الكەي مارعۇلان جانە سوۆەت بيلىگىنىڭ قىسپاعى
عىلىمي ورتادا كەڭىنەن تانىلعان مارعۇلاندى كەزىندە «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەپ تە ايىپتادى. بيىل تۋعانىنا 115 جىل تولعان عالىم جايلى ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن دەرەكتەر جەتەرلىك.
الكەي مارعۇلان عىلىمعا يدەولوگيالىق قىسىمنىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزىندە كەلدى. قاز س س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا ءبىر جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ستۋدەنتتىك شاعىن وتكىزگەن لەنينگراد قالاسىنا مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقۋعا (1920-جىلداردىڭ سوڭى - 1930-جىلداردىڭ باسىندا مارعۇلان لەنينگرادتاعى ءۇش بىردەي وقۋ ورنىندا وقىپ، جان- جاقتى ءبىلىم العان) بارادى. بيلىك قىسىمىنا العاش رەت وسى كەزدە ۇشىرايدى.
الكەي مارعۇلان لەنينگرادتا 1938 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وقىپ، جۇمىس ىستەگەن. قازىر اكادەميك جايلى كوپتەگەن ءومىربايانداردا ونىڭ وسى قالادا تۇتقىندالىپ، پسيحياتريالىق ەمحاناعا جاتقىزىلعانى جازىلىپ ءجۇر. عالىم ومىرىندەگى بۇل دەرەك تۋرالى العاش رەت 1998 -جىلى جارىق كورگەن الكەي مارعۇلاننىڭ 14 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جاريالانعان اكادەميكتىڭ قىزى دانەل مارعۇلاننىڭ ماقالاسىندا كەڭىنەن ايتىلادى.
دانەل مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى تۇرمەگە 1935 -جىلى جابىلعان.
- اكەم بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعامايتىن. تەك بىردە تۇرمەدە وتىرعانىن ايتىپ قالدى. ءبىز اۋىر كۇرسىندىك، - دەيدى عالىمنىڭ قىزى.
1998 -جىلعى ماقالاسىندا دانەل مارعۇلان اكەسىنىڭ تۇتقىندالۋىنا «ۇلتتىڭ مادەنيەت ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقانى» سەبەپ بولسا كەرەك دەپ توپشىلاعان.
بۇل پىكىرمەن الكەي مارعۇلاننىڭ دوسى - ماسكەۋلىك ارحەولوگ لەونيد كىزلاسوۆ تا كەلىسەدى. «بۇگىن ءبىز سول جىلدارى الەكەڭنىڭ ومىرىنە تۋعان حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن جاسىرا الماۋى ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ونىڭ جاۋلارى وسىنى پايدالاندى» دەيدى ول.
الكەي مارعۇلان لەنينگرادتا جۇرگەندە بۇرىنعى «الاش» قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرىمەن بايلانىستا بولعان. بۇل ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنىڭ نازارىن اۋدارسا كەرەك. ءارتۇرلى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان ەسكى سۋرەتتە الكەي مارعۇلان قازاق زيالىلارىنىڭ التى بىردەي وكىلى: حالەل عابباسوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ابدوللا بايتاسوۆپەن بىرگە وتىر. اتالعان زيالىلاردىڭ ءبىرازى بولشيەۆيكتەر تۇبىنە جەتكەن «الاش» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى وكىلدەرى بولعان. كوپ ۇزاماي سۋرەتتەگى التى ازامات قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى (تورتەۋى وتىزىنشى جىلدارى اتىلىپ، ەكەۋى تۇرمەگە تۇسكەن).
الكەي مارعۇلان زيالى قاۋىم وكىلدەرى اراسىندا. سولدان وڭعا قاراي (وتىرعاندار) : حالەل عابباسوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ. تۇرەگەپ تۇرعاندار: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، الكەي مارعۇلان، ابدوللا بايتاسوۆ. 1928 -جىلعا دەيىنگى كەزەڭ.
لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزدە الكەي مارعۇلان «الاشوردا» باسشىلارىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن جاقىن ارالاسقان. عالىمنىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشى سۇلتان- حان اقق ۇلى ءبىر ەڭبەگىندە 20-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الكەي مارعۇلان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى پاتەرىنە ءجيى قوناققا بارىپ تۇرعانىن جازادى. سوۆەت وداعى ءۇشىن قاۋىپتى سانالاتىن تۇلعامەن ءجيى كەزدەسۋ ونىڭ تانىستارىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىردى.
مارعۇلان 1961 -جىلى جازعان ءومىربايانىندا دەرتكە شالدىققانىن ايتقانىمەن، تۇتقىندالعانى تۋرالى ۇندەمەيدى. عالىم «اسپيرانتۋراداعى وقۋىما بايلانىستى ۇزدىكسىز جۇمىس دەنساۋلىعىما زاردابىن تيگىزدى. سىرقاتىمنان ايىعۋ ءۇشىن ءبىر جىل بويى اۋرۋحانا مەن شيپاجايدا ەم قابىلداۋعا تۋرا كەلدى. دەنساۋلىعىمدى تۇزەتىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازۋعا قايتا كىرىستىم» دەپ جازادى.
الكەي مارعۇلان الماتىعا 1938 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورالعان. بۇل كەزدە قۋعىن- سۇرگىن قىسپاعىنان بوساي باستاعانىمەن، عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قولايلى جاعدايى بولماعان.
ەدىگە ەپوسىن زەرتتەۋ جانە بيلىك قىسىمى
1943 -جىلى الكەي مارعۇلان «يارلىكتار مەن پايزانىڭ تاريحي ءمانى» (پايزا - سەنىم گراموتاسى دارەجەسىندەگى قۇجات بەلگى - رەد. ) تاقىرىبىندا - كانديداتتىق، ال 1945 -جىلى «قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىرلارى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. عالىمنىڭ بۇل ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ جان- جاقتىلىعىن كورۋگە بولادى. مارعۇلان ەپيكالىق جىرلاردى 1930-جىلداردان باستاپ زەرتتەي باستاعان. 1938 -جىلدان باستاپ وسى تاقىرىپتا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بىرنەشە ماقالا جاريالاعان. 1940 -جىلى ونىڭ «ەدىگە جانە وراق ماماي» دەگەن ماقالاسى شىقتى.
1944 -جىلدىڭ تامىزىندا ماسكەۋدە بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ «تاتار پارتيا ۇيىمىنداعى جاپپاي ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىستى جاقسارتۋ شارالارى» اتتى قاۋلىسى شىقتى. قاۋلىدا تاريح تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردە «ۇلتتىق سيپاتتاعى كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر» (التىن وردانىڭ ءرولىن اسىرا كورسەتۋ، يدەگەي [ەدىگە اتىنىڭ تاتار تىلىندەگى نۇسقاسى] تۋرالى حاندىق- فەودالدىق ەپوستى ناسيحاتتاۋ) بارى ايتىلعان. بۇل التىن وردا حانى ەدىگە تۋرالى جىر تاراعان وڭىرلەردىڭ ەپوس زەرتتەۋشىلەرىن قيىن جاعدايعا قالدىردى. ولاردىڭ قاتارىندا پوۆولجە تاتارلارى عانا ەمەس، قازاقتار، قىرعىزدار، قىرىم، ءسىبىر تاتارلارى، نوعايلار، باشقۇرتتار، قاراقالپاقتار، وزبەكتەر مەن تاۋلىق التايلىقتار بولعان.
ءبىر جىلدان كەيىن قازاق س س ر- ىنە ماسكەۋدەن س س س ر جازۋشىلار وداعى مەن ناسيحات باسقارماسىنان جۇمىس توبى كەلگەن. قازان ايىندا جۇمىس توبى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ. مالەنكوۆكە باياندامالىق حات جولداپ، تاريح پەن ادەبيەت تاقىرىبىندا جازىلعان ەڭبەكتەردە «كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر» كەزدەسەتىنىن جازعان. بۇل حاتتا الكەي مارعۇلاننىڭ اتى بىرنەشە رەت اتالعان.
حاتتا «قازاقتىڭ ءبىرقاتار تاريحشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشىلارى التىن وردا مەن ەدىگەنىڭ ءرولىن اسىرا باعالايدى. 1944 -جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق ءبولىمى دايىنداعان «تاريحي جيناقتا» شىققان جولداس مارعۇلاننىڭ «ەر ەدىگە» ماقالاسىندا «ەدىگە – التىن وردا داۋىرىندەگى ەڭ ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەدىگە بۇكىل ءومىرىن وتانىنا ارناعان. سوندىقتان ونىڭ ەسىمى قانشا عاسىر وتسە دە، ۇمىتىلماي كەلەدى» دەگەن جولدار كەزدەسەدى» دەلىنگەن.
حات اۆتورلارى سونىمەن بىرگە «بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ «تاتار پارتيالىق ۇيىمىندا جاپپاي ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىستاردى جاقسارتۋ شارالارى» تۋرالى قاۋلىسىندا ەدىگە ەپوسىنىڭ حاندىق- فەودالدىق نەگىزى بارى كورسەتىلگەنىنە قاراماستان، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ ءبىرقاتارى 1945 -جىلى ەدىگە تۋرالى ماقتاۋ ولەڭدەر جازۋدى توقتاتپاعان» دەپ جازعان.
ماسكەۋدەن كەلگەن جۇمىس توبى بۇل «ولقىلىققا» بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتى قازاقستانداعى ءبولىمىنىڭ ناسيحات بويىنشا حاتشىسى مۇحامەتجان ءابدىحالىقوۆتى كىنالاعان. حاتتا ءابدىحالىقوۆتىڭ تاريحي فاكتىلەرگە قاراماستان، «بىزدە، ياعني، قازاقستاندا تاتار حالقىنان بولەك، باسقا ەدىگە بولعان» دەگەنى ايتىلادى.
بۇل سويلەم الكەي مارعۇلاننىڭ 1944 -جىلى ماسكەۋدە قاۋلى قابىلدانعانعا دەيىن جازعان قازاق باتىرلار جىرى تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن 1945 -جىلى قورعاۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. سوعان قاراعاندا قازاق س س ر- ىنىڭ باس يدەولوگى، باتىرلار جىرىن زەرتتەۋگە قولداۋ كورسەتىپ، دەمەۋ بولعان سياقتى.
قازاق ەپوستىق جىرلارىن تەرەڭ زەرتتەگەنى ءۇشىن الكەي مارعۇلانعا بەرىلگەن ماراپات قاعازى.
عالىمعا قارسى ناۋقان
مارعۇلانعا قارسى ايىپتاۋلار 1947 -جىلى كۇشەيدى. «قازاقستان بولشيەۆيگى» جۋرنالىنىڭ سول جىلداعى ءبىرىنشى سانىندا ەپوس تۋرالى قالاي دۇرىس جازۋ كەرەگىن «تۇسىندىرەتىن» ماقالا شىقتى. وندا پارتيا قىزمەتكەرى ب. ستەپانوۆ ەپوس كەيىپكەرى ەدىگەنى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى» دەپ اتاپ، مارعۇلاندى ەدىگەگە قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن قوسىپ جازعانى ءۇشىن ايىپتاعان. اۆتور «مارعۇلان وسى ارقىلى تاريحتى بۇرمالاپ، جالعان سويلەپ وتىر» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
1947 -جىلى اقپاندا قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا عىلىم، ادەبيەت جانە ونەر سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پارتيا جانە قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋى وتكەن. وندا «ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر» تۋرالى ءسوز بولعان. جيىنعا قاتىسۋشىلار الكەي مارعۇلاندى دا سىناعان. پارتيانىڭ قالالىق كوميسسيارياتىنىڭ حاتشىسى جۇسىپبەكوۆ مارعۇلاندى «ورىس جانە قازاق حالقىن كەۋدەسىنەن باسقان ەدىگەنى ماقتاعانى جانە «قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك كەزەڭ شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا بولدى» دەپ جازعانى ءۇشىن ايىپتاعان.
1947 -جىلى ناۋرىزدا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە م. احىنجانوۆ جانە ب. تۇرسىنبايەۆتىڭ «پروفەسسور م. مارعۇلان تاريحتى بۇرمالاپ جاتىر» دەگەن ماقالاسى باسىلعان. ماتەريالدا نەگىزىنەن قالالىق كوميسساريات حاتشىسىنىڭ سوزىندە ايتىلعان ايىپتاۋلار تولىقتىرىلىپ، كەڭىنەن بەرىلگەن. م. احىنجانوۆ مۇنداي ماقالانى ءبىرىنشى رەت جازباعان. ول - 1937 -جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورگەن سانجار اسفەندياروۆقا قارسى «تاريحشى رولىندەگى جاپون تىڭشىسى» دەگەن ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. وسى ماقالادان كەيىن ءبىر جىل وتكەندە اسفەندياروۆتى «كونترريەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى» ءۇشىن ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەن.
كەلەسى جىلدارى باتىرلار جىرى تۋرالى «دۇرىس جازباعانى ءۇشىن» الكەي مارعۇلاننىڭ اتى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ءجيى كورىنىپ ءجۇردى. ول 1946 -جىلدان باستاپ ارحەولوگياعا ءبىرجولا بەت بۇرىپ، ەپوستاردى زەرتتەۋدى قويدى. ءبىراق قىسىم ازايعان جوق.
التى جىل بويى «ساياسي قاتەلىگى ءۇشىن» (1947- 1953) قوعامدىق تالقىلاۋدان تۇسپەگەن الكەي مارعۇلاننىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ، عىلىم اكادەمياسىنداعى قىزمەتىنەن بوساتىلعان. عالىمنىڭ قىزى دانەل مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، 1952-1955 -جىلدار ارالىعىندا اكەسى اكادەميادا جۇمىس ىستەمەگەن.
تاريحشى ج. ارتىقبايەۆ «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ تاريحي مۇراسى» اتتى كىتابىندا تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتى قۋدالاۋ جىلدارى (1951 -جىل) الكەي مارعۇلاننىڭ تۇتقىندا بولعانىن جازعان. الكەي مارعۇلاننىڭ قىزى اكەسىنىڭ تۇتقىندا بولعان ۋاقىتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىن ايتتى.
دانەل مارعۇلان (وڭ جاقتا) الكەي مارعۇلاننىڭ 115 -جىلدىعىنا ارنالعان كورمەدە. الماتى، 12 - ماۋسىم 2019 -- جىل.
ماسكەۋلىك ارحەولوگ لەونيد كىزلاسوۆتىڭ پىكىرىنشە، الكەي مارعۇلاننىڭ «قازاق حالقىنىڭ ەپوستىق جىرلارى» اتتى ديسسەرتاتسياسىنىڭ قولجازباسى لەنين كىتاپحاناسى قورىنان «دەر كەزىندە» جوعالىپ كەتىپ، عالىمنىڭ باسى امان قالعان. ءبىراق قولجازبانىڭ جوعالعانى تۋرالى دەرەك راستالماعان. ازاتتىق ءتىلشىسى كىزلاسوۆتىڭ بۇل ءسوزىن دانەل مارعۇلانعا ايتقاندا، ول تاڭدانىسىن جاسىرا المادى.
- ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە، لەنين كىتاپحاناسى قورىنان ديسسەرتاتسيانىڭ سۋرەت كوشىرمەسىن الدىم. ديسسەرتاتسيانى جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن تابۋعا بولادى (عالىمنىڭ 14 تومدىق شىعارمالار جيناعىندا بار — ا. ا. )، - دەدى ول.
«تاريحتى بۇرمالاۋ». 1953 جىلعى جيىن
باتىرلار جىرىن «دۇرىس جەتكىزبەگەن» عالىمداردى قوعامدىق سىناۋ 1953 -جىلى 11-15 - ساۋىردە الماتىدا وتكەن جيىنعا ۇلاسقان. وعان سول كەزدەگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دىنمۇحامەد قونايەۆ، قازاقستاننىڭ 30 عالىمى مەن رەسەيدەن كەلگەن بىرنەشە ادام قاتىسقان.
ۇزاق جىلدار بويى بۇل جيىندا ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ مازمۇنى قالىڭ وقىرمانعا جەتپەدى. قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسى شىعاراتىن «حابارشى» جۋرنالىنىڭ 1953 -جىلى ءساۋىر ايىنداعى سانىندا سول جيىندا سويلەگەن م. عابدۋللين مەن ن. سميرنوۆانىڭ ءسوزى ماقالا تۇرىندە بەرىلگەن. 2007 -جىلى فايزوللا ورازايەۆتىڭ ەڭبەگىندە وسى جيىندا جاسالعان بارلىق باياندامالاردىڭ ستەنوگرامماسى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. كىتاپ «بۇل قايتالانباۋى كەرەك» دەپ اتالادى.
ستەنوگرامما مازمۇنى جيىندا عىلىمنان مۇلدە الىس تاقىرىپتار قوزعالعانىن دالەلدەيدى. جيىندا ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەرگە ماركسيستىك- لەنيندىك وقۋدان الشاقتاعانى ءۇشىن ايىپ تاعىلعان.
ادەبيەت تانۋشى ەسماعامبەت يسمايلوۆ (سول جاقتا) جانە الكەي مارعۇلان (وڭ جاقتا) الماتىداعى دەمالىس ورىندارىنىڭ بىرىندە. 1955 -جىل.
ەكەۋى دە ەپوستىق داستانداردى «دۇرىس تۇسىندىرمەگەنى» ءۇشىن 1947-53 -جىلدارى وتكىر سىنعا ۇشىرادى. يسمايلوۆ 1951 -جىلى «عىلىمي تالقىلاۋدان» سوڭ 25 جىلعا لاگەرگە ايدالدى. ستالين ولگەن سوڭ امنيستيامەن بوساپ شىقتى. 1993 -جىلى اقتالدى.
نەگىزگى ايىپتاۋشى ءرولىن مالىك عابدۋللين اتقارعان. ول جاڭا يدەولوگيالىق نۇسقاۋلاردى جاقسى مەڭگەرىپ، ارىپتەستەرىن «ساياسي اسىرا سىلتەۋشىلىگى» ءۇشىن سىنايتىن ەپوس تاقىرىبى بويىنشا مامان سانالعان. عابدۋللين سول جىلدارى قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ءتىلتانۋ (1946- 1951)، اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن (1953- 1963) باسقارعان. قوعام الدىندا بۇرىن «قاتەلىك» جىبەرگەنىن ايتىپ، وكىنىش تە بىلدىرگەن.
عابدۋللين ءوز قارسىلاستارىن (ول ادەتتە مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان، ەسماعامبەت يسمايلوۆ، بەيسەمباي كەنجەبايەۆتى سىنايتىن) «قازاق ەپوستارىنىڭ تاريحى تۋرالى قاتە، انتيماركسيستىك باعىتتا جازعانى جانە وسى «قاتەلىكتى» ءبارى ءبىراۋىزدان سىناماعانى ءۇشىن ايىپتاعان.
ستەنوگراممادان الكەي مارعۇلاننىڭ وزىنە تاعىلعان ايىپتاۋلاردى ءىشىنارا ادىلەتتى دەپ تانىپ، نەگە «قاتە» جىبەرگەنى تۋرالى تۇسىندىرۋگە تالپىنعانىن كورەمىز. ول پاتشا داۋىرىندە قازاق ەپوسىن نەگىزىنەن بەلگىلى ورىس عالىمدارى زەرتتەپ، ولار ءارتۇرلى تۇجىرىمدار قالدىرعانىن ايتقان. ءوز «قاتەلىكتەرىنىڭ» ءتۇپ- تامىرىن عالىم كوپ جىلدار بويى سوۆەتتىك عالىمدار مويىنداپ كەلگەن الەكساندر ۆەسەلوۆسكي مەن ونىڭ مەكتەبىن ۇزدىك ەتىپ كورسەتۋمەن بايلانىستىرعان.
بۇل تۋرالى عالىم «بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاتار وبلىستىق كوميسسارياتىنىڭ جۇمىسى تۋرالى قاۋلىسىنان كەيىن مەن ادال ادام رەتىندە بۇرىن سىنعا ۇشىراعان ەسكى قاتەلەرىمدى قايتالاي المادىم. وسى قاۋلىدان كەيىن جاريالانعان ماقالالار الدەقايدا بۇرىن 1942 -1943 -جىلدارى جازىلعان. ءبىراق اراعا 3-4 جىل سالىپ، تۇزەتۋسىز جاريالاندى» دەپ جازادى.
ساتبايەۆقا قارسى ناۋقاننىڭ كەسىرى مارعۇلانعا ءتيدى
امەريكالىق دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى قۇرعان سايتتا سيفرلىق فورماتقا اۋىسقان سوۆەتتىك ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە 1950-جىلداردىڭ باسىندا الكەي مارعۇلاننىڭ جاعدايى قيىن بولعانىن سيپاتتايتىن دەرەكتەر كەزدەسەدى. قازاق تاريحشىسى جانە پارتيا مۇشەسى تىلەۋقاجى شويىنبايەۆ 1950 -جىلى قازان ايىندا بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا حاتشىسى م. سۋسلوۆ پەن پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى م. شكيرياتوۆتىڭ اتىنا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتبايەۆتىڭ ءومىرى مەن وعان داستۇرلەردىڭ، تۋىستىق قارىم- قاتىناستىڭ قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى حات جازعان.
قانىش ساتبايەۆقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان حاتتا وعان «ءىرى باي- فەودال وتباسىنان شىققان»، «الاش» پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان»، «عىلىم اكادەمياسىندا رۋشىلدىق پەن تامىر- تانىستىققا جول بەرگەن»، «بىرنەشە ايەل العان» دەگەن ايىپتاۋلار تاعىلعان. شويىنبايەۆ بۇل ايىپتاۋلارعا الكەي مارعۇلاندى دا قوسىپ، عالىمدى «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەپ اتاعان.
حاتتا «ساتبايەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى الكەي مارعۇلان 1946 -جىلى ساتبايەۆتىڭ كومەگىمەن »قازاق ەپوسى« تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، وندا التىنوردانىڭ اسكەري قولباسشىسى، موڭعولعا سالىق تولەگەن جىلدارى ورىس حالقىن قىرىپ سالعان ەدىگەنى اسىرا ماقتايدى. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل مارعۇلان ساتبايەۆتىڭ كومەگىمەن قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى بولعان» دەلىنگەن.
مارعۇلاننىڭ ايەلى راۋشان ساتبايەۆا مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ونكولوگ دارىگەر بولعان. ول - قانىش ساتبايەۆتىڭ نەمەرە اعاسى ابىكەيدىڭ قىزى.
شويىنبايەۆتىڭ حاتى - قانىش ساتبايەۆقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ناۋقاننىڭ ءبىر ەپيزودى عانا. وسى ناۋقاننىڭ ناتيجەسىندە 1951 -جىلى قاراشادا قانىش ساتبايەۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە پرەزيديۋم مۇشەسى قىزمەتىنەن بوساتىلعان. بۇل ناۋقاننىڭ كەسىرى ساتبايەۆپەن جاقسى قارىم- قاتىناستا بولعان عالىمدارعا، ونىڭ ىشىندە الكەي مارعۇلانعا دا ءتيدى.
عىلىمعا ورالۋ
ستاليندىك مەملەكەتتىك باسقارۋ ماشيناسىنىڭ جۇمىسى توقتاعاننان كەيىن سوۆەت وداعىنداعى عالىمداردىڭ ءومىرى قالىپتى جۇيەگە تۇسە باستادى. تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ءىسى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعاندار ستالين ولگەننەن كەيىن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىن جالعاستىردى. الكەي مارعۇلان دا عىلىمعا قايتا ورالدى.
- اكەم تاۋلىگىنە 16 ساعات جۇمىس ىستەيتىن. ول قوناققا نەمەسە كينوعا باراتىن قاراپايىم ادامنىڭ ءومىرىن كورگەن جوق. ۋاقىتىن مۇنداي ىستەرگە جۇمسامايتىن. تەك ءوز جۇمىسىمەن عانا اينالىساتىن، - دەيدى عالىمنىڭ قىزى.
28 جىل بويى - 1946 -جىلدان 1974 -جىلعا دەيىن - الكەي مارعۇلان ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن باسقاردى. ەكسپەديتسيا جەتىسۋ، وڭتۇستىك جانە باتىس قازاقستانداعى كونە قالالاردى تاپتى. بۇل كوپ سوۆەتتىك تاريحشىلاردىڭ «قازاقستاندا قالا مادەنيەتى بولماعان» دەگەن پىكىرىن جوققا شىعاردى. الكەي مارعۇلاننىڭ ارحەولوگياداعى تاعى ءبىر جاڭالىعى - ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى- ءداندىباي مادەنيەتى. قازىر ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا مارعۇلان اتى بەرىلگەن.
الكەي مارعۇلان باسقارعان عالىمدار توبى ەتنوگراف، ساياحاتشى جانە اعارتۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى دەرەكتەر جيناعان. ناتيجەسىندە 1961- 1972 -جىلدارى ارالىعىندا ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى.
الكەي مارعۇلاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى تۋرالى عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە دە ءبىراز جازىلدى. مارعۇلان دۇنيە سالعاننان كەيىن دە جارىق كورگەن ەڭبەكتەر بار. عالىمنىڭ 80 جىلدىعىنا ارناپ قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسى مارعۇلان تۋرالى بروشيۋرا شىعارعان. دەگەنمەن الكەي مارعۇلان تۋرالى بارلىق دەرەك جيناقتالعان كولەمدى ەڭبەك جوق.
www.azattyq.org
