پولشا تاريحىنداعى التىن وردا ىزدەرى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - التى عاسىر بۇرىن التىن وردادان اۋىپ بارعان كوشپەلى جۇرتتىڭ ءبىر بولىگى پولشا تاريحىندا «تاتارلار» اتانىپ، بۇل كۇندە ءتۇبى تۇركى ەكەنىن ۇمىتپاۋعا تىرىسىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

پولشا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى سەليم حازبيەۆيچ جۋىردا ەلورداداعى «ەۋرازيا تاريحىنىڭ مۇراسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيادا اۋقىمدى ءارى مازمۇندى بايانداما جاسادى. كەزىندە التىن وردانى بيلەگەن «توقتامىس حاننىڭ ۇرپاعىمىن» دەپ باستادى اڭگىمەسىن ول. ءوزى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەكەن.

«مەن سىزدەرگە پولشالىق جانە پولشا- ليتۆالىق تاتارلار تۋرالى ايتىپ بەرەيىن دەپ وتىرمىن. قازىر تۇركى ۇرپاقتارى پولشادا وتە ازشىلىقتاعى ەتنيكالىق توپقا اينالعان. بىزدەگى تاتارلار قوعامداستىعى دا، مۇسىلمان جاماعاتى دا - سولار. دەسە دە، باتىستا قالىپ قويعان بىزدەگى تاتارلار - التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرى، ۇلى دالانىڭ ۇرپاعى سانالادى» ، - دەيدى سەليم حازبيەۆيچ.

پروفەسسور اتا- بابالارى ليتۆاعا وزبەك حاننىڭ (مۇحاممەد سۇلتان وزبەك، التىن وردانى 1313 - 1341 -جىلدارى بيلەگەن) ولىمىنەن كەيىن ⅩⅣ عاسىردىڭ ورتاسىندا ۇلى بۇلىنشىلىك كەزىندە كەلگەنىن ءسوز ەتەدى. كەيىن توقتامىس حان دا سوعىسا ءجۇرىپ، بىرنەشە جىل پولشا مەن ليتۆا جەرىندە بولعان. سول تۇستاعى تاريحي كەزەڭ ليتۆالىق كنيازدار مەن توقتامىس حاننىڭ اراسىن ءبىرشاما جاقىنداتا تۇسەدى.

«وسىدان كەيىنگى تاريحي كەزەڭدە توقتامىس حاننىڭ ەڭ ابىرويلى دا ىقپالدى ۇلدارىنىڭ ءبىرى - جالەلەددين پولشا- ليتۆا كنيازدارىنان قولداۋ تاۋىپ، 1410 -جىلى سونداعى ەڭ شەشۋشى - كىرەسشىلەردىڭ سوعىسىنا قاتىستى. جالەلەددين قاتىسقان گريۋنۆالد سوعىسى (پولشا كورولدىگى مەن ۇلى ليتۆا كنيازدىعى وداعىنىڭ تيەۆتون وردەنى اسكەرىمەن شايقاسى) - ورتا عاسىرلارداعى ەڭ ۇلكەن تەكەتىرەس ەدى» ، - دەيدى ول.

گريۋنۆالد سوعىسى جايلى نەمىس ارحيۆتەرىندە قىزىقتى دەرەكتەر بار ەكەن. سەليم حازبيەۆيچتىڭ سوزىنە قۇلاق اسساق، كىرەس جورىقشىلارى ريم پاپاسىنا حات جولداپ، پولياك پاتشاسى ياگايلو مەن ليتۆالىق كنياز ۆيتوۆتپەن سوعىس - «بۇل شايقاس - كىرەسشىلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ سوعىسى بولىپ كەتتى» دەپ حابارلاپتى.

ⅩⅤ عاسىردان ХVІІ عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن دە پولشا مەن ليتۆا اۋماعىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ اتاۋىن تاريحتان ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىر دەرەكتەردە ولار تۇركىلەر دەپ اتالسا، بىردە قىرىم تاتارلارى، بىردە ليپكالار دەپ تە اتالادى. ليپكا تاتارلارى اتاۋىنىڭ شىعۋى - ليتۆا اتاۋىنىڭ وزگەرتىلۋىمەن بايلانىستى.

سەليم حازبيەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، بۇل وتە قىزىقتى سۋرەت. بۇل - ناپولەون ارمياسىنىڭ تاتار جاۋىنگەرلەرى وتريادى.

ورىس تاريحناماسىندا ناپولەون باسقىنشى رەتىندە سيپاتتالسا، پولشا تاريحىندا وعان دەگەن كوزقاراس باسقاشا. 1813 -جىلى ناپولەون اسكەرى ماسكەۋدەن شەگىنىپ بارا جاتقان كەزدە ۆيلنيۋستا ليتۆالىق تاتارلاردىڭ كاۆالەريالىق ەسكادرونى قۇرىلعان. ولار پولشا- فرانسۋز جاعىندا سوعىسقان.

 ءبىر قىزىعى، تاتار جاۋىنگەرلەرىنىڭ فرانسۋز اسكەرىنىڭ ساپىندا بولعانى ول جاقتا ۇمىتىلماپتى. سەليم حازبيەۆيچ فرانسۋز ساپىنداعى تاتار اسكەرى تۋرالى ءبىراز كىتاپتىڭ جارىققا شىققانىن ايتادى.

«تاتار كاۆالەريالىق وتريادتارى جايلى مىنا قىزىقتى دەرەكتى ايتايىن: ХVІІ عاسىرعا دەيىن ول اسكەري توپتار رۋلىق- تايپالىق وتريادتارعا بولىنەتىن. ياعني، بەرتىن پولشا مەن ليتۆا تاريحىندا «تاتارلار» اتالىپ كەتكەن تۇركىلەر - قازىرگى قازاقستانداعى ءومىر سۇرەتىن رۋلاردىڭ شاعىن بولىگى ەدى. ولار ءبىر كەزدەرى ۇلى ليتۆا كنيازدىعىنىڭ اۋماعىنا قونىستانعان ءۇيسىن، نايمان، جالايىر، قوڭىرات، ارعىندار ەدى. اتالعان رۋلار ХVІІ عاسىردىڭ باسىنان باستاپ پولشادا رۋلىق قۇرىلىمدارىن جوعالتىپ، پولشالىق- ليتۆالىق تاتارلار دەپ اتالا باستادى» ، - دەيدى پروفەسسور.

 1939 -جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ، نەمىس اسكەرى پولشاعا باسىپ كىرگەندە وسى تاتار ۇلاندارىنىڭ كاۆالەريالىق ەسكادرونى شايقاسقا اتتانعان.

بۇل - پولشا اسكەرىنىڭ تاتارلار وتريادىنىڭ سوڭعى جەتەكشىسى، پولشالىق كاۆالەريانىڭ مايورى - الەكساندر ەلياشيەۆيچ. سۋرەت 1939 -جىلى تۇسىرىلگەن. ونىڭ باسشىلىعىنداعى تاتار ەسكادرونى 1939 -جىلى 1 - قىركۇيەكتە نەمىستەرمەن ايقاسقا تۇسكەن. ەلياشيەۆيچ نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەن ادام. سوعىستان كەيىن پولشانىڭ سولتۇستىگىندەگى گدانسك قالاسىندا ءومىر سۇرگەن.

ۆيلنيۋس (تاتارلار) ۇلاندارىنىڭ 13 پولكىنىڭ 1 ەسكادرونىنىڭ رەكونسترۋكسيالانعان كومانداسى.

ليتۆا جانە پولشا مۇفتيى ياكۋب شىنكيەۆيچتىڭ ۆيلنيۋستاعى ەسكەرتكىش تاقتاسىنىڭ اشىلۋى. 2014 -جىلدىڭ 5 - قىركۇيەگى. ءدال وسى جەردە سوعىسقا دەيىن پولشالىق- ليتۆالىق تاتارلاردىڭ ءمۇفتياتى بولعان.

گدانسكتەگى تاتار اتتى جاۋىنگەرىنىڭ ەسكەرتكىشى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا پولشانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى برونيسلاۆ كوموروۆسكي قاتىسقان.

پولشا تاتارلارى وداعىنىڭ گدانسكتەگى كەزدەسۋى.

كرۋشىنيانى اۋىلىنداعى مەشىت (پولشا)

گدانسكتەگى مەشىت، (پولشا) .