قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى: جەر بەتىندە ءۇش يمپەريا قۇرعان حالىقتىڭ ءبىرى - قازاق حالقى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى- ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ-نىڭ جانىنداعى تۇركى تانۋ، التايتانۋ ع ز ي ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى تۇرىك تاريح قۇرىلتايىنىڭ (اكادەميا) مۇشەسى، تۇركىتانۋشى عالىم.

- قارجاۋباي اعا، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن سوناۋ موڭعول دالاسىنان ب. ز. Ⅶ عاسىرعا ءتان، تەڭدەسى جوق شاتىرتاۋ جەراستى كەسەنەسىن تاۋىپ، الەمنىڭ نازارىن اۋدارعان ەدىڭىزدەر بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەسى نە بولدى؟ تۇرىكتەر كەسەنە سالىپ جاتىر دەپ ەستىپ ەدىك.

- ءيا، ول جەرگە جەر استى مۇراجايى سالىنۋى ءتيىس بولاتىن. ەلشىلىك ارقىلى ءبىلىم جانە عىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنە، پارلامەنتكە، ەل ۇكىمەتىنە ماسەلە قىلىپ قويىلعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل جۇمىستار اياقسىز قالدى. باس- اياعى 760-تاي كونە جادىگەر تابىلعان باعا جەتپەس مۇرا سول كۇيى تۇر. رەستاۆراتسيا جۇمىستارىنان كەيىن قازاقستان تاراپىنان ەش جۇمىس جاسالمادى. ەلشىلىككە بىرنەشە رەت حات جازىلعان. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆتىڭ قولى قويىلىپ قاۋلى شىققان بولاتىن. جۇمىستاردى جالعاستىرۋ تۋرالى. قارجى دا ءبولىنۋى ءتيىس ەدى. الايدا بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. ءبارى اياقسىز قالدى.

قازىر بۇل ماسەلەمەن تۇرىكتەر اينالىسىپ جاتىر. كەسەنەنىڭ ىشىندە مۋزەي جۇمىستارى باستالۋى ءتيىس ەدى. ول جۇمىس تا جۇرمەي تۇر. ءبىزدىڭ قولىمىزدان بار كەلگەنى تابىلعان مۇرالاردى قاراقورىم قالاسىنداعى جاپوندار سالعان مۋزەيگە قويعىزدىق. ەندى سول جاڭعىرتقان جادىگەرلەردىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، ورتالىق مۇراجايعا قويساق دەپ وتىرمىز. وسىعان اقشا ءبولدىرۋ ماسەلەسى دە اسۋ بەرمەس دۇنيەگە اينالىپ وتىر. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە وسىدان 4-5 جىل بۇرىن جوبا رەتىندە وتكىزىپ قويعان بولاتىنبىز. ءالى قوزعالىس جوق ازىرشە.

- كەسەنەنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىنا توقتالىپ ءوتىڭىزشى. نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟

- بۇل تاريحي ولجا موڭعوليانىڭ استاناسى - ۋلان- باتىر قالاسىنىڭ باتىسىنا قاراي ورنالاسقان شاتىرتاۋ (مايحان- ۋۋل) قىراتىنان تابىلعان بولاتىن. تونالماعان، ەش بۇلىنبەگەن. سول ماڭايدان تاعى وسىنداي 10-15 كەسەنە ورنى تابىلىپ وتىر. تۇرعان جەرى وتە وتىرىقشى ءومىر جانە قالا مادەنيەتىنە ىڭعايلى جەر. جىلى، شۇرايلى جەرلەردىڭ ءبىرى ەكەن. سونداي- اق، اينالاسى سەكسەن شاقىرىم جەردە بارلىعى ورتا عاسىرلارعا جاتاتىن تۇرىك داۋىرىنەن قيدان داۋىرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن 4-5 ۇلكەن قالانىڭ ورنى بار وتە ماڭىزدى اۋماق بولىپ وتىر.

ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى بىرىككەن ەكسپەديتسيا جاساقتاۋ تۋرالى كەلىسىمشارتى نەگىزىندە 2011 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا موڭعول جەرىندە قازبا جۇمىستارى باستالعان ەدى. نەگىزىنەن، اتالمىش نىساندى ءبىز كوپتەن بەرى باقىلاپ، كورىپ- ءبىلىپ جۇرگەن بولاتىنبىز.

شاتىرتاۋ قىراتى - مايحان- ۋۋلدىڭ كەۋدە تۇسىنداعى توپىراقتان ءۇيىلىپ، كۇمبەز بەينەدە جاسالعان جاساندى ءدوڭ. ونىڭ سىرتىن اينالدىرا ارىق قازىپ قورشاعان. بۇل - ب. ز. د. 670-680 -جىلدار ارالىعىنداعى بۇگىنگى موڭعوليا جەرىندە ءومىر سۇرگەن ەرتە ورتا عاسىر تۇرىكتەرىنە ءتان ەرەكشەلىك. ءبىراق ول جەردەن ءدال مۇنداي قۇندى دۇنيە جاتىر دەپ ويلاماعان ەدىك.

جانتەگىن قارجاۋباي ۇلى جانە ل. ەردەنەبولد دەگەن ارحەولوگ ماماندار مەن 30 ستۋدەنتتەن قۇرالعان توپ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ەرتە ورتا عاسىرعا جاتاتىن اسا قۇندى، بايىرعى تۇرىك جەراستى كەسەنەسىنە تاپ بولعانىمىزدى ءبىراق بىلدىك. كەسەنەدەن جەتى جۇزدەن استام ەكسپونات تابىلدى. وڭاي ولجا ەمەس. بۇرىن- سوڭدى تونالماعان، ەش بۇلىنبەگەن وسىنشاما ەكسپوناتقا تولى جەراستى كەسەنەسى تابىلعان ەمەس. تاريحي ماڭىزى ودان دا زور. باعا جەتپەس بايلىق. تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرەگەيى بولىپ وتىر. ويتكەنى، ەڭ العاش رەت تابىلىپ وتىرعان اقسۇيەكتەرگە ارنالعان مازار. بۇعان دەيىن مۇنداي ەسكەرتكىش ەش جەردەن تابىلعان جوق. قايتالاپ ايتامىن، العاش رەت تابىلىپ وتىرعان دۇنيە.

قۇرىلىمى وتە كۇردەلى، «جىبەك جولى» كونسەپتسياسى ياعني سول زامانعى الەمدىك وزىق ستاندارت نەگىزىندە جاسالعان دۇنيە. كوشپەلى وركەنيەت ۇلتتىق ناقىشىن، دۇنيەتانىمى مەن فيلوسوفياسىن جوعالتپاعان، تازا تۇركىلىك ەلەمەنتتى ساقتاي وتىرىپ جاسالعان بىرەگەي دۇنيە ەدى. حاننىڭ ءتاجى تابىلدى. ۆيزانتيا جانە ساسانيدتەر داۋىرىنە ءتان 40 شاقتى التىن اقشا بولدى. بۇل سول زاماننىڭ وزىندە ۇلكەن ديپلوماتيالىق قاتىناستىڭ بولعانىن بىلدىرەدى. وڭدەلمەگەن الماز تاس تابىلدى. بۇل وتە قىمبات تۇرادى. كەمى 4-5 ميلليون ا ق ش دوللارى بولادى. بارلىعى ەكى جارىم كەلى التىن اشەكەيلەر مەن باعالى زاتتار شىقتى. بۇل كەسەنە كۇلتەگىن جانە تونىكوك جازۋلارىنىڭ تابىلۋىمەن پارا- پار عىلىمي تىڭ جاڭالىق بولاتىن. وكىنىشتىسى سول، الەمگە تىڭ جاڭالىق قىلىپ الىپ كەلگەن دۇنيەمىز اياقسىز قالىپ وتىر.

- ەستۋىمىزشە، قىرى مەن سىرى قۇپياعا تولى جەراستى مازارىن اشۋ ءۇشىن ەرەكشە ءتاسىل قولدانعان سەكىلدىسىزدەر...

- ءيا، دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ. بۇل جەردە بۇرىن- سوڭدى قولدانىلماعان ەرەكشە ءتاسىل قولداندىق. جەراستى نىساننىڭ توبەسىن تەسىپ كىرۋگە بولمايدى. ولاي كىرسەك، كۇمبەزدىڭ فورماسىن بۇزىپ الامىز. بۇرىندارى عالىمدار كوبىنەسە توبەسىنەن تەسىپ كىرەتىن بولعان. ءتىزىپ ايتساق، ونداي مىسالدار كوپ. مۇنداي ءادىس بۇرىنعى قالپىن بۇزىپ جىبەرەدى. ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تامىرعا ينە سالعانداي وتە ساقتىقپەن جۇمىس جاسادىق. بەلگىلەگەن ادىستەمەمىز ناتيجەسىن بەرىپ، نىساننىڭ مادەني قاباتى تابىلدى. ياعني ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان جەر قىرتىسى باستالدى. ەسىككە بارار جولدىڭ قابىرعاسىنا ءشوپ قوسىپ، ءيىن قاندىرا يلەنگەن بالشىق سىلاعىن جۇرگىزگەن ەكەن. وسىلايشا جەراستى مازارعا اپاراتىن ءدالىزدىڭ ەسىگى تابىلدى.

جەر تابالدىرىقتان باستالعان جەر بوساعا 42 مەترگە سوزىلىپ بارىپ، جەراستى كەسەنەگە جەتتى. دالىزدە 4 اركا ورنالاسىپتى. ءاربىر اركانىڭ جالپاقتىعى ءبىر جارىم مەترگە جۋىق. بۇل - ءبىزدىڭ ارحەولوگتاردىڭ اسا ۇلكەن جەڭىسى. ايدالاداعى اۋزى- مۇرنى جوق بەلگىسىز نىساننىڭ ەسىگىن تاۋىپ، ىشىنە كىرۋ - ادام دەنەسىندەگى كومەسكى تامىردى تاۋىپ، وپەراتسيا جاساۋمەن بىردەي، شەبەرلىكتىڭ جەتىلگەن شىڭى. وسىدان 1300 جىل بۇرىن بايىرعى تۇرىكتەر جەراستى نىسانىن قالاي قازىپ، ونى قايتادان قالاي جاپتى، ءبىز دە سولاي ەتىپ قايتا اشتىق. ناتيجەسىندە ەرتە ورتا عاسىردا تۇرىكتەردىڭ جاساعان جەراستى كەسەنەسىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىمى، بەت- بەينەسى تولىق ساقتالىپ قالدى.

ءبىز بۇل كەشەندى «كەسەنە» (ماۆزولەي) دەپ اتادىق. حالىق ءوزىنىڭ ۇلى ادامىنا، ەلباسىنا، ۇلت، حالىق، ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرىنە ارناپ كەسەنە تۇرعىزعان. كەسەنە تۇرعىزۋ ارقىلى سول ادامعا حالىق ءوزىنىڭ ەرەكشە قۇرمەتىن، ماحابباتىن بىلدىرەدى. قازبا جۇمىستارى التى ايعا سوزىلدى. ءبىر جارىم ايى قازبا جۇمىستارىمەن كەتتى. قالعان ۋاقىتىندا تابىلعان جادىگەرلەردى ساقتاۋ، ياعني كونتسەرۆاتسيا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل جۇمىسقا قىرىم التىنبەكوۆ قاتىستى. سونىمەن قاتار، موڭعوليانىڭ ماڭدايالدى رەستاۆراتورلارى بولدى. كونسەرۆاتسيا جۇمىستارىنا جاپونيانىڭ ەڭ سوڭعى زاماناۋي تەحنولوگيالارىن قولداندىق. وتە قىمبات حيميكاتتارى پايدالانىلدى.

- تەڭدەسسىز كەسەنەنىڭ ناقتى كىمگە ارنالىپ جاسالعانى انىقتالدى ما؟

- ونى كەسىپ ايتۋ قيىن. وعىز كوسەمدەرىنىڭ بىرىنە ارنالعان كەشەن ەكەنىن عانا ايتا الامىز. كەسەنە ىشىنەن كوسەمنىڭ تاعى مەن تابىت جاشىگىن كوردىك. قاعاننىڭ مۇردەسى ورتەلىپ، كۇلىن جىبەك دورباعا سالىپ، تابىتتىڭ باس جانە اياق جاعىنا قويعان ەكەن. جىبەك دوربادان جۇرناق تا قالماپتى. بۇل نەگىزى مۇردەنى قورلاتپاۋ ءۇشىن جاسالعان بولۋى كەرەك.

- مۇردەنى ورتەۋ ءداستۇرى تۇركى الەمىندە دە بولعان با سوندا؟

- ۇلى ادامداردىڭ ءمايىتىن ورتەۋ ءداستۇرى بۇرىندارى تۇركى الەمىندە دە بولعان. بۇل تۋرالى قىتاي دەرەكتەرىندە ساقتالعان. ونىڭ سىرتىندا 6 بىردەي تۋدىڭ تۇعىرى، تۋدىڭ اعاش سابى، ماتاسىنىڭ قالدىقتارى تابىلىپ وتىر. بۇل 6 دانا تۋ بايىرعى تۇرىكتەردىڭ 6 تايپالىق وداعىنىڭ (حاندىقتىڭ) تۋى بولۋى مۇمكىن. بۇل تۋلار 6 تايپالىق وداق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، تۇرىك قاعاناتىن ورناتۋىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. كەيىن بۇل ۇعىم قازاق حالقىنىڭ جادىندا «التى الاش» دەگەن اتاۋمەن ساقتالعان.

كوشپەلى حالىقتىڭ ءومىرىن ءبىز مال شارۋاشىلىعىمەن عانا بايلانىستىرىپ كەلدىك. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا بابالارىمىزدىڭ مالدىڭ سىرتىندا، ساۋدامەن، اڭشىلىقپەن، قولونەرمەن اينالىسقانىن كورسەتەتىن تىڭ دەرەكتەر تاپتىق. ءبىر عانا مىسال، كەسەنەدەن تازى ءيتتىڭ ءمۇسىنى تابىلدى. كەيىن سۇيەگىن دە تاپتىق. قابىرعادا سۋرەتى دە تۇر. مۇنداي تازى ءيتتىڭ تۇقىمى قازاقستاندا، سوسىن اراب ەلدەرىندە عانا دەپ كەلگەن ەدىك. ەندى، مىنە، قازاقى تازىنىڭ تەگى سوناۋ كوك تۇرىك زامانىنان كەلە جاتقانىن ءبىلىپ وتىرمىز. ول - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. تاۋىقتىڭ ءمۇسىنى تابىلدى. بۇدان بابالارىمىزدىڭ تاۋىق ۇستاعانىن باعامداۋعا بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتىرىقشىلىق سالتتى بابالارىمىز قاتار ۇستانعان.

جاڭالىقتى، قىتاي عالىمدارى قىزعانىشپەن قابىلدادى. سەبەبى موڭعول دالاسىندا قىتايدىڭ بىرنەشە ەكسپەديتسياسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. «بىزگە نەگە بەرمەدىڭدەر؟» دەگەن رەنىشتەرىن دە جاسىرمادى. ەستىپ، ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن جاپون عالىمدارى دا كەلىپ كەتتى. ولار باسىندا «تاڭ ءداۋىرىنىڭ دۇنيەسى، تۇرىكتەردە مۇنداي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ويمەن كەلىپتى. كورگەن سوڭ شالقاسىنان ءتۇستى. «بۇل جەردە قىتاي مادەنيەتىنىڭ قولتاڭباسى جوق. جەراستى كەسەنەسىن جاساۋ، جابدىقتاۋ جۇمىستارى تۇركىلەردىڭ وزدەرىنە ءتان. سىرتتىڭ نەمەسە قىتاي، سوعدى شەبەرلەرىنىڭ ەشبىر قاتىسى جوق» دەپ باعا بەردى.

قابىرعا سۋرەتتەرىندە، ارينە، شىعىس ونەرىنىڭ ءستيلى ساقتالعان. ءبىراق قىتاي مادەنيەتىنىڭ اسەرى بارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مۇنداعى ونەر تۋىندىلارىنىڭ جاسالۋى، تەحنيكاسى، ونداعى زەردەلەۋ، ويلاۋ (مىشلەنيە) ەرەكشەلىگى تەك قانا تۇركىلىك دۇنيەتانىممەن جاسالىپ، تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ قايتالانباس ۇلگىسىن كورسەتكەن.

مۇسىندەردى جاساۋ ءۇشىن تۇرىك شەبەرلەرى تەمىر كاركاس پايدالانىپ، سوعان مۇسىندەردىڭ بەينەسىن وتىرعىزعان. ءمۇسىن جاساۋ تەحنولوگياسى قىتايلاردا مۇلدەم باسقا. قىشتى كۇيدىرۋ بارىسىندا قىتايلار ۇنەمى سۋ شاشىپ وتىرادى. ناتيجەسىندە قىش بۇيىمدارى بەرىك ءارى ءوڭى كوكشىل بولىپ شىعادى. مۇندا ونداي تەحنولوگيا قولدانىلماعان.

- كەسەنەدەن تابىلعان قوس جولبارىستىڭ سۋرەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ءدالىز ەسىگىنىڭ كىرەبەرىس قوس قابىرعاسىنا ۇزىندىعى 9 م ەكى جولبارىس سىزىلعان. جولبارىستىڭ بەينەسى قىتايدىڭ ايداھارلارىمەن شەندەستىرىلە بەينەلەنگەن. جولبارىستىڭ جىندانا اشۋلانىپ، ايبار شەگىپ، العا اتىلعان بەينەسىن، ونىڭ ىشكى قاھارلى دا سۇستى پسيحولوگياسىن سۋرەتشى سونشاما ءدال بەرە بىلگەن. جولبارىس - كوك تۇرىكتەردىڭ كيەسى. سوندىقتان دا شىعىس حالىقتارى شىركەۋدىڭ نەمەسە ۇكىمەتتىك عيماراتتاردىڭ، سارايلار مەن وردالاردىڭ ەسىكتەرىنىڭ، داربازالارىنىڭ سىرتىنا جولبارىس، ارىستان سياقتى ايبارلى اڭداردىڭ ءمۇسىنىن قوياتىن بولعان. بۇل ءداستۇر بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

كەسەنە ءدالىزىنىڭ قابىرعاسىندا، سونىمەن قاتار ات ۇستاپ تۇرعان ادامداردىڭ سۋرەتى، ەكى قابىرعادا ءۇش- ۇشتەن 6 دانا شاشاقتى تۋدىڭ، سونداي- اق تازى ءيت جەتەكتەگەن، قىلىش اسىنعان ادامداردىڭ سۋرەتتەرى بار. بۇعان قاراپ، قابىرعا سۋرەتتەرىن سالۋ ءداستۇرى ەرتەدەن بولعان دەپ باتىل بايلام جاساۋعا بولادى. ويتكەنى قابىرعا سۋرەتتەرى قىتاي مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى دەپ ايتىلادى. الايدا قىتايداعى قابىرعا سۋرەتتەر دۋن- حۋاننان باتىسقا قاراي ورنالاسقان قالالاردا عانا ساقتالعان.

باتىس قىتايداعى سۋرەتتەر ب. ز. ІХ-ХVІІІ عاسىرعا ءتان. دۋن- حۋاننان باتىسقا قاراي ورنالاسقان شىعىس تۇركىستان قالالارىنىڭ بارلىعى - ورتا عاسىرداعى تۇركىلەردىڭ قالالارى. ال شاتىرتاۋ مازارى Ⅶعاسىردىڭ ورتاسىندا تۇرعىزىلعان. ولاي بولسا، قابىرعا سۋرەتتەر سالۋ ۇلى دالا ءونىمى بولماق. ارينە، سۋرەت سالۋ ونەرىندە قىتايدىڭ، شىعىستىڭ اسەرى بار. ونى جوققا شىعارا المايمىز. سەبەبى تۇركىلەردىڭ ءوزى شىعىس حالقى. كورشى ۇلى دەرجاۆا مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولماي قويمايدى.

- ايتپاقشى، باتىس عالىمدارىن ايران- اسىر ەتكەن تاعى ءبىر ەلەمەنت - پانوراما تۋرالى ايتا كەتىڭىزشى. بۇگىنگە دەيىن باتىس مادەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىسى سانالىپ كەلگەن پانوراما ءداستۇرىن كوك تۇرىكتەر سوناۋ VII عاسىردا بىلگەن بولدى عوي؟

- كەسەنەنىڭ وڭ جانە سول قابىرعالارىن ۇڭگىپ قازىپ، بەت جاعىنا راما ورنالاستىرىلعان ەكى پانوراما جاسالعان. وندا تۇگەلدەي مۇسىندەر قويىلعان. ەكى پانورامانىڭ مولشەرى بىردەي. پانوراما كەڭىستىگىنىڭ ىرگە جاعىنا دوڭگەلەتە تۋ ۇستاعان ادامداردىڭ ءمۇسىنى قويىلعان. بارلىعىنىڭ قولدارىندا تۋ. تۋدىڭ سابى جانە وعان بايلاعان ماتانىڭ قالدىقتارى عانا قالىپتى. ولاردىڭ الدىڭعى جاعىنا ءۇش قاتار ساپ تۇزەپ كەلە جاتقان اتتى ساربازداردىڭ ءمۇسىنى قويىلعان. وندا دا جاي ءبىر كارتينا سۋرەتتەرىمەن ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ ءمۇسىنىن سالا وتىرىپ، قىشتان قۇيىپ وتىرىپ، كادىمگى ءتىرى كورىنىس جاساپ قالدىرىپتى.

بۇل قۇبىلىس ەرتە ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇرىكتەردىڭ ويلاۋ قابىلەتى، دۇنيەتانىمى، سونىمەن قاتار تاڭىرلىك ءدىن تۇتىنعان وسىناۋ حالىقتىڭ ونەرى قانشالىقتى جوعارى دارەجەدە بولعانىنا ءتانتى بولاسىزدار. بۇل، راسىندا دا، الەم عالىمدارىن ايران- اسىر ەتكەن جاعداي بولدى. ويتكەنى مۇنداي ەرەكشە عاجايىپ فەنومەن - بۇرىن- سوڭدى الەمنىڭ ەرتە ورتا عاسىر، ورتا عاسىر مۇرالارىندا كەزدەسپەگەن دۇنيە.

ەنتسيكلوپەديالاردا 18 - عاسىردىڭ اياعىندا يرلانديانىڭ ەدينبۋرگ قالاسىنىڭ كەسكىندەمەشىسى ر. باركەر ەۋروپادا العاش رەت كارتينامەن پانوراما جاساپ، ⅩⅨ عاسىردان باستاپ الەمدە كەڭ قانات جايىپ تارالعان دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، ەۋرازيانى ەن جايلاعان كوك تۇرىكتەر ب. ز. Ⅶعاسىردىڭ ورتاسىندا سۋرەتپەن ەمەس، مۇسىننەن پانوراما جاساي بىلگەن دەگەن ءسوز. وكىنىشتىسى سول، بۇل باعا جەتپەس ەسكەرتكىشتەن دە ايىرىلىپ قالىپ وتىرمىز.

- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىنىڭ» جالعاسىن جازىپ ءبىتىردىم دەپ ەدىڭىز. جارىق كوردى مە؟

- جوق، ءبارى قارجىعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر.

- ەندى وسى ەڭبەگىڭىزگە توقتالىپ وتسەڭىز.. .

- ءبىرىنشى تومىن 2005 -جىلى قازاق تىلىندە، 2007 -جىلى ورىس تىلىندە شىعارعان ەدىم. ەكىنشى تومىندا موڭعول جەرىندەگى ۇيعىر داۋىرىندەگى ماتىندەر، بايىرعى تۇرىك ءماتىن سوزدىگى، ال ءۇشىنشى تومىندا سول وڭىردەن تابىلعان مايدا جازۋلار تۋرالى دەرەكتەر ەنگىزىلىپ وتىر. ياعني، تاسقا، جارتاسقا جازىلعان كونە تۇركى بىتىك جازۋلارىنىڭ ماتىندەرى مەن ترانسكريپتسياسى، ءتۇرلى- ءتۇستى فوتولارى مەن سىزبا سۋرەتتەرى قوسا بەرىلىپ وتىر. بارلىعى 46 اۋماقتان تابىلعان 120-دان استام ءماتىن ەنگىزىلدى.

بۇل دەرەكتەردەن سول داۋىردەگى ادامداردىڭ جىل بەلگىلەۋى، ويلاۋ دەڭگەيى مەن پسيحولوگيالىق جاعدايى، الەۋمەتتىك كوزقاراسى مەن فيلوسوفياسىن ۇعىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋلەر بارىسىندا تاستاعى جازۋلاردان ورحون جانە شىعىس تۇركىستان بويىنداعى قالالار مەن كونە تايپالار تۋرالى دەرەكتەر تاپتىق. سونىڭ ءبىرى - كەزىندە كونە بەسبالىق قالاسىنىڭ باسىمىلداردىڭ استاناسى بولعانى تۋرالى دەرەك. باسىمىلدار دەگەنىمىز ارعىنداردىڭ ارعى اتا- بابالارى سانالادى. بۇل دەرەكتەر جان- جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ VIII عاسىرى جادىگەرىنە جاتاتىن توعىز- وعىز مەملەكەتتىك وداعىنىڭ بيلەۋشىسى ەل- ەتمىش بىلگە قاعانعا ارنالعان مويىن - چور نەمەسە عىلىمدا سەلەنگا تاسى دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان اتاقتى ماتىنگە قاتىستى تىڭ زەرتتەۋلەر ەنگىزىلىپ وتىر.

بۇل ەسكەرتكىشتى 1909 -جىلى فين عالىمى، پروفەسسور گ. رامستەدت تاپقان بولاتىن. كەيىن تاستاعى 53 جولدان تۇراتىن ءماتىننىڭ وقىلىمى مەن اۋدارماسىن، تۇسىنىكتەمەسىن جاسادى. الايدا عالىمنىڭ قاتەلىك جىبەرگەنى انىقتالىپ وتىر. ياعني، رامستەدت جازۋلاردىڭ ءبىرىنشى بەتىنىڭ 4-جولىنداعى سويلەمدى «تۇرىك قىپشاقتارى ەلۋ جىل بيلىك جۇرگىزدى» دەپ وقىعان بولاتىن. بۇگىنگە دەيىن سولاي قابىلدانىپ كەلدى. العاش ۇستىن بەتىنە ءماتىن قاشاپ تۇسىرگەن كەزدە، ءبادىزشى (تاس قاشاۋشى) قاتەلەسىپ «ەلىگ ون جىل» (ەلۋ ون جىل) دەگەن سويلەمدەگى «ون» ءسوزىن ۇمىتىپ كەتىپ، كەلەسى كەزەكتەگى «جىل» ءسوزىنىڭ «ج» ءارپىن ويىپ جازىپ قويعان. تاسقا ويىپ جازىلعان ءماتىندى قايتا تۇزەۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، ءبادىزشى «ج» ارپىنەن كەيىن «ون» ءسوزىن كىشى قارىپتەرمەن ويىپ جازىپ، سودان كەيىن عانا «ىل» تاڭباسىن قالاعان.

ءبىز وسى قاتەلىكتى تاۋىپ، جونگە كەلتىرىپ، ەلۋ جىل ەمەس، بەس ءجۇز جىل ەل باسقارىپتى دەپ اۋداردىق. ياعني، تاستاعى جازۋلاردىڭ ترانسكريپتسياسىن جاساۋ بارىسىندا كەتكەن قاتەلىكتى تۇزەتىپ، بۇل جازۋدى «تۇرىك قىپشاقتارى ەلۋ ون جىل بيلىك جۇرگىزدى» دەپ وزگەرتىپ وتىرمىز. ياعني، بابالارىمىز 50 ەمەس، 500 جىل بيلىك جۇرگىزگەن ەكەن. ياعني، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ تىزگىنىن تولىقتاي قىپشاقتار ۇستاپ كەلدى دەگەن ءسوز. بۇل - تۇسىنگەن ادامعا تىڭ جاڭالىق. ونىڭ سىرتىندا ۇستىننىڭ ءتورتىنشى بەتىندەگى ءماتىن جولدارى اۋىسىپ كەتكەنىن انىقتاپ، جونگە كەلتىردىك.

ءماتىن جازىلعان تاستىڭ ۇزىندىعى شامامەن 330 س م. جوعارعى 120 سانتيمەترى سىنىپ تۇسكەن. وسى بولىكتى قۇراستىرۋ بارىسىندا ءبىراز بولشەكتەرىن اۋىستىرىپ العانى بەلگىلى بولدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، اۋىسىپ كەتكەن بولىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، شاتاسىپ كەتكەن 15 جولىن قايتادان وقىپ، جونگە كەلتىردىك. قازىر بۇل ەڭبەگىم تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. ءبىراق تۇركيانىڭ اتىنان شىعايىن دەپ وتىر. اۆتورى كورسەتىلەدى. ياعني، ەڭبەگىمىز تولىقتاي تۇركيانىڭ دۇنيەسى بولىپ كەتكەلى تۇر. قازاقتار ايىرىلادى دەگەن ءسوز.

- باردىڭ قادىرىن بىلمەيتىن قازاقپىز عوي. دەمەۋشىلەر ىزدەپ كورمەدىڭىز بە؟

- بۇيىرعان كۇنى جارىق كورەر. جالپى، كوپ دۇنيەدەن ايىرىلىپ جاتقان حالىقپىز عوي. بارىمىزدى ءالى باعامداي الماي كەلەمىز. كەزىندە ءوز تاريحىمىز ەكەنىن بىلە تۇرا، كوپ دۇنيەنى وزگەگە تەلىپ كەلدىك. بىزگە دەيىن كوك تۇرىكتىڭ دۇنيەلەرىن قازاق حالقىنا ەشكىم جاقىنداتپادى. الدىمەن ورىس عالىمدارى زەرتتەدى. قازاقتاردان دۇرىس مامان شىعارماۋعا تىرىستى. تۇركى جازبالارىنىڭ سوڭىنان شام الىپ ءتۇسىپ، ەرەكشە قىزىقتاعان عۇبايدوللا ايداروۆ، التاي امانجولوۆ سەكىلدى عالىمداردى كوك تۇرىكتىڭ مۇرالارى ساقتالعان موڭعولياعا جىبەرمەدى.

سول كەزدەگى سولاقاي ساياسات كوك تۇرىكتەردىڭ بيلەۋشى تايپاسى كىم ەكەنىن ايتقىزبادى. ءبىراق ول تاستا تۇر. ءتىلى كىمدىكى ەكەنى دە تاريحي دەرەكتە انىق كورىنىپ تۇردى. ونى دا ايتۋعا بولمادى، ايتقىزبادى. كونە تۇركى جازبالارى مەن ەسكەرتكىشتەرىندە وتە كوپ دۇنيە جاتىر. وندا تۇگەلدەي ءبىزدىڭ تاريحي ءتولتۋما ءداستۇرىمىز تۇنىپ تۇر. ەل باسقارۋ جۇيەسى جاتىر. ماسەلەن، كوك تۇرىكتەردىڭ بيلىگى اسكەري- ازاماتتىق دەموكراتيالىق جۇيەگە قۇرىلعان. ءبىز ۇلارداي شۋلاپ جۇرگەن دەموكراتيا ۇعىمى ولاردا اتام زاماندا بولعان ەكەن. تۇركىلىك ءداستۇردىڭ ەڭ ءبىر ەرەكشەلىگى قانداي دا ءبىر ەلدىك ماسەلەنى دۋالى اۋىزدار مەن ابىزدار، بيلىك باسىنداعىلار ورتاعا الىپ، بىرلەسە شەشەتىن بولعان. بۇل - ازاماتتىق ءارى دەموكراتيالى قوعامنىڭ كورىنىسى.

مەملەكەت ەسەبىنەن تۇراقتى اسكەر ۇستاعان. بىزدەگى «ۇلان» سەكىلدى تەز ءارى ىلكىمدى قيمىلدايتىن ارنايى بولىمدەر بولعان. ولار وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق نەمەسە تۇمەن دەپ ساتىلاي ءوسىپ وتىرعان. وزدەرىنە ءتان اسكەري اتاۋلارى مەن شەندەرى بولدى. ءبىز قازىر اسكەري اتاۋلاردى قازاقشالاي الماي ءجۇرمىز. نەگە سول اتاتەگىمىز قولدانعان اتاۋلاردى ەنگىزۋگە بولماسقا؟! تۇمەنباسى، مىڭباسى نەمەسە ءجۇزباسى دەگەن اتاۋلار، مەنىڭشە، ماعىناسى جوعارى.

قىرى مەن سىرى اشىلا قويماعان عىلىم بولعان سوڭ، بايىرعى جازبالاردا كوپ دۇنيەلەر بايقالماي، قالىپ قويىپ جاتادى. ورحون اتلاسىن جاساۋ بارىسىندا بايقاماعان ەكەنبىز. كەيىنگى كەزدە عانا بايقادىم. كۇلتەگىن جىرىندا «ۇماي تەكتى اناسى كۇلتەگىندى 12 جاسىندا ات بولدىردى» دەگەن جولدار بار. ات بولدىرۋ دەگەنىمىز - كادىمگى بالانى سۇندەتتەۋ ەمەس پە؟ ال ءبىز بۇعان دەيىن سۇندەتتى يسلام دىنىنەن الدىق دەپ كەلدىك. كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بەرەرى وتە مول. ءبىر عانا مىسال رەتىندە ايتا كەتەيىن، تاريحىمىز تىم تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەپ وتىرمىز.

بۇگىندە جۇمىر جەردە تىرشىلىك كەشىپ وتىرعان 300 ميلليون تۇركى حالىقتارىنىڭ تىم ەرتەدەن، كونەدەن كەلە جاتقان، تاريحى باي حالىق ەكەنىن الەم جۇرتى ءتۇيسىندى. ەڭ بەرگىسى قازاقتىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە يمپەريا قۇرعان حالىق ەكەنىن دالەلدەي الدىق. عۇن يمپەرياسىن قۇردىق. كوك تۇرىك بولىپ الەمدى تەربەتتىك، كەيىن جوشى- قىپشاق يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. جەر بەتىندە ءۇش يمپەريا قۇرعان حالىق از. سونىڭ ءبىرى - قازاق حالقى.

اۆتور: بۇركىت نۇراسىل

https://e-history.kz