اتاقتى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ اۋلەتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيەۆ! وسى ءبىر عازيز جاندى ەسكە العاندا ونى بىزگە قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن، اللا تاعالا حالقىمىزعا ارنايى جىبەرگەن ادام دەپ ايتۋعا بولادى.

ولاي دەيتىنىمىز، ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق جۇرتىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، تاريحىن، ماقال- ماتەلدەرى مەن تۇرمىس-سالت داستۇرلەرىن جانە ونەرىن ءدال وسى كىسى سەكىلدى تىرنەكتەي جيناپ وتكەن ەشكىم جوق.

بۇعان ماشەكەڭنىڭ اقىندىعىن، اۋزى دۋالى شەشەندىگىن، كورىپكەلدىگىن قوسىڭىز. سونداي-اق شاعاتاي، پارسى، اراب تىلدەرىنەن حاباردارلىعىن، «دالا ءۋالاياتى» گازەتىمەن اراداعى تىعىز بايلانىسىن جانە اتاقتى تۇركىتانۋشى ۆ. ۆ. رادلوۆپەن شىعارماشىلىق تۇرعىداعى قارىم- قاتىناسىن ەسكە الىڭىز...

«ءومىرى - اڭىز، مۇراسى - مۇحيت وسى ادامنان ۇرپاق بار ما؟ بار بولسا ولار كىمدەر؟ قايدا تۇرادى، نە ىستەيدى؟»- دەپ سۇراق قويعانى بار وتكەن كۇزدەگى باسپا سوزگە جازىلۋ كەزىندەگى جۇزدەسۋدە وقىرماندارىمىزدىڭ ءبىرى بىزگە. «بار»،- دەگەنبىز ءبىز سوندا. «ەندەشە نەگە جازبايسىزدار؟ سونداي ماقالالاردى وقىعىمىز كەلەدى». «جارايدى، جازايىق. كۇتىڭىزدەر!»

تومەندەگى سۇحباتقا مىنە، وسىنداي ءوتىنىش سەبەپ بولعان ەدى، قۇرمەتتى وقىرمان. سونىمەن تانىسىپ قويىڭىزدار، اڭگىمە يەسى - ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ نەمەرەسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆ.

- ماشەكەڭنىڭ كىندىگىنەن قانشا بالا بولعان. ءسىز قاي ۇلىنىڭ ۇرپاعىسىز؟

- اتامىز شارەپيدەن، مۇحاممەد- ءامين جانە پازىل اتتى ءۇش پەرزەنت كورگەن كىسى ەكەن. ۇلكەن ۇلى شارەپيدەن اكەسىنىڭ جيناعان رۋحاني مۇراسىنىڭ جاناشىرى ءارى اقساقال قايتىس بولعاننان كەيىن ول كىسىنىڭ زيراتىنىڭ شىراقشىسى بولىپ ءجۇرىپ، 1936 -جىلى ومىردەن وزعان. ودان كەيىنگى پەرزەنتى مۇحاممەد-ءاميننىڭ تاعدىرىن كوزى قاراقتى جۇرت ارعى-بەرگى باسپا ءسوز بەتتەرىندەگى ماقالالاردان جاقسى بىلەدى عوي دەپ ويلايمىن. قىسقا قايىرىپ ايتساق، وقۋ- ءبىلىمدى جاقسى مەڭگەرىپ، سونىڭ ارقاسىندا ەل جۇمىسىنا ەرتە ارالاسقان ول تاشكەنتتەگى پەدۋچيليشەدە ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، 1921 -جىلى تاپ جاۋلارىنىڭ قولىنان قازا تاپقان. ماشەكەڭنىڭ ودان سوڭعى پەرزەنتى مەنىڭ اكەم پازىل. بۇل كىسى ءومىر بويى ءمۇعالىم بولىپ وتكەن ادام. ۇزاق جىلعى ۇستازدىق ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەلەۋسىز قالعان جوق. كەڭەستىك زامانداعى ەڭ جوعارعى ناگرادا - لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، 1969 -جىلى باقيلىققا اتتاندى.

ال ەندى بابامىزدىڭ جوعارىداعى وسى ءۇش پەرزەنتىنەن كىمدەر تۋعان دەيسىز عوي. ايتايىن. اقساقالدىڭ ۇلكەن ۇلى شارەپيدەننەن تولەۋباي مەن سۇيىندىك دەگەن نەمەرەلەرى بولعان. ماشەكەڭنىڭ جانىندا بىرەۋى 14 جاسقا دەيىن بولىپ، ول كىسىنىڭ كوزىن كورىپ قالعان، ال ەكىنشىسى اتاسى كوز جۇمعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن بۇل اعالارىمىز قازىر ومىردە جوق. ەكىنشى ۇلى مۇحاممەد-امينگە كەلسەك، جاستاي قايتىس بولعان ودان ۇرپاق قالماعان. كەنجەسى پازىلدان مىنا مەن، سودان كەيىن شەگەندىك جانە قاجىمۇقان بارمىز.

قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆ

- وتكەنگە وي جىبەرىپ قاراساق، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى اتاقتى تۇلعالارعا «ءال»، «ءاز» نەمەسە «ءماشھۇر» دەگەن سوزدەردى قوسىپ ايتۋ بولعان عوي. ءبىراق ولار وتە از، ساناۋلى عانا ادامدارعا بۇيىرعان. ماسەلەن: ءال-فارابي، ءاز تاۋكە، ءاز جانىبەك، ءماشھۇر ءجۇسىپ... اڭگىمە ۇزارىپ كەتپەۋى ءۇشىن الدىڭعى بابالارىمىزعا انىقتاما بەرمەي- اق ، تەك ءوز اتاڭىز تۋرالى ايتىڭىزشى. ول كىسىگە ءاۋ باستاعى ازان شاقىرىپ قويعان اتىنىڭ الدىنداعى «ءماشھۇر» ءسوزى تۇڭعىش رەت قالاي، قاي جەردە نەندەي نارسەگە بايلانىستى ايتىلىپ، جازىلدى ەكەن؟ وسى جونىندە ماشەكەڭنىڭ قولجازبا مۇرالارىندا نەمەسە ەل اۋزىندا ءبىر دەرەك بار ما؟

- بار. ول تۋرالى ءبىرىنشى مالىمەتكە دەن قويساق، اتامىز بەس جاسىندا حات تانىپ، جەتى- سەگىز جاسىندا قيسسا- داستانداردى ءوز بەتىنشە وقي الارلىق دەرەجەدە بولعان. ونىڭ ۇستىنە اۋىلعا كەلگەن قوناقتاردىڭ ءوزىن ادەيى سويلەتۋ ءۇشىن ءتىلىن قىزىقتاپ قويعان سۇراقتارىنا بالا ءجۇسىپ ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا تۇردە تاقىلداپ تۇرىپ ناقپا- ناق جاۋاپ بەرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى كوپەي بابامىزدىڭ ۇيىنە اتاقتى مۇسا شورمانوۆ كەلىپ ات باسىن تىرەيدى.

شاي ءىشىپ وتىرعان بولىستىڭ نازارى كەنەت و زامانداعى ءمۇل-دەم سيرەك ادەت، ءتىپتى جوق دەپ ايتۋعا بولاتىن ءجايت - قولتىعىنا كىتاپ قىستىرىپ شاۋىپ جۇرگەن بۇلدىرشىنگە اۋادى. قىزىعىپ انانى- مىنانى سۇرايدى. جەتكىنشەك سول جەردە قوناققا «ەر تارعىن» جىرىنىڭ ءبىر تاراۋىن جاتقا ايتىپ بەرەدى. بۇعان قايران قالعان ءارى قويعان سۇراقتارىنا ويلى دا ورنىقتى جاۋاپ بەرگەن كىشكەنتەي جۇسىپكە ريزا بولعان مۇسا شورمانوۆ كەتەرىندە: «مىناۋ ءوزى ءبىر بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن. ءتىل- كوز تيمەس ءۇشىن تاقياسىنا ۇكى تاعىپ قويىڭدار. امان- ەسەن ەر جەتسە بۇكىل ەلگە تانىلىپ، ءماشھۇر بولادى ءالى. ءيا، ءماشھۇر!» - دەپ اتتانىپتى. بۇل ويدان شىعارىلعان نەمەسە قيالدان قۇراستىرىلعان بوس اڭگىمە ەمەس. راس ءسوز. بولعان وقيعا. ويتكەنى ول اتامىزدىڭ:

بەس جاستا ءبىسمىللا ايتىپ، جازدىم حاتتى،

بۇل دۇنيە تاستان ماعان قاتتى باتتى.

سەگىزدەن توعىزعا اياق باسقان كەزدە،

مۇسا ەدى قوساقتاعان ءماشھۇر اتتى، - دەگەن ءوز ولەڭ جولدارىندا دا بار.

ەكىنشى. ماشەكەڭ 1886 -جىلى بۇحاراداعى مەدرەسەنى ءبىتىرىپ ەلگە كەلگەن سوڭ «دالا ءۋالاياتى» گازەتىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولادى. مىنە، سوندا ول كىسى اتالمىش باسىلىمعا جىبەرگەن شاعىن دۇنيەلەرىنىڭ سوڭىنا يۋسۋف كوپەيەۆ دەپ قول قويعانىمەن، نەگىزگى ءارى ماڭىزدى ەڭبەكتەرىن ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيەۆ دەگەن نىسپىمەن شىعارىپ وتىرۋدى بەرىك ادەتكە اينالدىرعان. وعان اتامىزدىڭ 1907 -جىلى قازان قالاسىنان جارىق كورگەن «تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز»، «حال- احۋال» جانە «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى» اتتى العاش رەت باسپا ءجۇزىن كورگەن ءۇش كىتابىنىڭ سىرتىنداعى تولىق اتى- ءجونى انىق دالەل.

- ەل اۋزىندا: «ماشەكەڭ قايتپاس ساپارعا اتتاناتىن ۋاقىتىن ەرتە باستان بىلگەن، سوندىقتان دا ومىردەن وزاتىنىنان ءبىر جىل بۇرىن قابىرىن قازدىرىپ، زيرات ءۇيىن سالدىرىپ قويعان. مۇنىڭ ۇستىنە ءوزىن قالاي جەرلەۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، دەنەسىنىڭ توپىراققا كومىلمەي، لاقاتتا اشىق جاتۋىن وتىنگەن»، - دەگەن ءسوز بار. عاجابى سول، مارقۇمنىڭ سول وسيەتى بويىنشا جەر قوينىنا بەرىلگەن ءتانى كەيىن كوپ جىلدار بويى بۇلىنبەي، بۇزىلماي ءدىن امان كۇيىندە جاتقان. بۇل نە؟ اڭىز با جوق الدە... وسى ايتىلعان جايتتەرگە نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟

- ونىڭ ءبارى دە راس. ول ءوزى اينا قاتەسىز ءداپ سولاي بولعان نارسە. «73 كە دەيىن بالتالاساڭ دا ولمەيمىن، 73 كە كەلگەن سوڭ مايعا بولەپ قويساڭ دا ءومىر سۇرمەيمىن»، - دەيدى ەكەن جارىقتىق ۇلكەن بالاسى شارەپيدەن مەن كەلىنى اقزەينەپكە.

ايتقانىنداي سولاي بولىپ، قاريا 1931 -جىلدىڭ كۇزىندە تۋرا 73 جاسىندا كوز جۇمعان. ال، ونىڭ الدىندا، ياعني، 1930 -جىلى ول كىسى دۇسجان دەگەن قۇدا جىگىتكە ءوزىنىڭ قابىرىن قازدىرىپ، ولجابەك اتتى شەبەرگە ەكى بولىكتەن تۇراتىن زيرات ءۇيىن سالدىرتادى. سويتەدى دە كىرە بەرىس بولمەگە كىتاپتارىن، ىدىس-اياق، ەر- تۇرمانىن اپارىپ قويعىزىپ، كۇز بەن قىستا جاۋراپ كەلە جاتقان جولاۋشىلار بولسا وسى جەردە جان شاقىرىپ، ەس جيسىن دەپ پەش سوقتىرىپ، ىرگەسىنە تامىزىق وتىنعا دەيىن كىرگىزدىرىپ قويادى.

ال تورگى بولمەنى قۇران وقۋعا ارنالعان ورىن دەپ بەلگىلەيدى دە تەپكىشەكپەن تۇسەتىن ونىڭ استىنداعى جەرگە دەنەسىن اقىرەتىمەن اشىق قويۋدى وتىنەدى. وسىنىڭ ءبارى جاسالىپ بولعاننان كەيىن وزىنە ارناپ دۇعا وقيدى. بالاسى شارەپيدەنگە: «مەن ولگەننەن سوڭ 40 جىلعا دەيىن دەنەم بۇزىلمايدى. ءتىرى ادام كوزى كورەدى، سەرت ەتەم. تەك جاز بولىپ، كۇن ىسىعاندا اقىرەتىمدى اۋىستىرىپ وتىرىڭدار، قىس كەرەگى جوق. سوندا كوزدەرىڭ جەتەتىن بولادى»، - دەپ وعان شىراقشىلىقتى وسيەت ەتەدى. راسىندا دا جارىقتىقتىڭ سول ايتقان سوزدەرى كەيىن شىن بولىپ شىقتى عوي. ولاي دەيتىنىم، زيرات ءۇيىن كۇشتەپ بۇزدىرعان وكىمەتتىڭ 1952 -جىلعى اپەرباقان ارەكەتىنە دەيىنگى 21 جىل بويى اتامىزدىڭ دەنەسى ەش جەرى بۇلىنبەي، سول قالپىندا ءدىن امان جاتتى دا قويدى.

- ول قۇبىلىستى ءوزىڭىز كوردىڭىز بە؟

- ءيا. ءبىر-اق رەت. 1951 -جىلى. ون ءبىر جاستاعى كەزىم. اۋىلداعى جاسى ۇلكەن ەكى شال: «ءجۇر بالام، اتاڭنىڭ باسىنا بارىپ قايتايىق»، - دەدى. زيرات ءۇيى ىشىنە كەلىپ كىرگەن سوڭ قاريالار ۇزاق وتىرىپ قۇران وقىدى. سودان سوڭ: «ءبىسمىللا!» - دەپ ەدەننىڭ قاقپاعىن اشىپ تومەنگە ءتۇستى دە ماعان وندىق شامدى ۇستاپ تەپكىشەكتە وتىرۋدى بۇيىردى. ەلەگىزىپ قارايمىن، قاراكولەڭكە بۇرىشتا اپپاق ماتامەن جابىلعان ادامنىڭ سۇلباسى كورىنەدى. ەدەن استى قوڭىرسالقىن. توپىراقتىڭ سىز لەبىنەن باسقا بوگدە ءيىس جوق. مايىتكە جاقىنداپ بارعان ەكى شال اتامنىڭ ۇستىندەگى اق سەيسەپتى جيىپ الدى دا ونى وزدەرى اپارعان جاڭا اقىرەتپەن اۋىستىرا باستادى. ءبىر مەزەتتە قۇلاعىما ولاردىڭ: «ءبىر باقايى كەتىپتى. باقايى... باسقا جەرى ءدىن امان ەكەن. و، اللا!..»- دەپ كۇڭگىرلەگەن ۇندەرى ەستىلدى. سول ءسوز ءالى كۇنگە دەيىن جادىمدا.

- ەستۋىمىزشە كەيبىر وكىمەت ادامدارى مەن ءبىراز جازۋشى- عالىمدار ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الدى- ارتىندا ماشەكەڭنىڭ باسىنا بارىپ، جۇمباق سىرعا تولى زيراتتى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ قايتقان دەيدى. ارينە، ولاردىڭ اراسىندا جاي قىزىقتاۋشىلار دا، سونىمەن قاتار ىشتەي ءپىر تۇتىپ زيارات ەتۋشىلەر دە بولعانى انىق. ولار كىمدەر ەدى؟ بۇدان نە حابارىڭىز بار؟

- ول ۋاقىتتا مەن جاس بالامىن عوي. اۋىلعا كىمدەردىڭ كەلىپ- كەتىپ جاتقانىن ءجوندى ۇعا بەرمەيتىن كەزىم. ءبىراق ەكى نارسە ەسىمدە. ول ماشەكەڭنىڭ كەلىنى، شەشەم نۇريلا مەن اتامنىڭ ۇلكەن بالاسى شارەپيدەننەن تۋعان سۇيىندىك اعانىڭ مەن ەسەيگەن كەزدە ايتقان اڭگىمەسى. انامنىڭ سوزىنە قاراعاندا 1946 -جىلى باياناۋىلعا ق ك(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ كەلەدى دە ەسكەلدى مەكەنىندەگى ءماشھۇر-ءجۇسىپ زيراتىنا سوعادى. زيرات ءۇيدىڭ ءىشىن ارالاپ كورگەننەن سوڭ ول كىسى ءجون بىلەتىن اقساقالداردىڭ باستاۋىمەن ءمايىت جاتقان جەردى كورمەك بولادى. وسى ويمەن تومەنگى قاباتقا تۇسە بەرگەندە جۇمەكەڭمەن قاباتتاسىپ، الدە ونىڭ كومەكشىسى مە، الدە جۇرگىزۋشىسى مە، ايتەۋىر ءبىرىنشى باسشىمەن ىلەسىپ كەلگەن ءبىر ورىس جىگىتى پودۆالعا قوسا كىرمەككە ىڭعايلانادى.

سوندا ءدىنى دە، ءدىلى دە بولەك جاننىڭ مىنا ارەكەتىن ارۋاق الدىندا لايىق كورمەگەن مەنىڭ شەشىم: «سەن ورىس، تۇسپە! ول جەرگە كىرمە! جولاما!» - دەپ ايعاي سالادى. ىشقىنا شىققان مىنا داۋىستان ءالى جىگىت ىركىلىپ قالادى دا جەر استىنداعى ماشەكەڭنىڭ دەنەسىن سول جولى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تەك ءوزى عانا كورىپ شىعادى.

ال سۇيىندىك اعانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 1950 -جىلى مۇندا اتاقتى جازۋشى سابەڭ، ءسابيت مۇقانوۆ تا كەلىپ قايتادى. بۇل تۋرالى سۇيەكەڭ ءوزىنىڭ پاۆلودار قالاسىنداعى وسىدان 4 جىل بۇرىن جارىق كورگەن «ءماشھۇر- ءجۇسىپ ءومىرى» اتتى كىتابىندا سول ساپارعا جولباسشى بولعان تۇرسىن بولاعاسىنوۆتىڭ ايتقانىن نەگىزگە الا وتىرىپ بىلاي بايانداعان.

«ءبىز زيرات باسىنا جاقىندادىق، - دەپ ەسكە الادى كۋاگەر. - زيرات تىك كوتەرىلگەن ءدوڭ باسىندا بولاتىن. سابەڭ ماشينانى ەتەككە توقتاتتىردى دا جوعارى جاققا قاراي جاياۋ كوتەرىلدى. ماشەكەڭنىڭ بەيىتى «زيرات» دەپ اتالعانمەن ەسىك، تەرەزەسى بار كادىمگى ەكى بولمەلى قىزىل كىرپىش ءۇي ەدى. سابەڭ بايىپپەن وعان قاراپ تۇردى دا: «گريشا، ب ءارىن جاقسىلاپ ءتۇسىرىپ ال»، - دەپ فوتوگرافىنا بۇرىلدى.

وسىدان سوڭ بارىپ ىشكە كىردىك. توردە اعاش سورە تولى كىتاپتار تۇر. ەڭ جوعارىعا اتتىڭ ەر- سايمانى قويىلىپتى. «مىناۋ «سارت ەرى» عوي، - دەدى س ابەڭ ونى كورگەن بويدا. - بۇل ءوزى سيرەك كەزدەسەتىن دۇنيە. قىرعىز، ۇيسىندەردە عانا بولادى. جارىقتىق جۇرگەن جەرىنىڭ ءبا رىنەن بەلگى الىپ وتىرعان ەكەن»، - دەپ ەردى ورنىنا قايتا قويدى.

ول كىسى ەندى سورەنى اقتارىستىرىپ قاراي باستادى. «اراب، پارسى، تۇرىك تىلىندەگى كىتاپتار»، - دەدى كۇبىرلەپ. ءسويتتى دە: «مىناۋ شاعاتاي تىلىندەگى دۇنيە. مۇنى دا وقي بىلگەن عوي. ايتپەسە، وسىنشاما جيناماسا كەرەك ەدى. بۇل بىزگە قيىنداۋ تيەدى»، - دەپ ورنىنا قويدى.

قايىرا سىرتقا شىقتىق. سابەڭ جان- جاعىنا كوز تاستاپ تۇردى دا: «كەرەكۋ وڭىرىنە كەلىپ قالعان سوڭ، ادەيى وسىندا سوعۋدى ءجون كوردىم. حوش- ساۋ بولىپ تۇرىڭدار جىگىتتەر»، - دەپ ماشيناسىنا قاراي بەتتەدى. بۇل 1950 -جىلدىڭ شىلدە ايى بولاتىن».

مەنىڭ بىلەتىنىم دە، ەستىگەنىم دە مىنە، وسى ەكى دەرەك. باسقاسىنان حابارىم جوق.

- ال، زيراتتى وكىمەت ادامدارى قالاي بۇزىپ ءجۇر؟ وعان نە سەبەپ؟

- كونەكوزدەر بىلەدى، 1948 -جىلى تاريحشى- عالىم ە. بەكماحانوۆتىڭ «ⅩⅨ عاسىردىڭ 20-40-جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن مونوگرافياسى جارىققا شىققاننان كەيىن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا «ۇلتشىلدىقتى»، «ەسكى ءومىردى كوكسەۋشىلىك» پەن «ءدىني نانىمدارعا ەلىكتەۋشىلىكتى» ءتۇپ- تامىرىمەن جويۋ جونىندەگى سويقان ناۋقان باستالعان بولاتىن. قىپ- قىزىل يدەولوگيالىق ۇراننان عانا تۇراتىن ۇرداجىق وسى ارەكەت حالقىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن لاناتتادى دەيسىز.

اسىرەسە سول كەزدەگى تريبۋنادان تۇسپەي قويعان «تۇراقتى» شەشەندەردىڭ ابىلاي، كەنەسارىنى سۇمىرەيتىپ بولىپ، ەپوستاعى باتىرلاردىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەندىگى جاعاڭدى ۇستاتار سۇمدىق جاعداي ەدى. سونداي سولاقايلىقتىڭ سالدارىنان مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى « حالىقتىق ءمانى بار شىعارمالاردان» تەك «قامبار باتىر» جىرى عانا قالدى. قالعاندارى: «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، ءبارى- ءبارى فەودا- ءليزمنىڭ قالدىعىنان تۇراتىن رەاكتسياشىل دۇنيەلەر بولىپ شىقتى.

وسىنداي «اشكەرەلەۋشى» جيىنداردا «مازارىن كەيبىرەۋلەر ءالى ءپىر تۇتاتىن»، «زيراتىنىڭ باسىنان ءدىندارلار ۇزىلمەيتىن» ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ دە اتى اتالماي قالعان جوق. كەلە- كەلە سىنشىلار ونىڭ باياعىداعى ەل اراسىنان جيناعان شىعارمالارىنىڭ ءبارى زياندى، بۇلار بۇگىنگى سوتسياليزم داۋىرىنە ساي كەلمەيتىن «رەاكسياشىل باعىتتاعى بىردەڭەلەر» دەۋگە دەيىن باردى.

سونىڭ ءبىر كورىنىسى ماسەلەن، ق. كوپبايەۆتىڭ «ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيەۆ - ۇلتشىل، ءدىنشىل اقىن» دەگەن اتپەن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1952 -جىلعى 1 -تامىزدا شىققان ماقالاسى. قويشى، سودان نە كەرەك، «جوعارىداعىداي ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ» ق ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتى باياناۋىل وڭىرىندەگى ءدىن وشاعى - ءماشھۇر- ءجۇسىپ زيرات ءۇيىن بۇزىپ- قۇلاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. بۇل نۇسقاۋدى ورىنداۋ پاۆلودار وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى تروشيحينگە جۇكتەلەدى. ول ونى باياناۋىل اۋپارتكومى باسشىلارىنىڭ اكتيۆىنە تاپسىرادى. اقىرى نە كەرەك، ولار كوپ كەشىكپەي زيرات ءۇيىنىڭ جەرمەن- جەكسەن ەتىلىپ قۇلاتىلعانى تۋرالى وبكومعا «راپورت» بەرەدى.

- سوندا مۇنداي اپەرباقاندىق ارەكەتكە كىمدەردىڭ باتىلى باردى ەكەن؟ ەگەر ايىپ بولماسا ءوزىڭىز بىلەتىن ءجايتتىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتساڭىز...

- جاسىرىپ قايتەمىن. ءبارى دە بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن نارسە عوي. اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، جوعارىداعى باسسىزدىققا قاتىسى بار ۇلكەندى- كىشىلى باسشىلاردىڭ ءبارىنىڭ ءومىرى كەيىن دۇرىس بولماعان. وكىلدەردىڭ كۇشتەۋىمەن بابا زيراتى ۇيىنە ءبىرىنشى بولىپ قايلا سىلتەگەن كولحوز باستىعى ءجۇمايدىلدا دەگەن كىسى سول كۇزدە قاتتى اۋىرىپ دۇنيە سالعان. «قاتەلىك جاسادىم. اۋىزعى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قايلانى العاش سىلتەپ قالعانىمدا، وڭ جاق بۇيىرىمنەن ءبىر شانشۋ قادالعانداي بولىپ ەدى. اقىرى ۇلعايىپ مىنا حالگە جەتتىم. ادام قاتارىنا قوسىلماسپىن ەندى،» - دەپتى ول كوز جۇمارىنىڭ الدىندا اجەمىز اقزەينەپتەن كەشىرىم سۇراپ. ال، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قاسىم اكوشيەۆكە كەلسەك، ايەلى، بالاسى قازاعا ۇشىرايدى دا اۋداندىق ميليتسيا باستىعى مالايەۆ قىزمەتىنەن ايىرىلىپ، كوشە كەزىپ كەتكەن. اۋداندىق حاتشى دا جوعارىداعى وقيعادان كەيىن سۋعا كەتىپ ءولىپ، وبكوم باسشىسى زولوتۋحين 1955 -جىلى كەنەتتەن كوز جۇمعان.

بۇل نالا ما، جوق الدە جازا ما، ونى ەندى تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءبىراق بولعان جاعداي وسىلاي، بار شىندىق تا وسى.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ كەسەنەسى

- «باياناۋىل» اتتى فوتوالبومنان ءبىز ماشەكەڭنىڭ زيراتى باسىنان كۇمبەز تەكتەس ءۇيدى كورەمىز. سوندا ول كەيىن قايتادان تۇرعىزىلعان با؟

- ءيا. بۇل اتامىزدىڭ كوزىن كورگەن كەلىندەرى، ءبىزدىڭ انالارىمىز اقزەينەپ پەن نۇريلانىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا بوي كوتەرگەن عيمارات. ول كىسىلەر وكىمەتتىڭ ءۇنسىز قارسىلىعىنا قاراماي ءجۇرىپ، 1976 -جىلى وسى قۇرىلىستى سالدىرىپ، ۇلكەن ءىس تىندىردى دەپ ايتۋعا بولادى.

- ەندى ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنداعى «مەس» اتتى قولجازباسى تۋرالى ءبىر سۇراق. بۇل قازىنا كەزىندە الماتىعا قالاي جەتكەن؟ ونى ماشەكەڭ عىلىمي قورعا ءوزى اكەلىپ تاپسىرعان با، جوق الدە ەلگە شىققان وكىمەت ەكسپەديتسياسى بارىپ الىپ كەلگەن بە؟

- اتامىزدىڭ 1931 -جىلى قايتىس بولعانىن ەستىگەن جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ الماتىدان باياناۋىلعا حات جازادى. وندا ماشەكەڭنىڭ ەل اراسىنان جيعان مۇراسىنىڭ ءبارىن قازاقستان استاناسىنا جىبەرىڭىزدەر، كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارامىز دەگەن دۇعاي سالەم ايتىلىپتى. ول كەزدەرى اقىن ديقان ابىليەۆ اۋداندىق گازەتتە قىزمەت ىستەيدى ەكەن. جوعارىداعى حاباردان كەيىن مىنە سول كىسى اتامىزدىڭ ۇلكەن- ۇلكەن 4 داپتەرىن الماتىعا جىبەرتەدى. ول ءتيىستى ادرەسكە امان- ەسەن جەتەدى. ءبىراق بۇل «مەس» ەمەس.

ال 1934 -جىلى وزىنە ءبىر وي تۇسكەن شارەپيدەن اتامىز ماشەكەڭنىڭ بارلىق قولجازبالارىن قورجىنعا سالىپ الىپ سەمەيگە تارتادى دا سول جەردەن پويىزعا وتىرىپ الماتىعا جەتەدى. مىنە، اكادەميا قورىنداعى قازىرگى ناعىز «مەس» سول! «وكىنىشكە قاراي استاناعا ونىڭ ءوزى تۇگەل جەتپەگەن، - دەۋشى ەدى مارقۇم زەيتىن اقىشيەۆ اعامىز. - سەبەبى، شاكەڭ قولجازبالاردى بۇل جەردەن ەكى قورجىنعا سالىپ الىپ كەتكەن بولاتىن. سەمەيگە بارعان سوڭ پويىزعا بيلەت الامىن دەپ جۇرگەندە، قوس قورجىننىڭ بىرەۋىن ۇرلاتىپ العان».

- تاعى ءبىر ساۋال... ايتىڭىزشى، اقساقالدىڭ تاقياسىنا ۇكى قاداپ تۇسكەن فوتوسىن كىم، قاشان، قاي جەردە تۇسىرگەن؟ ول كىسىنىڭ بۇدان دا باسقا راسىمدەرى بار ما، جوق الدە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەنى وسى جالعىز جادىگەر مە؟

- ءيا، قولدا بار بىردەن- ءبىر بەينە وسى. سوپى ادام ەمەس پە، سۋرەتكە ءتۇسۋدى قالاماعان. ۇنەمى قارسى بولىپ وتىرعان. دەگەنمەن قۇرداسى ءابدىرازاق رەتىن تاۋىپ، ومىرىندە ءبىر رەت ونى وسىنداي قادامعا بارۋعا كوندىرگەن. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى فوتودا ماشەكەڭ جالعىز ەمەس. وندا زامانداسى ءابدىرازاق، ونىڭ بالاسى الداجار جانە اتامىزدىڭ ءوزى وتىر. اقساقالدىڭ قازىرگى ەلگە ءمالىم جەكە فوتوسى وسى جادىگەردەن ءبولىنىپ الىنىپ جاسالعان. سۋرەت كەرەكۋ قالاسىندا 1923 -جىلى تۇسىرىلگەن. ول ۋاقىت ماشەكەڭنىڭ 65 دەگەن جاسقا كەلگەن كەزى. سۋرەتتىڭ اۆتورى - بۇكىل ەرتىس وڭىرىنە بەلگىلى فوتوگراف باگايەۆ.

- ءسوز سوڭىندا وقىرماندارعا ءماشھۇر- ءجۇسىپتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنان، ولاردىڭ تىرشىلىكتەرىنەن حاباردار ەتە كەتسەڭىز...

- اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى شارەپيدەننەن تۋعان تولەۋبايدىڭ بالالارى: اباي ەكىباستۇز قالالىق سالىق باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى، دانيال تۋعان اۋىلىمىز جاڭاجولدا سۋرەتشى، ايتجان فەرمەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. سۇيىندىكتىڭ ۇلدارى جاستىلەك، رامازان، قوناقباي جانە اقجولعا كەلسەك، بۇلاردىڭ ءبارى دە سول جاڭاجولدا كاسىپكەر، مۇعالىم، شارۋا قوجالىعىنىڭ يەسى دەگەن تىرلىكپەن ءومىر كەشىپ جاتقان جايى بار. ال پازىلدان تارايتىن مەنىڭ بالالارىم نارتاي، ەرتاي، ەستاي - عىلىم كانديداتتارى. پاۆلودار مەن استانادا تۇرادى. مەنەن كەيىنگى شەگەندىكتىڭ پەرزەنتتەرى ارعىن، اقان، بەگەندىك، مۇرات ءارتۇرلى جۇمىستا. كەنجە ءىنىم قاجىمۇقانعا توقتالار بولساق، ونىڭ ۇلكەن ۇلى اسەت ءمۇعالىم دە ادىلەتى - ستۋدەنت.

ماقالا سوڭىندا سىزدەرگە سۇحبات يەسى قۋاندىق ءماشھۇر- ءجۇسىپوۆ تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتى دە كەلتىرە كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز، قۇرمەتتى وقىرمان. ويتكەنى ءبارىڭىز بولماساڭىزدار دا كەيبىرەۋلەرىڭىزدىڭ ويلارىڭىزدا: «عالىم ادام دەيدى... سوندا عىلىمدا قانداي قولتاڭباسى بار؟» - دەگەن سۇراقتىڭ تۋىپ قالۋى مۇمكىن.

قۋاندىق پازىل ۇلى 1959-1964 -جىلدار ارالىعىندا قاز پ ي-دىڭ ءتىل- ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ، ونى ۇزدىك بىتىرگەن. سودان سوڭ سەمەي پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا بارىپ ەڭبەك جولىن باستاپ، سونىمەن ءبىر مەزەتتە ق ر عىلىم اكادەمياسىنداعى م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. 1969 -جىلى وسى جەردە اكادەميك ق. جۇماليەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاق پروزاسىنداعى تارتىس جانە جاڭا ادام» اتتى تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى. سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا تابان اۋدارماي 25 -جىل جۇمىس ىستەپ، 1994 -جىلى تاعى دا الماتىدا «قازىرگى قازاق ليريكاسىنداعى ستيل مەن بەينەلىلىك» دەگەن مونوگرافياسىمەن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى اتاعىن الادى. قۋاندىق اعا قازىر پاۆلوداردا تۇرادى. وسىنداعى س. تورايعىروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى. جوعارىداعى عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن باسقا «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى»، «كوركەم ءسوزدىڭ قۇدىرەتى» اتتى زەرتتەۋ كىتاپتاردىڭ اۆتورى ول كىسى كوركەم دۇنيەلەر دە جازادى. وعان كەيىپكەرىمىزدىڭ ءار جىلدارى جارىق كورگەن «ءبىر ايەلدىڭ ءومىرى»، «ارمانداستار»، «قىزدار- جىگىتتەر» دەگەن پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى انىق دالەل.

جانبولات اۋپبايەۆ

2003 -جىل.

«ادەبيەت پورتالى»