جانبولات اۋپبايەۆ. ەسەنبەرليننىڭ ءىنىسى
وسى جاڭالىقتى وقىپ وتىرعانىمدا ويىما بۇدان 8 جىل بۇرىنعى وقيعا ورالدى.
ول اتاقتى «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى اۆتورىنىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن ءىنىسى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى راۋناق ەسەنبەرلينمەن كەزدەسۋىم ەدى.
... ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الاتىنىنا نەب ءارى 6 اي عانا ۋاقىت قالعان كەز. قازاقستاننان بارعان 20 باسپا ءسوز قىزمەتكەرى ماسكەۋدەگى سادوۆايا كوشەسىنىڭ 9- ۇيىندە ورنالاسقان جۋرناليستەردىڭ بۇكىلوداقتىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا وقىپ جاتتىق. ءالى ەسىمدە، ەرتەڭ الماتىعا قايتامىز دەپ وتىرعانبىز. مىنە، سول كۇنى پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنان جاڭا عانا شىققان «ادىلەتتىڭ اق جولى» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتەتىن بولدى دا ، ءبارىمىزدى چيستوپرۋدنىي بۋلۆارىنىڭ 4- ۇيىندەگى قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلدىگىنە شاقىردى. مىنە، سول جەردە ماعان ماسكەۋدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ادامدارىمەن تانىسىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنى بار. سولاردىڭ ءبىرى اسكەري ينجەنەر، وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك راۋناق ەسەنبەرلين ەدى.
ەسكەرتىپ ايتاتىن ءبىر نارسە، سول جۇزدەسۋدە سۇراق قويۋشى مەن دە، جاۋاپ بەرۋشى ول كىسى دە اڭگىمە ءتىنىن تەرەڭنەن تولعاپ تارتا المادىق. تۇساۋكەسەرگە جينالعان كوپشىلىكتىڭ دابىر- دۇبىر داۋسى، راۋناق اعانى تانيتىنداردىڭ بۇرىلىپ كەلىپ سالەمدەسۋى سۇحباتىمىزدىڭ قايتا- قايتا ۇزىلە بەرۋىنە سەبەپ بولعان ەدى. ءبىراق... ءيا، ءبىراق، قازىر سونداعى قويىن داپتەرىمە تۇسكەن قىسقا ديالوگتارعا قاراپ وتىرسام، مۇندا ول كىسىنىڭ بالالىق شاعى، قايدا وقىعاندىعى، ماماندىعى، وتباسى تىرلىگى، قالامگەر اعامىز ىلەكەڭمەن اراداعى بايلانىسى تۋرالى تانىمدىق دەرەكتەر بار سياقتى.
وسىنى ەسكەرىپ: «قازاق گازەتتەرىندە بۇرىن كوپ جازىلماعان الىستاعى اعايىنىمىزدى ەلگە تانىستىرۋ ءۇشىن مىنا ماعلۇماتتاردىڭ ءوزىن ءبىر ۇسىنىپ كورسەم قايتەدى...» - دەگەن ويعا كەلدىم، قۇرمەتتى وقىرمان! ەندى سوعان نازار اۋدارىڭىزدار.
- ءسىز قاي جىلى، قاي جەردە تۋدىڭىز؟ اكە- شەشەڭىز... ول كىسىلەر نەندەي كاسىپتىڭ يەلەرى ەدى؟
- مەن 1917 -جىلى اتباسار قالاسىندا ومىرگە كەلىپپىن. اكەم ەسەنبەرلى سونداعى كەدەي جاتاقتاردىڭ ءبىرى ەدى. ءۇي سالاتىن ونەرى بار اعاش شەبەرى بولاتىن. تىرشىلىگىن تۇزەيمىن دەپ تىرمىسىپ ءجۇرىپ 1922 -جىلى ومىردەن وزدى. سودان كوپ ۇزاماي انامنىڭ دا كوز جۇمعانى ەسىمدە. شاماسى بۇل 1924- 1925 -جىلدارى بولۋى كەرەك.
- قانشا اعايىندى ەدىڭىزدەر؟
- ۇشەۋ. ءبىر قىز، ەكى ۇل. ۇلكەنىمىز - نازىم اپام. ورتانشىمىز - ءىلياس. ودان كەيىنگى - مەن.
- بالالىق شاقتا ەسىڭىزدە ەرەكشە ساقتالىپ قالعان ءجايت بولدى ما؟
- بولدى. ول - اشتىق، اشارشىلىق. 1930 -جىلى ارقانى جۇت جايلادى. اقسۇيەك بوپ قىرىلعان ادامداردا ەسەپ جوق. ون ەكى- ون ءۇش جاستاعى كەزىم. ءبىر كۇنى جۇمىس، تاماق ىزدەگەن جەرلەستەرىم اتباساردان جەزقازعانعا قاراي شۇبادى. سولاردى قارا تۇتقان ءىلياس ەكەۋمىز دە قارساقبايدى بەتكە الدىق. ويتكەنى، وندا تۇرمىسقا شىققان نازىم اپام بار ەدى. جۇرە- جۇرە سول كىسىنىڭ ءۇيىن تاۋىپ، اشتىقتان امان قالعانىمىز بار.
- وندا نە ىستەپ، قانداي كاسىپپەن شۇعىلداندىڭىزدار؟
- ەشتەڭەمەن دە. رۋدنيك باسشىلارى بىزگە بالا دەپ قارادى. جۇمىسقا المادى. سوندىقتان اركىمگە قولبالا بولۋعا تۋرا كەلدى. جەزدەمىزدىڭ وتىن- سۋىن تاسىدىق. وقىدىق. باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ نازىم اپام ءبىزدى وسىنداعى جەتىم بالالار ۇيىنە ورنالاستىردى.
- قارساقبايدا كوپ بولدىڭىزدار ما؟
- جوق. 1933 -جىلى مۇنداعى ءبىز وقىپ جۇرگەن تاۋ- كەن تەحنيكۋمى جابىلىپ قالدى دا، ءبارىمىزدى شىعىس قازاقستانداعى ءدال وسىنداي ارناۋلى ورتا وقۋ ورنىنا اتتاندىردى. ال، ءىلياس قارساقبايدا قالىپ قويدى. ريددەرگە كەلگەن سوڭ حات الدىم. وندا ول الماتىعا وقۋ ىزدەپ كەتكەنىن ايتىپتى. سودان مەن التايداعى اتالمىش تاۋ- كەن تەحنيكۋمىن 1935 -جىلى ءبىتىردىم دە، جولدامامەن وڭتۇستىك قازاقستانعا كەلدىم. سونداعى اشىساي پوليمەتالل كەن ورنىندا جۇمىس ىستەدىم.
- ودان كەيىنگى ءومىرىڭىز... تىرشىلىگىڭىز. ول قالاي جالعاستى؟
- 1937 -جىلى كوپتەگەن قيىندىقتاردى باستان كەشىرىپ بارىپ، ماسكەۋدەگى ەلەكتروتەحنيكالىق ينستيتۋتقا قابىلداندىم. ارتتان كەلەتىن كومەك جوق. سوندىقتان كۇندىز وقىپ، كەشكە جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلىپ ءجۇردى. ءىلياس بۇل كەزدە پريبالتيكادا، اسكەردە ەدى. ءتورتىنشى كۋرسقا كەلگەندە ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. مايدانعا اتتاندىم. ودان امان- ەسەن ورالعان سوڭ جۋكوۆسكيي اتىنداعى اسكەري- اۋە اكادەمياسىنداعى ۇزاق جىلعى جۇمىسىم باستالدى. وسى جەردە العاشقى ونەرتابىستىق جاڭالىقتارىمدى اشتىم. كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىمدى قورعادىم. پودپولكوۆنيك شەنىندە وتستاۆكاعا شىعىپ، 1970 -جىلى باسقا جۇمىسقا اۋىستىم.
- ول قانداي جۇمىس؟
- الدىمەن بەس جىلداي بۇكىلوداقتىق كورروزيا ينستيتۋتىنداعى ەلەكتروحيميا لابوراتورياسىنا جەتەكشىلىك ەتتىم. سودان سوڭ حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشىلىققا شاقىرىلدىم. ودان كەيىنگى ون جىلدا ماسكەۋ اۆتوموبيل- جول ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم. تەك 1990 -جىلدان بەرى عانا زەينەتكەر بوپ ۇيدە وتىرمىن.
- ماسكەۋدە تۇرعانىڭىزعا قانشا بولدى؟
- بۇل قالاعا ەڭ العاش رەت مەن 1937 -جىلى كەلگەنمىن. ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن ءبىراز ۋاقىت ريگادا تۇردىم. جۇمىس، قىزمەت بابى سولاي بولدى. مىنە، لاتۆيا استاناسىنداعى سول كەزدى ەسەپتەمەگەندە قالعان ۋاقىتىمنىڭ ءبارى وسى ماسكەۋدە ءوتىپ كەلە جاتىر دەپ ايتۋىما بولادى.
- ءسىز جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ تۋعان ءىنىسىسىز. اعاڭىزدىڭ كىتاپتا جوق، انىقتامالىقتارعا ءالى كىرمەگەن، ءسويتىپ بىلايعى جۇرتقا ءالى دە بەلگىسىزدەۋ بوپ كەلە جاتقان ءومىر بەتتەرى تۋرالى نە ايتا الار ەدىڭىز؟
- اعام كەزىندە ءبىر جاعداي ءۇشىن كوپ ازاپ شەكتى. ول ونىڭ «حالىق جاۋىنىڭ» قىزىن العان قۇيىرشىق دەپ كۇستانالانۋى ەدى. ءيا، راس، ىلەكەڭنىڭ ۇيىندەگى ديليارا جەڭگەمىز ءوز ۋاقىتىندا قازاقستانعا بەلگىلى ادام بولعان حامزا جۇسىپبەكوۆتىڭ پەرزەنتىتىن. وسىنىسى ءۇشىن ول كىسىنىڭ ەستىمەگەن ءسوزى جوق. ال، قالعان ماسەلەلەردىڭ ءبارى ۇمىت قالماعان سياقتى. ولار ءار جيناقتاردا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى عوي.
- الماتىمەن، تۋعان جەرىڭىز اتباسارمەن بايلانىسىڭىز قالاي؟
- اتامەكەنىم - قازاق ەلىن ەشۋاقىتتا ۇمىتقان ەمەسپىن. ۇمىتپايمىن دا. وعان دالەل، وسى جەتپىسىنشى- سەكسەنىنشى جىلداردىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنان شاقىرۋلار كەلىپ تۇردى. سوعان بايلانىستى مەن الماتى، جەزقازعان، وسكەمەن قالالارىنداعى تەحنيكالىق ينستيتۋتتارعا بارىپ، لەكسيا وقىپ قايتىپ ءجۇردىم. تۋعان جەرىم اتباسارمەن دە بايلانىسىم بار. 1987 -جىلى عوي دەيمىن، سونداعى ولكەتانۋ مۋزەيىنەن حات كەلدى. مەن ولاردىڭ سۇراعان نارسەسى - ىلەكەڭ تۋرالى ەستەلىگىمدى جىبەرىپ، ۇمىتپاعاندارى ءۇشىن راحمەت ايتتىم.
- وتباسىڭىز... بالالارىڭىز. ولار نەمەن شۇعىلدانادى؟
- جۇبايىم ۆەرا ۆاسيليەۆنا - زەينەتكەر. ەكى قىزىم بار. ولارعا دينا، راحيما دەپ قازاقشا ات قويعانبىز. قازىر بۇلاردىڭ ەكەۋى دە تۇرمىس قۇرعان. ءۇيلى- باراندى جاندار.
... بۇل بۇدان 8 جىل بۇرىنعى قويىن داپتەرگە تۇسكەن جازۋلار. مۇنداعى اۋىزەكى سوزدەر راۋناق ەسەنبەرلين ومىرىنەن مىنە، وسىلاي دەپ ماعلۇمات بەرەدى. كەزىندە: «تاقىرىپتى اشۋعا، تەرەڭدەتىپ جازۋعا بۇل دەرەكتەر ءالى جەتىمسىز. سوندىقتان ماسكەۋگە تاعى بارا قالساق، ول كىسىمەن مىندەتتى تۇردە قايتا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋىمىز كەرەك»، - دەپ ويلاعانبىز. ءبىراق ودان كەيىن رەسەي استاناسىنا قايتىپ جولىمىز تۇسپەدى. وسى سەبەپتەن دە «شيكىزاتى» جەتىسپەگەن، فاكتىسى پىسپەگەن تاقىرىپ ديالوگ كۇيىندە قويىن داپتەردە قالىپ قويدى.
شىنىندا دا، اتاقتى «قاھار»، «جانتالاس»، «الماس قىلىش» جانە «التىن وردا» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءىنىسى راۋناق اعادان جۇرتشىلىق ءالى بەيحابار سياقتى. ءبىزدىڭ وسى ماقالانى قويان جىلعى قويىن داپتەردەن قوپارىستىرىپ الىپ جازىپ وتىرعانداعى ماقساتىمىز - ماسكەۋدە سونداي قانداسىمىزدىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى ەل بىلسە، قۇلاقتانسا دەگەن وي. باسقا ەشتەڭە دە ەمەس.
...
