سۇڭعىلا باتىر، سارىندى سازگەر سۇلۋباي
اباق كەرەي ىشىندە تاسبيكە رۋىنان، سۇلۋباي ءتورت اعايندى بولىپ، بايبول دەگەن اعاسى، كوڭباي، ءدۇتباي دەگەن ىنىلەرى بولعان. شەشەسىنىڭ اتى − ءمالميا. سۇلۋبايدىڭ اۋەلگى اتى − سۇلىباي ەكەن. سۇلۋباي دۇنيەگە كەلەردە، ءماليما شەشەيدى اشتى تولعاق قىسىپ، قاتتى تولعاق ازابىن تارتىپ، سۇلى بۇلاۋعا ءتۇسىپ، بوسانعانى سەبەپتى سۇلىباي دەپ ات قويىپتى. كەيىن سۇلۋباي اتانىپتى.
سۇلۋبايدىڭ ءوز كىندىگىنەن ماعيلا، زاعيلا دەگەن ەكى قىز تۋعان. ماعيلا قايتىس بولعان. زاعيلا قازىر باركول اۋدانىندا، كۇيەۋى يتەلى سۇيەكتى ماشان دەگەن كىسى. سۇلۋباي قايتىس بولعاننان كەيىن ايەلى شولپاندى قۋانشباي باتىردىڭ ءىنىسى احمەت العان. ونان تاۋاي، شايمۇرات دەگەن ەكى ۇل تۋعان ولاردا باركولدە. اعاسى بايبولدىڭ ەرزۋا (قازىر ەربي دەگەن لاقاپ اتىمەن اتالادى) اتاي دەگەن قىزدارى بولعان. ەربي شىڭگىل اۋدانى ارال اۋىلدىعىنىڭ شىڭحاي قىستاعىندا، ەكى قىز، ءبىر ۇلى بار. كۇيەۋىنىڭ اتى ناعاشىباي. اتاي ساۋان اۋدانىنىڭ بورتۇڭكە اۋىلىندا، قۋانباي دەگەن جىگىتپەن ۇيلەنگەن. ءىنىسى كولبايدان اۋباكىر دەگەن ۇل بار. ول شونجى اۋدانىندا تۇرادى. سۇلۋباي اكەدەن جاستاي جەتىم قالىپ، قارشادايىنان وزگەلەردىڭ مالىن باعىپ، كۇيكى كۇن كەشىرىپ، جوقشىلىق تاقسىرەتىن مىقتاپ تارتادى. ەشقانداي مەكتەپ- مەدىرەسە ەسىگىن اشا المايدى. ەرجەتكەنسوڭ باسقانىڭ قاباعىنا قاراپ، جاۋتاڭداپ ءومىر ءسۇرۋدى نامىس ساناعان ارلى ازامات − 1929 -جىلى تامىزدا شەشەسىن، اعا- باۋىرلارىن ەرتىپ شىڭگىلدەگى شاقاباي رۋىنا قوسىلادى. كەلگەننەن كەيىن سۇلۋبايدىڭ ادامگەرشىلىگىنە، وجەتتىلىگىنە، اقىلدىلىعىنا، كەلىستى دەنە بىتىمىنە سۇينگەن ءارى جانتەكەيدىڭ ءبىر بالاسى ەكەنىن ەسكەرگەن، شاقابايدىڭ ءتايجىسى − ءنازىر، ۇكىردايى − نوعايبايلار باۋىرىنا تارتىپ، تۋعان ىنلەرىندەي مامىلە جاسايدى. ارتار كولىكتەن، مىنەر اتتان، ىشەر استان تارىقتىرمايدى.
ەتى ءتىرى ازاماتتار (بايبول ەتىكشى ەكەن) ولارعا ۇنەمى يەك سۇيەپ، ماسىل بولا بەرمەي، بىرتە- بىرتە ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەتىن اۋقات تابادى. 1937 -جىلى ۇكىمەت ىرسحان اۋىلىنان پوچتاشىلىققا ءبىر ادام بەرۋدى تالاپ ەتەدى. «سەرگەك ازامات ات ۇستىندە ءجۇرسىن» − دەپ ويلاعان ىرسحان سۇلۋبايدى كورسەتەدى. پوچتاشىلىق مىندەتىن سۇلۋباي 1940 -جىلى اقپانداعى كوتەرىلىسكە دەيىن جالعاستىرادى. 1944 -جىلى «التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» قۇرىلعاندا ون ادامعا «باتىر» اتاعىن بەرەدى. سونىڭ ءبىرى سۇلۋباي بولادى. 1940 -جىلى اقپاندا اقتەكە، ەسىمحان، نوعايباي، ىرسحاندار جەندەت شىڭ شسايدىڭ ۇلىتتىق ەزگى جۇرگىزگەن زۇلىمدىعىنا قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا سۇلۋباي، سايىپ، سۇلەيمەن، مۇسالارمەن بىرلىكتە اتويلاپ العا شىعىپ، كوتەرىلىس جاساۋدىڭ، پارتيزان ۇيىمداستىرۋدىڭ كوزگە كورىنگەن ۇيتقىلارىنىڭ ءبىرى بولادى.
ءارى پارتيزانداردىڭ شاعىن ءبىر بولەگىنىڭ قولباسشىلىعىنا تاعايندالادى. كەيىن سوعىسىپ جەڭىستىك الا الماعانىن سەزگەن شىڭ شىساي، پارتيزاندارمەن كەلىسىم جاسايدى. وسى اقىل- كەڭەستە سۇلۋبايدا باستى ادامىنىڭ ءبىرى بولىپ قاتىناسادى. سۇلۋبايدان ۇرەيلەنگەن جاۋ 1941-1942 -جىلدارى سۇلۋبايعا اۋداندىق ساقشىنىڭ مالىن باسقارتىپ، سۇلۋبايدى الداپ وزدەرىنە تارتپاق بولادى. ءبىراق، سۇڭعىلا سۇلۋباي بۇعان الدانا قويمايدى.
1943 -جىلى قاسىنا تەسكەنبايدى ەرتىپ، شىڭ شىسايمەن كەلىسىمگە كەلۋگە يلانباي بولەك كەتكەن وسپان ءسىلام ۇلىنا قوسىلادى. سونىمەن 1944 -جىلى ناۋىرزدا پارتيزاندار اترەتىنىڭ باس قولباشىلىعىنا تاعايىندالادى. وسى جىلى كوكەكتە بۇلعىن وزەنىنىڭ بويىندا بولعان جاۋمەن شايقاستا، سۇلۋباي پارتيزاندارى جاۋدى بورداي توزدىرىپ، جەڭىسكە جەتەدى. ءدال سول جەڭىس كۇنى قاشقان جاۋدى وكشەلەي قۋىپ، سوققى بەرىپ جۇرگەندە، ءدال بيە بايلايتىن ۋاقىتتا، قايران ەسىل ەرگە وق تيەدى. وق تيگەننەن كەيىن پارتيزان ىشتابى، ونى جالپاقتاعى ەل ىشىنە اپارىپ، شۇعىل ەمدەيدى.
وق ماڭدايدان ءتيىپ، وڭ جاق قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شىققان ەكەن. جارالانۋ وتە اۋىر بولعاندىقتان، ەسىل ەر ءۇش كۇننەن كەيىن ياعني 1944 -جىلى كوكەكتىڭ سوڭىندا قۇربان بولادى. باتىردىڭ مۇردەسى بۇلعىن قۇيعانىنىڭ باس جاعىنداعى قۇمقارىنعا جەرلەنەدى. باتىرعا وق تيگەن سول تاۋدى حالىق قيماس باتىر ۇلىنىڭ اتىمەن «سۇلۋبايدىڭ شوقىسى» دەپ اتاپ كەتتى. ۇلىتاۋ − ەرلىكتىڭ، ادىلەتتىڭ، نامىستىڭ، جەڭىستىڭ سيموۆلىنداي باسقا بيىكتەردەن وزگەشە تۇر.
سۇلۋباي − ءانشى، كۇيشى، ايتىسكەر، سازدى كومپوزيتور. سۇلۋباي ەشقانداي مەكتەپ- مەدىرەسە كورمەگەن. قازىرگەدەيىن ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتىنىڭ ارعى تەگىندە اقىندىق دارىن بار جوقتىعى بەلگىسىز. ءبىراق سۇلۋبايدىڭ اعاسى بايبولدىڭ شەبەر ەتىكشى عانا ەمەس، ازدى كوپتى ولەڭشىلىك ونەرى دە بار كىسى ەكەن. ول ەتىك تىگىپ وتىرىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتىپ وتىراتىن كىسى ەكەن. ءبىز ونىڭ كىشى قىزى اتايدى ولەڭگە قوسىپ، بالاسىنا ۇيرەتكەن ءومىر باياندىق وزاق ولەڭىنىڭ مىنا ءبىر شۋماعىن تاناۋ مەن ەرزۋانىڭ جاتقا الۋىنان كوشىرىپ الدىق. وكىنشكە وراي قالعانى مۇلدە ەستەن شىعىپتى.
كوكبۇقا، تابىنسالا تۋعان جەرىم،
شاقاباي، ءنازىر ءتايجى جۇرگەن جەرىم.
قايىرقىن، قادان سۋدى اسا كوشىپ،
ارمانتى، سارتوعايدى قىستايدى ەلىم.
سۇلۋباي سۋىرىپ سالما اقىن بولعان ادام. 1943 -جىلى جالپاقتا بولعان، ءبىر رەتكى گۇلسىم دەگەن ايەلمەن بولعان ايتىستا، ايتىستىڭ باسى قاسىندا بولعان اسەن اقساقالدىڭ ايتۋى بوينشا: ولار تاۋ ولەڭ، بالىق ولەڭ، قايىم ولەڭ ايتىسىپ جەڭىسە المايدى. سوڭىندا گۇلسىم شاريعات ولەڭ ايتۋدى تالاپ ەتەدى. جاس كەزىندە كەدەيشىلىك سالدارىنان مەدىرەسسە بەتىن كورمەگەن سۇلۋباي ەش شاريعات ايتا المايدى. اقىرى جەڭىلىپ باسكە تىككەن اتىن بەرەدى.
سۇلۋبايدىڭ:
− سۇلۋباي ءور كەرەيدىڭ باتىرىمىن،
سان جەردە جۇلدە العان اقىنىمىن.
- دەگەن ولەڭ جولدارىنا نەگىزدەلگەندە، بەيبىت كۇندەردە وتكەن بۇداندا باسقا ايتىستارى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ونى قولعا تۇسىرە المادىق. كۇرەس جىلدارى سۇلۋباي ءبىر جاعىنان پارتيزان سەرىكتەرىن باستاپ، ەرلىك شايقاس جاساپ جاۋدى جامساتسا، ءبىر جاعىنان شايقاستاعى ارەدىك ۋاقىتتاردا دومبىراسىن الىپ، ءور داۋىستى اسەم ءان شىرقاپ، سەرىكتەرىنىڭ كوڭىلىن اشىپ، جىگەرىنە ءۇمىت شابىت قوسىپ وتىرعان.
اتىمدى سۇلۋباي دەپ اكەم قويعان،
رۋىم جانتەكەيدەن ورتانى ويعان.
تارشىلىق قولدى بايلاپ ءبىر قويمادىڭ،
بۇل ءىسىڭ كەتەر ەمەس ءسىرا ويدان.
سەكپىلتاي، شاڭقان، تۇرعىن- اي،
ەسەن بول، ەل جۇرىت، قۇربىم- اي. - دەپ باستالاتىن «سۇلۋباي باتىردىڭ ءانى» سول كوتەرىلس جىلداردىڭ سۇلۋباي زەردەسىنەن تۋعان جەمىسى. ونىڭ بىردەن ءبىر ۋاكىلدىك شىعارماسى. ەستۋگە قاراعاندا؛ − «سۇلۋباي باتىردىڭ ءانى» − 20 شۋماقتىڭ ۇستىندە ەكەن. كەيىن ايتىلا، اۋىزدان اۋىزعا تاراي بىزگە جەتكەنى تەك قازىرگى ۆاريانتى عانا ءتارىزدى. كونە كوز قاريالاردان ەستۋىمىزشە: سۇلۋبايدىڭ تاعى دا تومەندەگىدەي جىر جولدارى بار ەكەن.
ەرجۇرەك باستىعىمىز ىرسقانداي،
ءجۇر ەدىك ءبىر اكەدەن تۋىسقانداي.
بىرلەسىپ كەرەي، نايمان بارلىعىمىز،
بارلىعى كەڭ كەرەيگە سىيىسقانداي.
ءبىر مەزەت مەن شىڭگىلدە سايرانداعام،
الدىما كەلگەن جاۋدى ويرانداعام.
قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىمە كەلمەگەن سوڭ،
قولىمنان ۇشىپ كەتتى- اۋ قايران زامان.
ولگەننىڭ كىم بىلەدى باتىرلىعىن،
وتكىزدىم بالا كەزدە پاقىرلى كۇن.
ولگەن سوڭ قانداي جاقسى بەكەر ەكەن،
ءار جەردە توپىراق بوپ جاتىر بۇگىن.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ءبىر كەزدە باستىعىمىز سۇلەيمەندەي،
حالىققا كەدەي- كەپشىك سۇيەنگەندەي.
سۇلەيمەن قولتىعىنا قىسىپ ەدى،
ءىنسى بولىپ ەدىم ۇيلەنگەندەي.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
سۇلۋبايدىڭ اعاسى بايبولدىڭ ساۋاندا تۇراتىن قىزى اتايدىڭ ايتۋىنشا سۇلۋبايدىڭ:
قىزىل جەل ايداي،شىڭگىل ەجەلدەن ءبىزدىڭ جەر ايداي. - دەپ قايىرىلاتىن مايدا قوڭىر تاعى ءبىر ءانى بار دەسەدى. ۋاقىت وتكەندىكتەن ونىڭ تەكىسىن جانە ىرعاعىن ايتىپ بەرەتىن ەشكىم شىقپادى. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» - دەيدى حالىق. انە سول سەكىلدى، سۇلۋبايدىڭ اسەم اندەرى تۋرالى ىزدەنۋ، ورىنى اق تۇرعان ۇلكەن جۇمىس. سۇلۋبايدىڭ جاساعان ءداۋىرى ارىراق، تۋىس- تۋعاندارى باركول، ساۋان سياقتى شالعاي اۋدانداردا. ونى كورە قالعان كونە كوزدەردىڭ كوبى قايتىس بولعان بولسا دا كارتەيگەن، دەنساۋلىعى ناشارلاعان سەبەپتى، ءبىزدىڭ بار ىزدەنىس جاساپ جيعانىمىز وسى بولدى. بۇدان بىلايدا قولعا ىلىنگەن «التىننىڭ سىنىعىن» جالعاستى جيناۋعا، ساقتاۋعا كۇش سالماقپىز.
(2019 -جىلى)
ايدىنبەك ريان ۇلى
alash6 ۇسىندى
