەن ايتۋى زاڭدى. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ - اقىنداردىڭ سول باسەكەسى پۋشكينتانۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ءبىراز ءسوز بەن تىركەستەردىڭ قاتە باسىلىپ جۇرگەنىن انىقتادى»، - دەپ ەدى.
بۇل ءسوز - ابايدىڭ دا شىعارمالارىنا قاتىستى جانە ۇلكەن ادەبي- ماتىندىك ماسەلە. جوعارىدا اتى اتالعان دانالاردىڭ شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولجازبالارى ساقتالعان. دەر كەزىندە، اۆتوردىڭ كوزى تىرىسىندە باسپا بەتىن كورگەن، وڭدەلگەن نۇسقالارى دا قاتتىلىپ قالعان. قارىپ، ءالىپبي اۋىسقان كەزدەگى جازىلۋ ۇلگىسى دە بار. سوندىقتان دا، ولارعا ماتىندىك سالىستىرۋلار جاساۋ، ءتۇپنۇسقانى انىقتاۋ قيىن ەمەس. ءۇتىر، نۇكتە، سىزىقشا، تىرناقشا ماسەلەسى عانا كىلتيپان تۋدىرۋى مۇمكىن.
ال، ابايدىڭ شىعارمالارى شە؟ اشىعىن ايتايىق، ءبارى دە اۋىزشا ايتىلىپ، جازىلۋى بويىنشا قاعازعا تۇسكەن. ءتىپتى، مۇرسەيىت تە كوپ ولەڭدى ءوزىنىڭ جادىندا ساقتالىپ قالۋى بويىنشا جازعان. تەك، ءبىر كەلىنى تامىزىق رەتىندە پايدالانىپ وتىرعان جەرىنەن قولىنان جۇلىپ العان «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى» داستانىنىڭ قولجازباسىنىڭ باسى عانا امان قالعان. كەيىن ول دا ءىزىم- عايىم بوپ كەتتى. ەگەردە، مۇرسەيىت - ابايدىڭ ءوز قولجازباسىنان كوشىرگەن بولسا، وندا، مۇرسەيىتتىڭ قولجازباسى ساقتالىپ قالعاندا، ابايدىڭ قولجازباسى نەگە ساقتالماعان؟
كاكىتاي، تۇراعۇل ابايدىڭ ولەڭدەرىن باسپاعا دايىنداعاندا، مۇرسەيىتكە: ابايدىڭ ولەڭدەرىن ەل اۋىزىنان جيناستىرىپ، قاعازعا ءتۇسىرۋدى وتىنبەي، تىكەلەي قولجازبادان كوشىرۋدى نەگە تاپسىرماعان؟ ءاليحان بوكەيحانوۆتى تۇرمەگە قاماعان كەزدە تەرگەۋشىلەر تاركىلەپ العان اباي ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە اقىننىڭ ءوز قولجازباسى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، ول دا كوڭىل قالاۋى، جاندارمەن بوپسا عانا. ەندەشە، اباي ولەڭدەرىن كوشىرۋشىلەردىڭ دە ءماتىنىنىڭ وزىنە، ونداعى سوزىنە سول شىعارمانىڭ اباي بويلاعان تۇپكى ويىنا سايكەسۋى تۇرعىسىنان سالىستىرا قاراعان لازىم.
بۇل ءوزى اسا داۋلى، ەكىۇشتى، تاريحي- تانىمدىق تۇرعىدان تەرەڭ سالىستىرىپ بارىپ، كوركەم ويدىڭ استارىن اشاتىن، «ءبىر ولەڭنىڭ تاريحى» اتتى ادەبي- ادىستەمەنى پايدالانا وتىرىپ، دالەلسىز دالەل قالدىرماۋدى تالاپ ەتەتىن شەتىن ماسەلە. اسىرەسە، ابايدىڭ ولەڭدەرىن وزىنشە ءتۇسىندىرىپ، وزىنشە ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحىن ويدان ويتوتە قۇراستىرىپ، «ولاي ايتۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ وڭەشىن جىرتىپ جۇرگەندەر كوبەيگەن قازىرگى شاقتا، بۇل وتە قاۋىپتى باعىت. وزگە ەمەس، ءوزىم تەپەرىشىن كورگەن، ايپارا انا ايتقان: «شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ىرعىزبايىم» - دەپ باستالاتىن ولەڭدەگى ادام اتتارىنىڭ كەزەگىن وزگەرتۋ تۋرالى ماعان جاسالعان ءتۇرلى بوپسالار سوعان كۋا. دەگەنمەن دە، ابايدىڭ كەيىنگى قىرىق- ەلۋ جىلداعى شىققان باسىلىمدارىن سالىستىرا وقي وتىرىپ، وزگەرتپەگەن مىنا پىكىرىمدى القالى قاۋىمنىڭ نازارىنا سالعىم كەلەدى.
جاسىمىزدان ءتۇسىنىپ جاتتاماساق تا، شىڭعىس تاۋىن مەكەندەگەن بارلىق قاريالار باس قوسقاندا، اقىل بەرگەندە، بەتپە- بەت سويلەسكەندە ءجيى ايتاتىن، سولاردىڭ اۋىزىنان ەستىگەن ءبىزدىڭ جادىمىزدا جاتتالىپ قالعان «سەنبە جۇرتقا…» دەپ باستالاتىن ولەڭنىڭ ءماتىنىن ءبىز قازىر دە:
سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ، -
دەپ ايتامىز.
جيناقتاعى ءسوز تىركەسى باسقا ەكەنىن بىلسەك تە، ءدارىس بارىسىندا دا، ونىڭ قاتە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتە وتىرىپ، تۋرا ءماتىن بويىنشا تالدايمىز. ونىڭ سەبەبىن وزىمىزشە تۇسىندىرەمىز. شىندىعىندا دا، قيسىن تۇرعىسىنان، پوەزيالىق ءتىل بوياۋى تۇرعىسىنان العاندا - «اقىل مەن قايراتتىڭ» قاتار تۇرعانى جاراسىمدى. ىرعاعى دا ۇيلەسىمدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءومىر سۇرگەن، ابايدىڭ ۇرپاقتارى - احات شاكارىم ۇلى قۇدايبەرديەۆ تە، نيازبەك الداجاروۆ تا، سيراقباي دوسماعامبەتوۆ تە، قابىش كارىمقۇلوۆ تا، جۇماكۇلباي بازاربايەۆ تا سولاي ايتاتىن. سول قاريالاردان ءبىز: «ال جازبا جيناقتاردىڭ بارلىعىندا:
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭ ەكى جاقتاپ، - كەي جيناقتا: «ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەپ ءجۇر عوي»، - دەپ، «قايرات پەن ەڭبەكتىڭ» ورىنى اۋىسىپ كەتكەنىن ايتىپ، قايىرا سۇراعانىمىزدا ولاردىڭ ءبارى دە: «ول - زاماننىڭ وزگەرىسى عوي. نە كوشىرمەشىدەن، نە ايتۋشىدان قاتە كەتكەن شىعار»، - دەيتىن ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ءسوز بە ءسوز قايتالاپ.
سوندا، «قايرات» دۇرىس پا، «ەڭبەك» دەپ ايتقان دۇرىس پا؟ ءبىر قاراعاندا، وسى ەكى ءسوزدىڭ ورىن الماستىرۋىنان ابايدىڭ ولەڭىنە كەلىپ- كەتەتىن ەشقانداي ماتىندىك- ماعىنالىق اۋىتقۋ جوق سياقتى. ەڭبەك - دەگەنىمىزدىڭ ءوزى قايراتتىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟ ءيا، ەڭبەك - قايراتتىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. ودان ارتىق ەڭبەكتىڭ ەش جاراتقاندىق (جاراتۋشىلىق) سيپاتى جوق. ال، قايرات، قۋات - سانادان تىس، اقىلدان بولەك، يمانمەن بىرگە جاراتىلعان، تەك جاراتقاننىڭ وزىنە عانا تيەسىلى سىپات. ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن «قاراسوزدەرىندە» ادامنىڭ باستى قۋاتى - «اقىل، جۇرەك، قايرات» - دەپ اتاپ كورسەتىلىپ، كەڭ تۇسىنىك بەرىلگەن.
بۇل، ونىڭ ويلاۋ جۇيەسىندەگى تۇيسىكتەن تۋعان فيلوسوفيالىق ۇعىمدى - ماڭگىلىك كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى، بولمىستى، يماندى قامتيتىن كاتەگوريالىق ۇعىم. ال، ەڭبەك، ول - كادىمگى تىرشىلىكتىڭ ەتەكباستى حاراكەتى. دۇشپانىڭا - اقىل مەن قايراتتى قاتار جۇمساپ، قارسى تۇراسىڭ. جاندا - قۋات، قايرات بولماسا، قانشا ەڭبەكتەنگەنمەن دە، ول ميحناتتى تىرشىلىك، ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، «ەتەكباستى ءومىر»، «سيزيفتىڭ ەش كەتكەن ەڭبەگى» بولىپ شىعادى. سوندىقتان دا، اباي ءوزىنىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن «قاراسوزدەرىندە» «اقىل، جۇرەك، قايراتتى بىردەي ۇستا» دەپ وسيەت ەتەدى.
ەندى، «ءبىر ولەڭنىڭ تاريحى» ادەبي- ادىستەمەلىك جۇيەسى بويىنشا وسى ۋاجىمىزگە يلاندىراتىن دالەل ۇسىنايىق. بۇل ولەڭ، ابايدىڭ بارلىق جيناقتارىنداعى رەتتىك كورسەتىلىم بويىنشا، 1897 -جىلى جازىلعان. بۇل جىل - اباي ءۇشىن اقىل مەن قايراتتىڭ ازابى مەن اشۋىن بىردەي تارتىپ، ىزادان بۋلىعىپ:
ەندىگىگە نە سۇراۋ بۇل زاماندا،
اقىل- وي، ار- نامىس جوق ەش ادامدا.
ولگەن مولا، تۋعان جەر جىبەرمەيدى،
ايتپەسە تۇرماس ەدىم وسى ماڭدا، -
دەپ ەلدەن كەتۋگە بەل بايلاعان قۇسالى تۇسى، ياعني، كوشبيكەدەگى تۇسەلدە ابايدىڭ «تۇشى ەتىنە - اشى قامشى تيگەن» جىل.
دەمەك، مۇنى، قۇسالى كۇي كەشكەن اقىننىڭ وزىنە- ءوزى: «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ» دەپ باسۋ ايتقانى دەپ تە تۇسىنگەن دۇرىس. ال، مۇنداي اقىل- ويدىڭ قۇسالى كۇيىنەن قانداي ەڭبەك الىپ شىعۋى مۇمكىن. ەشقانداي دا. ونىڭ ەسەسىنە، اقىلمەن سەپتەسكەن «جان قۋاتى»، «رۋح قايراتى» عانا بويعا كۇش بەرىپ، كوڭىلدى دەمەپ، جانىن سەرگىتپەك. سونداي قۇمىعۋدى باستان كەشىپ وتىرىپ: «شىعار ەسىگىن تابا الماي، ۋايىم- قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق، ول ءوزى دە - ءبىر انتۇرعاندىق. جانە ءاربىر جامان كىسىنىڭ قىلىعىنا كۇلسەڭ، وعان راحاتتانىپ كۇلمە، ىزا بولعانىڭنان كۇل، ىزالى كۇلكى - ءوزى دە قايعى» («ءتورتىنشى ءسوز») دەپ جازعان. ول «ۋايىمنان شىعار ەسىكتى» اقىلى مەن جان قۋاتىنا - جان قايراتىنا سۇيەنە وتىرىپ تاپتى. «جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ ۇڭىلە» وتىرىپ، ەلدەن كەتۋ نيەتىنەن باس تارتتى. جول ورتادان قايتتى. ورازباي مەن ءبىتىمبايعا كەشۋ بەردى. بەسىك قۇدا بولدى. بازارالىنىڭ الدىنان ءوتتى. ءبىراق، ابايدى ەندى وزگە، پەندەشىلك پەن اعايىننان دا زور زامان زاۋالى تۇنشىقتىرىپ، ەڭسەسىن باسىپ، جۇرەگىنىڭ باسىنا اشى زاپىران قۇيدى. وعان قارسى تۇرۋعا اباي دارمەنسىز ەدى. ۇلتىنىڭ باسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان شوقىنۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە، رۋحاني شوقىنۋدىڭ قاتەرى ونى ومىردەن ءتۇڭىلدىرىپ، ءوزى ايتقان «ۋايىم- قايعىنىڭ ىشىنە قامادى»، اقىرى قۇساعا تۇنشىعىپ ومىردەن ءوتتى.
مىنە، وسىنداي، «اقىلى - اشىعان ۋ، ويى - كەرمەك» تارتقان كەزدەگى قۇسالى كوڭىل- كۇيمەن جازىلعان ولەڭنىڭ بويىنا، ماعىناسى قانشاما جاقسى بولعانىمەن دە، «ەڭبەك» دەگەن كاعىزدىق سىپاتتاعى ءسوز جاراسا قويار ما ەكەن، ءتىپتى، جاراسۋدى بىلاي قويىپ، كەشەگى دوس ورازبايدىڭ وزىنەن ءتۇڭىلىپ: سەنبە، جۇرتقا، ءبارىبىر ىشىنە قۋلىق ساقتايدى، ودان دا «اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭە سەن، سول ەكەۋى سەنى قيامەتتەن الىپ شىعادى - دەگەن ىزالى وي ىرعاعىنا «ەڭبەكتى» كىرىكتىرۋى لايىقپا، ورىندى ما ءوزى؟
سىيپاي قامشىلاعان كىسىگە «ەڭبەك» پەن «قايرات» ماعىنالاس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال اباي ءۇشىن قايرات پەن قۋاتتىڭ - ەڭبەكتەن ايىرماشىلىعى بار ما. جالپى، اباي، ەكەۋىن - ەكى ۇعىم رەتىندە قولدانا ما، جوق پا؟ جاۋاپ: قولدانادى. «ءتورتىنشى سوزگە» تاعى دا كوز قىرىن سالساڭىز، وندا: «قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، ادام ساۋماق - ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى، قۇدايعا سيىنىپ، ەكىنشى - ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى» دەپ جازىلعان. مۇنداعى: «ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ ەڭبەك قىلساڭ» - دەگەن ءسوزدىڭ استارىنان، ەڭبەكتىڭ ءوزى قايراتقا سۇيەنەدى، قايراتسىز - ەڭبەك تۇل، جاي ءسوز عانا - دەگەن ەمەۋىرىن انىق اڭعارىلادى. دەمەك، ەڭبەك - ءوز بەتىمەن، ياعني، قايراتسىز اقىلدىڭ سەرىگى بولا المايدى. ەندەشە، جوعارىداعى ولەڭ جولى «اقىلىڭ مەن قايراتىڭ» بولۋعا ءتيىستى.
مۇنىڭ ءمانىسىن «ونىنشى سوزدەگى»: «قۇداي ساعان ەڭبەك قىلىپ، مال تابارلىق قۋات بەردى. ول قۋاتتى ادال كاسىپ قىلارلىق ورىنعا جۇمسامايسىڭ. ول قۋاتتى ورنىن تاۋىپ سارىپ قىلارلىق ءبىلىم بەردى، ونى وقىمايسىڭ» دەپ ودان ءارى تەرەڭدەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. بۇل اراداعى قۋات دەگەنى - قايرات. سول قايراتتى - حاراكەت، ۇمتىلىس، ءىس- قيمىل، ەڭبەك ماعىناسىندا قولدانىپ تۇر. ەڭبەك - قايراتتىڭ تانگە ءتان سيپاتى، قايرات - ادامدى قيمىلعا كەلتىرەتىن كۇشتىڭ كوزى. سول حاراكەتتىڭ ءبىرى - ەڭبەك.
ادامنىڭ - ادامدىق قاسيەتىنىڭ ءبىرى وسى قايرات. قايرات - اقىلدىڭ سەرىگى. وعان «ون ءتورتىنشى سوزدەگى» : «قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى - اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق - جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى» دەگەن ءسوز كەپىل. بۇل اراداعى قايرات - جان مەن ماحابباتتىڭ قۋاتى، ادامگەرشىلىكتىڭ، رۋحتىڭ قوزعاۋشى كۇشى.
جاراتقان مەن تۇيسىككە تيەسىلى ءۇش ۇعىمنىڭ - اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋىنىڭ جالعاننان الاتىن ورىنى «ون جەتىنشى سوزدە» مىناداي راۋيات ارقىلى بارىنشا كەڭ ءارى انىق تالدانادى: «قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى… سوندا عىلىم ۇشەۋىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، ايتىپتى:
- ەي، قايرات، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە راس. ول ايتقاندارىڭنان باسقا كوپ ونەرلەرىڭنىڭ بارى راس، سەنسىز بولمايتۇعىنى دا راس، ءبىراق، قارۋىڭا قاراي قاتتىلىعىڭ دا مول، پايداڭ دا مول، زالالىڭ دا مول. كەيدە جاقسىلىقتى بەرىك ۇستاپ، كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەسىڭ، سونىڭ جامان… ەي، اقىل! سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە راس… امال دا، ايلا دا - ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ، ەكەۋىنىڭ سۇيەنگەنى - سەن. ەكەۋىنىڭ دە ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ جۇرەسىڭ، سونىڭ جامان… قايرات، سەنىڭ قارۋىڭ كوپ، كۇشىڭ مول، سەنىڭ ەركىڭە (اقىل - ت. ج. ) جىبەرمەيدى. ورىندى ىسكە كۇشىڭدى اياتپايدى. ورىنسىز جەرگە قولىڭدى بوساتپايدى. وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ونىڭ ىشىندە جۇرەككە بيلەت… ۇشەۋىڭ دە الا بولساڭ، جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا: «قۇدايتاعالا قالپىڭا قارايدى» دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى» دەپ جازعان اباي. ەندەشە، ابايدىڭ:
وزىڭە - سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ، -
دەپ وتىرعان «اقىل مەن قايراتى» دا وسىندا ايتىلعان اقىل مەن قايرات.
ال، ەڭبەك بولسا، ول جاڭاعى اباي ايتقان «قايراتتىڭ… كوپ ونەرلەرىنىڭ» ءبىر قىرى. ەڭبەكتىڭ دە ءتۇر- ءتۇرى، ياعني، «پايدالى»، «زالالدى» ءتۇرى بار. كەتپەن، كۇرەك سوقسا - پايدالى، قىلىش پەن قانجار سوقسا - زالالدى. ەكەۋى دە اقىلدىڭ كۇشىمەن ىستەلىپ وتىر. ءبىراق، الدىڭعىسىن - جۇرەك قولدايدى، سوڭعىسىنا - قارسى. ال، يمان بولسا - جۇرەكتە. سوندا، قايسىسىنا سەنۋ كەرەك؟ جۇرەككە باعىنعان، اقىلدىڭ امالىڭ تىڭداعان قايىرىمدى قايراتقا سەنەسىڭ. قايرات، رۋح قايراتى بولماسا، ەڭبەك تە بولمايدى. قايرات - ماڭگىلىك كەڭىستىكتى قوزعالىسقا كەلتىرگەن باستاپقى كۇش. وندا جاراتقاننىڭ بولمىسىنا يە سيپات بار. سوندىقتان دا، وسى ولەڭنىڭ سوڭىندا:
جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە،
سونان تاپقان - شىن اسىل، تاستاي كورمە، -
دەپ، اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋىنىڭ بىرلىگىن ەسكە سالىپ وتىر.
دەمەك، اباي: قيامەتتىك قيىندىقتان اقىلىڭنىڭ امالى مەن قايراتىڭنىڭ «جاقسىلىعىن بەرىك ۇستاپ»، ەكەۋىن سەرىك ەتىپ، «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىندە» ۇيىعان يمانمەن - ار- ۇياتپەن، وجدانمەن، تازا پەيىلمەن جالعاننىڭ جارىعىنا ۇمتىل - دەپ ەمەۋىرىن تانىتادى اباي. ابايدىڭ الدىن كورگەن دەگدارلاردىن ءسوزىن ەستىپ:
وزىڭە - سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ، -
دەگەن جولداردى جادىندا ساقتاپ قالعان قاريالاردىڭ تانىمى تەرەڭ، ولار بۇگىنگى ابايتانۋشىلاردان كورى ابايدىڭ دانالىق ويىنىڭ استارىن تەرەڭ تۇسىنگەن سياقتى.
دەمەك، سولار ارقىلى، ءبىزدىڭ سانامىزعا ورنىعىپ قالعان بۇل جولداردى، ياعني، «وزىڭە - سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ»، - دەگەن قوس جولدى، ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا ءوز پايىمداۋىمىزدا قولدانا بەرسەك، ابايدىڭ ماتىنىنە قيانات بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىز. ال، قۇراستىرۋشىلار مەن باسپا ورىندارىىنىڭ رەداكتورى: الدى مەدرەسەدە حات تانىعان، «مۇحتاسارلىق» دەڭگەيدە ءبىلىم العان كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ع. توعجانوۆ، ءى. قابىلوۆ، ءا. بايدىلدين، س. مۇقانوۆ، ج. ورمانباي ۇلى سياقتى، تاعى دا باسقا كەڭەستىك كۇپىر سىنشىلاردىڭ سۇعىنان ىقتاپ، «قايراتتان» قايمىعىپ، ول ءسوزدى، ناعىراق ايتقاندا، جاراتقاندىق سىپاتقا يە «قايراتتى» - ەڭبەكشىلەر وكىمەتىنىڭ بالاماسىنا اينالعان «ەڭبەكپەن» اۋىستىرعان - دەۋگە تولىق نەگىز بار. ارينە، انىعى - اللاعا، سودان سوڭ ابايدىڭ وزىنە ايان. ءبىراق تا، ابايدىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسى مەن كوركەم كوزقاراسى، بىزگە، وسىنداي پىكىر بىلدىرۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىر.
ال، وسى قۋاتتىڭ ەڭبەكتەن زور ماعىناعا يە ەكەنىنە، دۇنيەدەگى بار قيىنشىلىقتى جەڭەتىن - جان قۋاتى ەكەنىنە «قىرىق ءۇشىنشى سوزدەگى» ابايدىڭ مىنا پىكىرى دالەل: «اقىل، عىلىم - بۇلار كاسىبي. كوزبەنەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، قولمەن ۇستاپ، تىلمەن تاتىپ، مۇرىنمەن يىسكەپ - تىستاعى دۇنيەدەن حابار الادى. ول حابارلاردىڭ ۇنامدىسى - ۇنامدى قالپىمەنەن، ۇنامسىزى - ۇنامسىز قالپىمەنەن، ارنەشىك ءوز سۋرەتىمەن كوڭىلگە تۇسەدى. ول - كوڭىلگە ءتۇسىرۋشى باعاناعى بەس نارسەدەن (كورۋ، ەستۋ، قاتتى- جۇمساعىن، سۇيىق- قويۋىن ۇستاپ ءبىلۋ، ءدام سەزۋ، ءيىس سەزۋ - ت. ج. ) وتكەن سوڭ، ولاردى جايعاستىرىپ كوڭىلدە سۋرەتتەمەك. ول - جاننىڭ جيبيلي (ۇيرەتۋسىز، تابيعي تۇردە تۇيسىكپەن سەزىپ- بىلەتىن - ت. ج. ) قۋاتى- ءدۇر، ءبىرى - ۇمىتپاستىق جاقسى نارسەدەن كوڭىلگە جاقسى اسەر- ھاسيل بولۋ، جامان نارسەدەن كوڭىلگە جامان اسەر- ھاسيل بولۋ سەكىلدى نارسەلەر. بۇل قۋاتتار، اۋەلدە، كىشكەنە بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام - ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتادى» دەپ ءوزىنىڭ ءۋاجىن ايتادى.
ەڭبەك، ياعني، ەڭبەكشى دەگەنىمىز: قۋاتتىڭ كۇشىن «ەسكەرىپ باققان ادام، ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتقان» ادام، ياعني، قۋاتتى ارەكەتكە تۇسىرگەن ادام. دەمەك، اقىلدىڭ امالىن، تەك قانا جان قۋاتى عانا جۇزەگە اسىرا الادى، اقىل عانا جان قۋاتىنا سەرىك بولا الادى. «اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ» قوستاپ، جۇرەككە سەنگەندە عانا، قيامەتقايىمدىق قيىندىقتان قۇتىلاسىڭ. ال، قيامەت قايىمنان كەڭەستىك كۇركىلدەر ۇرەيلەنە ۇرىكتى.
اقىل مەن قايرات، ەڭبەك تۋرالى ويىمىزدى ابايدىڭ مىنا «قىرىق ءۇشىنشى سوزىمەن» قورىتىندىلايمىز: «پايدا، زالالدى ايىراتۇعىن قۋاتتىڭ اتى - اقىل ەدى عوي. ءبىر اقىل قۋاتىمەن مۇنى توقتاتىپ بولمايدى. ھام اقىل، ھام قايرات - ەكى مىقتى قۋات قوسىلىپ توقتاتادى. ول ەكەۋى كىمدە بار بولسا، باعاناعى ەكى قۋات: مۇنان سالساڭ - ونان شىعاتىن ءبىر جورعا اتپەن تەڭ. ەگەردە، بۇل ەكى قۋاتتىڭ ەكەۋى دە از بولسا، ياكي، ءبىرى - بار، ءبىرى - جوق بولسا، باعاناعى ەكى قۋات تا - ءبىر باسى قاتتى اساۋ ات. جۇگەنسىز تاۋعا ۇرا ما، تاسقا ۇرا ما، سۋعا ۇرا ما، جارعا ۇرا ما، قۇداي ءبىلسىن» . انىعى، بۇل اساۋ اتتى تەك «ەڭبەكپەن» جۋاسىتا المايسىڭ. ەڭبەكپەن - جۇگەندەيسىڭ، ەڭبەكپەن - ۇيرەتەسىڭ، ەڭبەكپەن - ول اتتى ارباعا جەگىپ، ەڭبەككە ۇيرەتەسىڭ. ول ءۇشىن - جان قۋاتى، رۋح قايراتى كەرەك.
ءجا، بىزدىكى ءجون دەدىك. سوندا، مۇنى دا تەكستولوگيالىق وزگەرىسكە جاتقىزىپ، تۇزەتەمىز بە؟ وزگەنى قايدام، قاشان دالەلدى - دالەل تاپقانشا، تۇسىنىكتەردە: اۋىزەكى سوزدە «اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ»، - دەپ ايتىلىپ ءجۇر. مۇنىڭ دالەلى بىلاي دەپ، تۇسىنىكتەمە بەرگەن ءجون بە؟ عىلىمي ادەپ، سوڭعى ءۋاجدى قوستاسا كەرەك. ورايى كەلگەندە، تاعى ءبىر ءۋاجدى ايتا كەتەيىك. سول احات شاكارىم ۇلى قۇدايبەردييەۆ، نيازبەك الداجاروۆ، سيراقباي دوسماعامبەتوۆ، قابىش كارىمقۇلوۆ، جۇماكۇلباي بازاربايەۆ سياقتى دەگدارلاردىڭ اباي تۋرالى سوزدەرىندە ءجيى قولداناتىن، تۋرا وسى اقىل، قايرات، جۇرەككە قاتىستى «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز اقىل زەرەك» اتتى ولەڭدەگى ەكىنشى شۋماقتى:
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك، -
دەپ قايىرۋشى ەدى. ال، بارلىق جيناقتاردا:
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك (1995، 118)، - دەپ باسىلىپ كەلەدى.
بۇل ارادا ەشقانداي ماعىنالىق اۋىتقۋ، نە جاڭىلىس جوق. ماسەلە، ابايدىڭ ءوزىنىڭ:
ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ- تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى، -
دەپ ولەڭگە قويىلعان كوركەم تالعام مەن كوركەم تالاپتا.
ويتكەنى، ءۇش- اق شۋماق قىسقا ولەڭدە «بولەك» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى رەت قايتالانۋى، ابايدى بىلاي قويىپ، سۋىرىپسالما اقىنداردىڭ ءوزى، جالپى «بولەكتەنۋ» دەگەن ءسوزدىڭ جاعىمسىز ماعىنادا قولدانىلاتىنىن، «بولىنگەندى - ءبورى جەيتىنىن» بىلەدى. بۇل قاراپايىم قاۋىمعا دا بەلگىلى. اقىل مەن قايراتتى، جۇرەكتى بىردەي ۇستاعان ناعىز «تولىق ادام» نەگە «ەلدەن بولەكتەنۋى» ءتيىس. ال، ونداي، حاكىم- عۇلاما، تولىق ءمۇھميننىڭ «ەلدەن ەرەكشەلەنىپ»، ەرەك كورىنىپ تۇراتىنى - شىندىق.
ەندەشە، بالا كۇنىنەن ابايدى جاتتاپ وسكەن، وزدەرىنىڭ الدىنداعى ابايدىڭ كوزىن كورگەن، كوپتىڭ الدىندا كەلەگە تۇسكەن دەگدارلار ولاردى ءبىر- بىرىمەن باسەكەلەستىرە، جارىسا ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتقىزعان، سول سىننان وتكەن، وزدەرى دە ءوزارا سىناسىپ وتىراتىن احات شاكارىم ۇلى قۇدايبەرديەۆتىڭ، نيازبەك الداجاروۆتىڭ، سيراقباي دوسماعامبەتوۆتىڭ، قابىش كارىمقۇلوۆتىڭ، جۇماكۇلباي بازاربايەۆتىڭ جادىندا ساقتالعان سوزگە ءمان بەرىپ، ەسكەرگەن لازىم سياقتى. سونىمەن قاتار، مىنا ولەڭ ءار جيناقتا ءار قالاي:
قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك،
اشۋىڭ - اشىعان ۋ، ويىڭ - كەرمەك.
مۇڭداسارعا كىسى جوق، ءسوزدى ۇعارلىق،
كىم كوڭىلدى كورەتىن (؟)، بولادى ەرمەك؟ - دەپ باسىلىپ ءجۇر.
وسىنداعى: «كىم كوڭىلدى كورەتىن بولادى ەرمەك» دەگەندەگى «كورەتىن» دەگەن ءسوز، «كوتەرىپ» دەگەننىڭ ورىنىنا اۋىسىپ تۇسكەن جاي عانا كەتكەن قاتە مە، جوق، سولاي ادەيى بەرىلگەن قاتەلىك پە؟ ايتەۋىر، «كوڭىلدى كورەتىن» ەمەس ەكەنى انىق. وزگە باسىلىمداردا قالاي بەرىلگەن؟ كەيىنگى، اكادەميالىق تولىق باسىلىمدا «كىم كوڭىلدى كوتەرىپ» بولىپ وزگەرتىلىپتى (1995,1.52). يگىلىكتى ءىس.
سونىمەن، بىزدىكى، ەستىگەنىمىزدى - جەتكىزۋ، تۇيگەنىمىزدى - قاعازعا ءتۇسىرۋ. «اعالار ايتپاي كەتتى» - دەگىزبەۋدىڭ قامى. ال، قابىلداۋ- قابىلداماۋدىڭ ىرقى، ىقىلاس- پەيىل، قالاۋ - سىزدەردەن.
تۇرسىن جۇرتباي، عالىم
