مۇحتار ماعاۋين تۋرالى: قاراكوك نەمەسە «وتكىردىڭ ءجۇزى» - تۇرسىن جۇرتباي
سەبەبى ول - ەسىن بىلگەنشە ەن دالادا جالعىز جانە ەركىن ءارى ەركە ءوستى. اتا مەن اجەنىڭ الاقانىنان وتىزعا كەلگەنشە تۇسكەن جوق. بەتىنە الىس- جاقىننان ەشكىم قارسى كەلگەن جوق. كوزىن اشقاننان دالا ەپوسىن جاتتاپ ءوستى، «اباي جولىن» ءتورتىنشى سىنىپتا ءوزى دە وقىپ شىقتى، بۇكىل اۋىلدىڭ ۇلكەن- كىشىسىنە دە تىڭداتتى. وقىعانىن توقىدى.
ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە تاڭقالارلىق بولدى. قازىر دە بۇكىل ەپوستار مەن جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىن جاڭىلماي جاتقا ايتاتىنىنا سەنىمدىمىن. وقۋدا، كەيىن عىلىمدا الدىنا جان سالمادى. ۇستىنە قىلاۋ تۇسپەدى. ەڭ سىلقىم- سەرى اتاندى. سەرىلىك تە قۇرعان شىعار. ءبىراق باقىت اپايىمىز ونىڭ بۇكىل بولمىسىن ۇزىن- قولاڭ شاشىنا باۋراي وراپ، باقىتقا بولەدى. جاردىڭ، بالانىڭ باقىتىنا ماعاۋين سياقتى ۇزاعىنان سۇيىنگەن پەندە از. دوستىڭ ۇزدىكتەرىن تاڭدادى. ءوزى شەتتەتپەسە، ولاردان شەتقاقپاي كورگەن جوق. عىلىمدا - بەيسەنباي كەنجەبايەۆ، ادەبيەت تاريحىنداعى جىراۋلاردىڭ جولىن - عابيت مۇسىرەپوۆ اشتى. سونىڭ بارلىعىن ول ءبىر- اق ماقساتقا، تەك جازۋشىلىق ماقساتقا جۇمسادى. ءتىپتى، اتىن اڭىزعا اينالدىرعان جىراۋلار تۋرالى تاريحي ەڭبەگىن دە سول جازۋشىلىققا جانە اتاقتى جازۋشى بولۋعا اپاراتىن جول دەپ ەسەپتەدى. ماقساتقا جەتتى. ءوزىن ساتقاندار بولدى جانە قانداي ساتقىندىقتار دەسەڭشى! ءبىراق وعان جاسىعان جوق. اشىق پىكىرىن ايتتى، ەكىۇشتى ويعا قالدىرعان جوق. دەگەنىن - ىستەدى جانە دەگەنىنە جەتتى. مىنە، مۇحتار ماعاۋيندى قاراكوك دەيتىنىم وسى.
بۇعان قاراپ جازۋشى مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋيندى «تاعدىردىڭ ەركەسى» دەپ ايتۋعا بولماس، ويتكەنى ول سول ەركىندىگىنىڭ ءوزىن - ەركەلىككە بەرگىسىز ەركىن ءومىرىن، ۇنەمى الماستىڭ جۇزىندە، ابايشا ايتقاندا، «وتكىردىڭ جۇزىندە» وتكىزدى. «وتكىردىڭ ءجۇزىن» ءجاي عانا باسپاقتاپ باسقان جوق، جاندىعىن جانىپ، قۋاتىن قايراپ، قايراتىن جۇمساپ، جارق- جۇرق ەتىپ وت شىعارىپ شارپىسقان قىلىش سياقتى مايدان الاڭىن ءتىلىپ ءوتتى. ارينە، ول كۇندە شابۋىلداپ، كۇندە شابىلىپ، مىسى قايتقان، ءجۇزى مايىرىلعان، قىنابى قاراشورلانعان جانكەشتى جان بولعان جوق. وعان ۇشقىر مىنەزى دە كونىس بەرمەيتىن. ول - مايداننىڭ ءماتى مەن ءداتىن، قىبى مەن قاپىسىن كۇتىپ، شاعىمدى شاقتا قىنابىنان سۋىرىلىپ، نەعىلايىنسىز تاۋەكەلمەن اتويلاعان وتكىر وي مەن باتىل شەشىمنىڭ، كامىل سەنىمنىڭ يەسى بولدى.
ول - ءوزى ومىردەن، ونەردەن، عىلىمنان ۇزاق تىرنەكتەپ جيعان جانسارىن، جانسىرىن سونداي ءبىر قىزعانىشپەن قىزعىشتاي قورعاي ءبىلدى جانە تۇيسىك سەنىمى، كوڭىل قالاۋى، شىندىقتىڭ ءماتى جۇيكەلەنە شۇيكەلەنگەندە، ارىستانداي ۇمتىلدى… جانە سول ۇمتىلىستىڭ دەنى ونىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. ونى مۇنداي شارپىسۋلى تاۋەكەلگە تاۋەكەل ەتكىزگەن ءدۇر مەن دۇلەي كۇش، ول - جات تا، جاقىن دا تىكسىنە قارايتىن، ءوزى دە «ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى» رەتىندە باعالايتىن «مەنى». ەگەر، ول سول ءوزىنىڭ «مەنىنە» سەنبەسە، وندا ماعاۋين - مۇحتار ماعاۋين بولماس ەدى. ءسىز بەن ءبىز ىلتيپاتپەن ەسكە الاتىن، مۇمكىندىگى مول، الايدا ول مۇمكىندىگىن «زامانعا كۇيلەپ» (اباي) جۇزەگە اسىرا الماعان اياۋلى ءبىر اعالاردىڭ قاتارىندا عانا اتى اتالار ەدى.
زار كۇيىنە كەلسىن، كەلمەسىن، ءتىپتى كومبەگە زورىعىپ كەلسىن، ءبارىبىر، جەلدىرتە سۋىتقاننىڭ وزىندە ءوزىن جەتەككە العان توقتۇياقتىلاردى الدىنا تۇسىرمەي، باسىن شايقاپ تاستاپ، ولاردان وزا شىقپاسا، شام مىنەز كورسەتەتىن بايگەلەر بولادى. ماعاۋيندە سول جۇيرىكتىڭ مىنەزى بار. وزگەدەن وزىق نە وقشاۋ جۇرمەسە، كوپتىڭ ىشىندە ءىشقۇستا بوپ كەتەدى. ونىڭ بۇل شامكوس مىنەزى، وزىنە قانشا ولجا اكەلدى بىلمەيمىن، ال سول مىنەزى ونى قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ، تاريحاتىنىڭ قورمالىنا اينالدىردى.
مىنەز - مۇحتار ماعاۋيندى قازاق كوركەم ويى مەن عىلىمي ويىنىڭ كلاسسيگى دەڭگەيىنە جەتكىزدى. بۇل ءسوزدى ەستىسە دە، ەستىمەسە دە، ەندى بۇل ماداق مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋيننىڭ «مەنىنە» - «مەن»، ويىنا - استامشىلىق، اتاعىنا - اتاق قوسپايدى. ويتكەنى مۇنىڭ بارلىعى، قازىر - بۇكىل قازاق قوعامى مويىنداعان كادىمگى قاراپايىم شىندىق قانا. اسىپ كەتكەندە، بۇل - ونىڭ سەكسەنگە كەلىپ، ەلىنىڭ اقساقالى، ۇلتىنىڭ ءسوز يەسى، زيالىلاردىڭ ءسوز ۇستار ابىزى، كەشەگىنىڭ قورمالى، بۇگىننىڭ تىزگىنقاعار قامشىگەرى، ەرتەڭنىڭ ەسكە الار ابىزى بولعان تۇلعاسىنا كورسەتىلگەن ءىلتيپات. ەگەردە، ءبىز بۇگىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ جان دوسى ءابىش جەتپەگەن سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققانىنا قۇرمەت كورسەتسەك، ول:
- بەس عاسىردىڭ كومبەسىندە كومىلىپ قالعان جىراۋلاردىڭ التىن كومبەسىن كورگە اينالدىرعىسى كەلگەن اكادەميككە:
- جىراۋلار ادەبيەتىن اكادەميكتىك لاۋازىمىڭىزدىڭ كۇشىمەن بۇگىن باسقانىڭىزبەن، ءسىز و دۇنيەگە كەتكەن سوڭ جاريالايمىن. جارايدى، ءسىزدىڭ اتاق- ابىرويىڭىز ءسىزدى ءسىز ولگەن سوڭ جيىرما بەس جىل تاعى قورعايدى، مەن سول كەزدە ەلۋگە، ءتىپتى جەتپىسكە كەلەمىن، سوندا ءبارىبىر شىعارامىن، ويتكەنى اتا- بابا رۋحى مەنى قولدايدى. تاريح الدىندا قارا بەت بولعىڭىز كەلمەسە، بۇگىن قولداعانىڭىز دۇرىس، - دەپ باتىل سويلەگەن جيىرما بەس جاستاعى ماعاۋيننىڭ باتىرعا ءتان باتىلدىعىنا، عالىمدىق وجەتتىگىنە، ءسويتىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن بەس عاسىر ىلگەرىلەتكەن ۇلى رۋحاني ەرلىگىنە؛
- مۇقىم قازاق دالاسىن «كۇلدىر- كۇلدىر كىسىنەتىپ»، «ا، زامان- اي، زامان- ايلاتىپ»، «جايىقتى كەلىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى. ەدىلدى كەلىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى»، «قايىرلى بولسىن سەندەرگە، بىزدەن دە قالعان مىناۋ جۇرت» - دەگىزىپ ازاتتىق پەن ەركىندىكتى اڭساتقان وزاندى - «الداسپاندى» جارقىلداتىپ قىنىنان شىعارعان اتوي جىرىنىڭ يەسى بولعاندىعىنا؛
- ەركىندىكتەگى قازاق حاندىعىنىڭ ەركىن كۇندەرى مەن سالتاناتىنىڭ «الاساپىراندى» زامانعا ۇلاستىرعان ۇلى بۇلعاقتاردى سۋرەتتەپ، وتكەن كۇندەرىمىزدەگى ەركىندىگىمىزدى ءسوز ارقىلى سەزىندىرگەن عالىم- سۋرەتكەرلىگىنە؛
- وزدەرىنە ءتان «مەنمەنسىگەن وزىمسىنۋمەن» قۇرداس- دوسىنا: «ءاي، كەكىلبايەۆ! بۇرىن وزىق ەدىڭ. «تازىنىڭ ءولىمى» ارقىلى مەن سەنىمەن تەڭەستىم»، «ءاي، كەكىلبايەۆ! «الاساپىران» ارقىلى مەن سەنەن استىم»، «ال، كەكىلبايەۆ! ەندىگى ماعاۋين - بۇرىنعى ماعاۋين ەمەس»، - دەگىزگەن توقسانىنشى جىلدارعا دەيىنگى شىعارماشىلىق قۇدىرەت- كۇشىنە كورسەتىلگەن قۇرمەت.
بۇل كەزەڭ - «مەنگە» (ەستەلىكتەرى) دەيىنگى «مەننىڭ» كەزەڭى. ال «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» مەن «تامىزدىڭ اڭگىمەسى» جيناقتارىنان كەيىنگى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين - مۇلدەم باسقا مۇحتار ماعاۋين. وعان «جارماق» رومانىن قوسىپ، «شىڭعىس حانعا» كەپ تىرەلگەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ كوركەم جانە تاريحي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ، كوركەم جانە تاريحي پايىمداۋ ءتاسىلىنىڭ، كوركەم جانە تاريحي كوزقاراسىنىڭ، ءتىپتى تاريحي ماسەلەلەردى كوتەرۋى مەن تالداۋىنىڭ، كوركەم جانە تاريحي شەشىمدەرىنىڭ ءوزى كۇردەلى تۇلعالارعا ءتان قات- قابات، قاتپار- قاتپار قىرتىستى قۇبىلىستار. اشىعىن ايتسام، مەيلى قانداي تۇرعىدا جازىلماسىن ءبارىبىر، بىردە- ءبىر قازاق جازۋشىسى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاق قوعامىنىڭ كۇردەلى شيەلەنىسىن «جارماقتان» ارتىق جانە اشى شىندىقپەن بەينەلەپ بەرگەن جوق.
الىستان تالىپ جەتىپ جاتقان سارىندارعا قاراعاندا، ەلدەن جىراق كەتكەن ەتباۋىر اعامىزبەن تاياۋ ارادا بەت كورىسىپ، ءجون سۇراسىپ، سىر تارتا المايتىن سياقتىمىز. وكىنگەنىمىزبەن، وكپەمىز جوق.
....
تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى
