قازاق اقىن- جىراۋلارىنىڭ ءدىني ەتيكالىق كوزقاراسى تەرەڭ

الماتى. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى تاريحىندا اقىن - جىراۋلار مۇراسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.

ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ، سونداي- اق فيلوسوفيالىق وي مەن دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋىنا اقىندىق، جىراۋلىق ءداستۇر ەرەكشە ىقپالىن تيگىزدى. XV- XVIII عاسىرلاردى تۋىپ، قالىپتاسقان جىراۋلىق پوەزيا ۇلتىمىزدىڭ تابيعاتىنا ءتان شەشەندىك قاسيەت پەن فيلوسوفيالىق تەرەڭ دانالىقتى بويىنا ءسىڭىردى.

قازاق جىراۋلارى وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى بولدى. ولار قازاق قاۋىمىنىڭ الەۋمەتتىك- ساياسي ومىرىنە تىكەلەي ارالاسىپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ ويشىلى، فيلوسوفى بولا ءبىلدى. قوعامدىق- الەۋمەتتىك ۇعىمدارعا انىقتاما بەرىپ، ولار تۋرالى سالماقتى تۇجىرىمدار جاسادى. جىراۋلاردىڭ سوڭىنا الا رۋحاني ءومىردىڭ جۇگىن كوتەرە كەلگەن اقىندار پوەزياسى دا بەلگىلى دارەجەدە ءومىر مەن ءولىم، جاقسىلىق پەن جاماندىق، جاراتىلىس تۋرالى ۇعىمداردى پايىمداعان پوەتيكالىق قۇندى دۇنيەلەر رەتىندە رۋحاني قازىنامىزدى بايىتتى.

ادام بالاسىنىڭ تانىمىنداعى ەڭ باستى ماسەلە - دۇنيەنى تانۋ. اقىن - جىراۋلار وسى ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونداعى ءتۇرلى زاڭدىلىقتاردى پوەتيكالىق تۇرعىدا بەينەلەۋگە ۇمتىلدى. ولاردىڭ جىر تولعاۋلارىندا دۇنيەنىڭ، الەمنىڭ جارالۋى تۋرالى ۇعىم ءدىني تۇسىنىكتەرمەن جانە ادامزات ساناسىنىڭ سابيلىك كەزەڭىنە ءتان پايىمداۋلارمەن ورنەكتەلەدى. جاراتىلىس بەينەسىنە قاتىستى پوەتيكالىق ءتىل ەڭ اۋەلى عالامنىڭ بەينەسىن جاسادى، سول پوەتيكالىق ءتىلدىڭ ءوزى جىراۋدىڭ دۇنيە بەينەسى تۋرالى تانىمىن قالىپتاستىرادى. جىراۋلار تولعاۋلارىندا دۇنيەنىڭ جارالۋى، ونىڭ قۇرىلىمى تۋرالى تانىمدىق وي بىرنەشە ساتىدان تۇزەلەتىنىن كورەمىز. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - دۇنيەنى جاتاتۋشى تۋرالى بولسا، كەلەسىسى دۇنيەنىڭ زاتتىق، رۋحتىق تىرەگى بولىپ تابىلادى. اقىن - جىراۋلار دۇنيەتانىمىندا دۇنيەنى جاراتۋشى كۇش - اللا:

جاراتىپ ون سەگىز مىڭ عالام ەتتى،

ءبىرىسىن عىلىم، ءبىرىسىن نادان ەتتى.

جاراتىپ جىن- پەرىنى وت پەن سۋدان

جاراتىپ توپىراقتان ادام ەتتى، - دەگەن شال اقىن ولەڭىندەگى تانىم جىراۋلار پوەزياسىندا تۇراقتى تۇردە ايتىلعان ماسەلە.

اللا تاعالا ادامدى توپىراقتان جاراتتى. ول ادامعا جانمەن بىرگە ءتىل بەردى. جان مەن ءتىلدى قاتار قويۋ ارقىلى اقىن- جىراۋلار تىلگە ۇلكەن فيلوسوفيالىق ءمان جۇكتەيدى. ءسويتىپ پوەتيكالىق تىلدە عالامنىڭ بەينەسىن قالىپتاستىرادى. دۇنيەنىڭ رۋحاني تىرەگى جان، سوزبەن ءتىل بولسا، زاتتىق تىرەگى اسپان مەن جەر، اي مەن كۇن، جارىق نۇر كۇللى تابيعات، ەل دەپ تانىدى.

اقىن جىراۋلار پوەتيكاسىندا ءسوز بەن ءتىلدىڭ ماعىنالىق اياسى وتە كەڭ. ءتىل - دۇنيەنى تانۋدىڭ كىلتى بولسا، ءتىلدىڭ دەرەكتىك نەگىزدەرى سانا. اقىن- جىراۋلار تولعاۋلارىندا دۇنيەنىڭ ءمانى، ەڭ اۋەلى، اللانىڭ بارلىعىنا ءھام بىرلىگىنە دەن قويۋ. سودان سوڭ، سول دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعىنا، وتكىنشىلىگىنە مويىنسۇنۋ. ءومىردىڭ بايانسىزدىعى اياسىندا قوزعالاتىن ومىرمەن ءولىم وپپوزيتسياسى اقىن- جىراۋلار دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە مانگە يە. ادام اتتى بولمىس جان مەن ءتاننىڭ بىرلىگىنەن تۇرسا، جان قۇدايلىق بولمىسقا، ياعني عارىش الەمىنە تيەسىلى. ءتان توپىراقتان جارالعاندىقتان تومەنگە، ياعني جەر الەمىنە تاۋەلدى. جاننىڭ تىنىسى - رۋح، ءتاننىڭ ءنار الارى - ءناپسى. اقىندار مەن جىراۋلار پوەتيكاسىندا جان - كەۋدەگە قوناق. شال اقىن:

دۇنيە دەگەن شولاق دەپتى،

جان كەۋدەگە قوناق دەپتى.

اقىرەت دەگەن ءبىر كيىم،

الىپ قايتار سول اق دەپتى، - دەپ جىرلاسا، بۇل ۇعىم باسقا دا شىعارمالاردا تۇراقتى تۇردە قايتالانىپ وتىرادى. دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگى ۇشىپ وتكەن قۇسقا تەڭەلەدى:

بۇل دۇنيەنىڭ مىسالى

ۇشىپ ەتكەن قۇسپەن تەڭ.

ولىمنەن قىرىق جىل قاشقان قورقىت تا سول ولىمگە تۇتىلعان. ولمەسە بۇرىنعىلار قايدا كەتتى دەيدى حالىق ناقىلى. بۇل دا جىراۋلار تانىمىنىڭ ءبىر مىسالى.

ولمەي ءتىرى كىم جۇرەر - اجال جەتسە.

ولىمنەن قۇتىلماسسىڭ قاشساڭداعى،

اتاڭنان ارىستانداي اسساڭداعى.

اللادان شىنىمەنەن جارلىق كەلسە،

جۇلدىز دا جەرگە تۇسەر اسپانداعى.

جىراۋلار تىلىندەگى عالام بەينەسى تۋرالى فيلوسوفيالىق قيسىندار قيسىندى تۇردە شىنايى ادام بولمىسىنىڭ ولشەمدەرىمەن ساباقتاسادى.

شىنايى ادام بولمىسىن ءسوز ەتكەندە جىراۋلار ەڭ الدىمەن «جاقسى» ، «جامان» دەگەن ادامگەرشىلىك ولشەمدەر اياسىندا وي قوزعايدى:

جامانمەن جولداس بولساڭىز،

كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر.

جاقسىمەن جولداس بولساڭىز،

ايىرىلماسقا سەرت ەتەر، - دەگەن بۇقار جىراۋ شىنايى ادامنىڭ ءبىرىنشى سيپاتى - جاقسى بولۋ دەپ پايىمداپ، جاقسى بولۋدى ادامگەرشىلىك، ادالدىق، تەرەڭدىك، اقىلدىلىق، يماندىلىق، جان تازالىعى سياقتى قاسيەتتەردەن ىزدەيدى. بۇل كۇللى اقىن- جىراۋلار پوەتيكاسىندا تۇراقتى تۇردە جىرلاناتىن تاقىرىپ. جىراۋلار دۇنيەتانىمىندا رۋحاني تازالىق ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. رۋحاني تازالىقتى ساقتاۋ ءۇشىن ادامگەرشىلىك قاسيەت پارىز بولسا، سول ادامگەرشىلىك ۇعىمى يماندىلىقپەن بىرىكتىرىلەدى. يماندى ساقتايتىن رۋحاني ساۋىت - جاقسى مىنەز، سانالى وي مەن ىزگى اقىل.

سونداي-اق، شال اقىن جىرلاعانداي، «يمان - قوي، اقىل - قويشى، ءناپسى - ءبورى». «بورىگە» ياعني ناپسىگە ەردىڭ ەرى عانا «قويدى» ياعني يماندى الدىرمايدى. «قويشى - اقىل» قىراعى، ساق بولسا، يمانعا ەشبىر شايتان كەرى جولاي المايدى. اقىن- جىراۋلار دۇنيەتانىمىنداعى «شىنايى ادام» بولمىسى كوشپەلى قازاق ۇلتىنىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كىسىلىك، ادامي قاعيدالارمەن تىعىز ساباقتاسادى. بۇل پوەتيكالىق تانىم كەيىننەن اباي پوەزياسىنداعى «تولىق ادام» بەينەسىمەن جالعاسىن تاۋىپ، بارىنشا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارمەن تولىقتىرىلا ءتۇستى.

ميراس قونىسبەك ۇلى

ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ-نىڭ اعا وقىتۋشىسى