جاھاندىق جىلىنۋ - ترامپ پەن تۋنبەرگ تەكەتىرەسىندە كىم جەڭەدى؟
جاھاندىق جىلىنۋعا سەنبەيتىن د. ترامپتىڭ ءوپتيميزمى مەن ەكوبەلسەندى گ. تۋنبەرگتىڭ پەسسيميزمى وسى پروبلەما تۋرالى ديسكۋسسيانى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، بيزنەس وكىلدەرى، ساياساتكەرلەر مەن عالىمداردىڭ بۇگىنگىنىڭ ەڭ باستى جاھاندىق پروبلەماسى تۋرالى بولجامدارى مەن ۇسىنىستارى ماسەلەنى ودان ءارى اشا ءتۇستى.
بيىلعى داۆوس فورۋمىنىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى - جاھاندىق جىلىنۋ بولدى. سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى بۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەنى انىق. ال بىلتىر جاھاندىق جىلىنۋمەن كۇرەسۋشىلەر قاتارى جاس بەلسەندىلەرمەن تولىقتى. شۆەد بەلسەندىسى گرەتا تۋنبەرگ بىلتىر «ۇيلەرىڭىز ورتەنىپ جاتىر» دەگەن سپيچپەن تانىلىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارىنا ىلىككەن ەدى. وتكەن اپتاداعى داۆوس فورۋمىنا گ. تۋنبەرگتەن بولەك تاعى 9 بەلسەندى ءجاسوسپىرىم شاقىرىلعان. سونىڭ ءبىرى - امەريكالىق بەلسەندى، 13 جاسار ناومي ۋادلەر. «ءبىز ەڭ الدىمەن وزىمىزگە قاراپ، جاعدايىمىزدىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز وزگەرتە المايتىن بولساق، الەمدى دۇرىستاۋىمىز قيىن» دەدى بەلسەندى دۇنيەجۇزىلىك فورۋمدا.
جالپى، ءجاسوسپىرىم بەلسەندىلەر مەن كوشباسشىلار ءۇشىن XXI عاسىر ۇلكەن مۇمكىندىكتەر ۇسىنىپ وتىر. بۇرىنعى كونسەرۆاتيۆتى ساياسي عىلىمعا قاراعاندا، قازىرگى قوعامدىق جۇمىستار بارىنشا ليبەرالدانعان. ايەل تەڭدىگى، وزگە ءدىن مەن ۇلت نەمەسە ءناسىل وكىلدەرى ءۇشىن قازىرگى وركەنيەتتى مەملەكەتتەر ءوز وكىلدەرىن ساياسي ارەناعا شىعارۋعا جول اشىپ وتىر. ياعني، الىسقا بارماي- اق وتكەن عاسىرداعى قازاق قوعامىن الىپ قارايتىن بولساق، ايەل تەڭدىگى ءوز دەڭگەيىندە مەملەكەتتىك ماسەلە بولىپ كوتەرىلگەنىمەن، ونىمەن اينالىسقاندار ەر ازاماتتار ەدى. ساياساتتىڭ ليبەرالدانۋى دەگەن - وسى ءار توپتىڭ ءوز وكىلىنىڭ مىنبەردە ءسوز الۋىنا مۇمكىندىك الۋى بولسا كەرەك. ال بۇگىنگى گ. تۋنبەرگ پەن ن. ۋادلەر سەكىلدى بەلسەندىلەر ادامزاتتىڭ ەرتەڭى رەتىندە بۇگىنگى بيلىككە ۋاجدەرىن ايتىپ وتىر.
پوپۋليستىك يدەيا مەن ناقتى ءبىلىم
دەيتۇرعانمەن، ساياسات، بيزنەس جانە عىلىم ءارقاشان ءوزارا ۇيلەسىم تابا بەرمەيتىنى انىق. جاھاندىق جىلىنۋ ماسەلەسىندە دە عىلىم جاھاندىق جىلىنۋدىڭ زارداپتارى مەن ونىڭ جويۋشى اسەرىن تولىق دالەلدەي المادى. ءتىپتى عالىمداردىڭ ءوزى وسى ماسەلەدە ءارقيلى پىكىردە ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ال بيزنەس ءوزىنىڭ اينالىساتىن سالاسىنا قاراي ءارتۇرلى پىكىردى العا تارتادى. ساياسات ءوز كەزەگىندە بەلسەندىلەر مەن پوپۋليستەردىڭ دابىلىنا قۇلاق اسقان بولىپ كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە بيزنەستىڭ ىقپالىنان شىعا الماي وتىر.
ءداستۇرلى كومىرقىشقىل ەنەرگيا كوزدەرىمەن قاتار، اتوم ەنەرگەتيكاسى، جەل مەن كۇن سەكىلدى بالامالى قۋات كوزدەرىنىڭ پايدا بولىپ، قۋات كوزدەرىنىڭ ءارتاراپتانعان كەزىندە جاھاندىق جىلىنۋدىڭ كۇن تارتىبىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋى زاڭدى. دەي تۇرعانمەن، ماسەلەنىڭ سىرتتاي قاراعانداعىداي وپ- وڭاي ەمەس ەكەنى انىق. وسى ورايدا ا ق ش قارجى ءمينيسترى ستيۆەن منۋچيننىڭ گ. تۋنبەرگكە الدىمەن ەكونوميكا كۋرسىن ءوتىپ، سودان كەيىن عانا كومىرقىشقىل وتىننان باس تارتۋ تۋرالى ناسيحات جاساۋدى ۇسىنعانى ويعا ورالادى. «ول (گ. تۋنبەرگ) كوللەدجدە ەكونوميكا كۋرسىن وقىپ السىن، سودان كەيىن عانا بىزگە كەڭەس بەرسىن» دەدى س. منۋچين. «مەنىڭ العاشقى كولىگىم تەسلا بولدى. ماعان بۇل كولىك ۇنايدى. ءبىراق ەلەكترلى كولىكتەردىڭ ءوزى ەلەكتر قۋاتىن قايدان الاتىنى تۋرالى ەشكىم ويلانا بەرمەيدى» ، دەيدى مينيستر. ونىڭ ايتۋىنشا، قورشاعان ورتا ماسەلەسى تىم كۇردەلى. ال جاھاندىق جىلىنۋ ماسەلەسىندە بىربەتكەيلىگىمەن تانىلعان ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ داۆوس فورۋمىندا گ. تۋنبەرگتىڭ ءوزىن ايىپتادى. «بۇل الارميستەر ءاردايىم ءابسوليۋتتى بيلىكتى قالايدى. ءومىرىمىزدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن بيلەپ، وزگەرتىپ، باقىلاعىسى كەلەدى. ءبىز اقىرزاماندى بولجاۋشى «پايعامبارلاردى» تىڭداماۋىمىز كەرەك. قازىر پەسسيميزمنىڭ ۋاقىتى ەمەس، وپتيميزم ۋاقىتى» ، دەي كەلىپ، الەم بويىنشا ورمان القابىن كوبەيتۋگە ارنالعان حالىقارالىق « ءبىر تريلليون اعاش» باستاماسىنا ا ق ش- تىڭ قوسىلاتىنىن مالىمدەدى.
كومىرقىشقىلدان باس تارتۋعا قانشا قارجى كەرەك؟
پروبلەمانى ايتۋ بار دا، ونى شەشۋ جولىن ۇسىنۋ بار. ەكوبەلسەندىلەر مەن «جاسىلداردىڭ» كومىرقىشقىلدان بىرتىندەپ باس تارتۋ، بالامالى قۋات كوزدەرىن دامىتۋ تۋرالى پوپۋليستىك باستامالارى نەشە جەردەن حالىقتىڭ كوڭىلىنە قونىمدى بولعانىمەن، ەكونوميكالىق تۇرعىدا مۇنىڭ قانشالىقتى مۇمكىن ەكەنىن وسى سالانىڭ ماماندارىنان باسقا قالىڭ كوپشىلىك كوپ ويلامايتىنى انىق. ينۆەستورلار مەن قارجىگەرلەر كومىرقىشقىلدان باس تارتا ورتىرىپ، جاھاندىق ەكونوميكانى السىرەتپەي ۇستاپ قالۋ مۇمكىن ەكەنىن مويىندايدى. ءبىراق اعىلشىن بانكىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، الەم بويىنشا ەنەرگەتيكا سالاسىنا الداعى ون جىلدا كەمى 90 تىريلليون ا ق ش دوللارى ينۆەستيتسيالانۋى كەرەك. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، قازىر الەمدىك ءى ج و كولەمى - 80 تىريلليون دوللار. ونىڭ وزىندە بۇل قاراجاتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىمەن اينالىساتىن كومپانيالارعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن.
پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتى يادرولىق ەنەرگەتيكا بويىنشا PhD دوكتورانتى ماقسات قۋاتبەكتىڭ ايتۋىنشا، ءداستۇرلى كومىرقىشقىلدى ەنەرگەتيكادان ءبىرجولا باس تارتۋعا الەم ءالى دايىن ەمەس. ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ وزىندە 2018 -جىلعى دەرەك بويىنشا تۇتىنىلاتىن جالپى ەنەرگيانىڭ 18 پايىزى عانا جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىنە تيەسىلى بولعان. 2020 -جىلى بۇل كورسەتكىش 20 پايىزعا جەتەدى دەپ جوسپارلانعان. الەم بويىنشا، كليمات جانە ەنەرگەتيكا شەشىمدەرى ورتالىعىنىڭ وتكەن جىلعى دەرەگىنە سۇيەنسەك، جاھان بويىنشا تۇتىنىلاتىن قۋاتتىڭ 79,7 پايىزى كومىرقىشقىل ەنەرگيا كوزدەرىنە تيەسىلى ەكەن. تەك 10,6 پايىزى عانا جاڭعىرمالى قۋاتى كوزدەرىنىڭ ەنشىسىندە. ءداستۇرلى بيوماسسا مەن يادرولىق ەنەرگيانىڭ ۇلەسى تيىسىنشە 7,5 جانە 2,2 پايىز.
ال الەم بويىنشا نەگىزگى قۋات كوزدەرى دامۋشى ەلدەردەن وندىرىلەتىنىن ەسكەرسەك، ادامزاتتىڭ كومىرقىشقىلدان جاقىن ارادا قۇتىلاتىنى بايقالمايدى. ەكىنشىدەن، بالامالى قۋات كوزدەرىنىڭ ءوندىرىسى وڭاي بولعانىمەن، ونى تۇتىنۋ جاعىنان ءبىرقاتار پروبلەما بار. بىرىنشىدەن، ونىڭ كولەمى جاپپاي وندىرىسكە جەتپەيتىندىگى. بالامالى قۋات كوزدەرى نەگىزىنەن ءۇي شارۋاشىلىعىنا عانا جارامدى. ەكىنشىدەن، ماسەلەن، كۇن ەنەرگياسىن ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتاۋ ءادىسىن ءالى كۇنگە ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق. ازىرگە كۇننەن الىنعان ەنەرگيانى دەرەۋ كۇندىز تۇتىنۋ كەرەك. تۇنگە دەيىن ەنەرگيانى ساقتاۋ قيىن. ال يادرولىق ەنەرگەتيكاعا كەلەر بولساق، ەنەرگيانىڭ بۇل ءتۇرى ەڭ سىيىمدى جانە جاپپاي وندىرىسكە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بار، تەوريا جۇزىندە جانە سالىستىرمالى تۇردە ارزان. دەگەنمەن، قاۋىپسىزدىك جاعى شەشىلمەگەن. سوندىقتان، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ەكوبەلسەندىلەر مەن «جاسىلداردىڭ» جالپى ۇستانىمى دۇرىس بولعانىمەن، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ دە بۇل ماسەلەدە ناقتى جوسپارلارى جوق.
باۋىرجان مۇقان
«ەگەمەن قازاقستان»
