سوعىم ماۋسىمى: ەت سۇرلەۋدىڭ تاسىلدەرى
سوعىم سويىلعان كۇنى قوناق شاقىرىپ، ەت سۇرلەپ، قازى اينالدىرۋ دا وسى كەزەڭگە ءتان. ەتتى سۇرلەۋدە اركىمنىڭ ءوز ءادىس- ءتاسىلى بولسا، سوعىم سويۋ اسىرەسە اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن وزىنشە ءبىر مەرەكە.
وسى رەتتە Tengrinews.kz ءتىلشىسى ءار وڭىردە سوعىم سويۋ مەن ەت سۇرلەۋدىڭ تاسىلدەرى قانداي ەكەنىن ءبىلدى.
تاماشا قاتاي قىزى، الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنداعى جالاۋلى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى:
ءبىزدىڭ كەگەن، نارىنقول جاقتا مالدى ابدەن سەمىرتىپ، باپتاپ، بايلاپ سوعىمعا سويادى. سوعىمدى سويعان كۇنى ونى سويىسقاندارعا قۋىرداق جاساپ، كەشكە ەت اسىپ بەرەدى. بۇدان بولەك، «قولۇزدىك» دەگەن ءداستۇر بار. ول مال سويىسقانداردىڭ قولى جەڭىل بولسىن، «قان اعىزىپ، مال باۋىزدادىڭدار» دەپ ەت بەرەدى. قازاقتا ماقال بار، «جىلقى سويعان ۇيدەن ءۇش كۇن شىقپا، سيىر سويعان ۇيگە ءۇش كۇن بارما» دەگەن.
سەبەبى جىلقى سويعان ءۇي ءۇش كۇن بويى جىلقىنىڭ قارنىن، قارتاسىن، قولقاسىن اسادى، جىلقىنىكى مايلى، وتە ءدامدى بولادى. ال سيىر سويعان ءۇي ءۇش كۇن بويى ىشەك-قارىن تازالايدى، ءدامى دە تارتىمدى بولا بەرمەيدى. اۋىلدا قىستا سوعىم باسىن بەرەدى. وعان سوعىمدى سويۋعا قاتىسقاندار، تۋىستار، دوستار، كورشىلەر شاقىرىلادى. جەكجات-جۇراعاتتاردىڭ سىباعاسى بولەك بولادى. ولارعا جامباس، جايا، ومىرتقا اسىلادى. كوكتەمدە «ۇزىن سارى» دەگەن بار، وعان قارتا، جامباس، ءسۇر ەت، جال-جايا، مايلى ەتتەردەن، سۇيەكتەردەن ساقتالادى. قازاقتار بۇرىننان جىلقىنىڭ جالىن، قازىسىن قىمىز ىشكەندە جەگەن. جالىن قىمىزعا سالسا ءدامى جاقسارا تۇسەدى دەگەن. كارى جىلىكتى ءسۇر ەتپەن بىرگە ناۋرىزعا ساقتايدى. سەبەبى كارى جىلىككە قاتىستى نانىم- سەنىم كوپ. ونى ناۋرىز كوجەگە قوسادى، جاسىمىز ۇزاق بولسىن دەپ.
بۇرىن قازاقتار، ونىڭ ىشىندە داۋلەتتىلەرى ۇيگە قوناق كەلسە ەمىپ جۇرگەن سەمىز قۇلىن، تاي سوياتىن بولعان. ونداي قۇلىننىڭ ەتىن كەيبىرى سۇتكە پىسىرگەن، سوندا ول ۋىز بولادى. ءقازىر كەيبىر وتباسىلار كۇزدە ءبىر، قىستا ءبىر سوعىم سويادى. ءتىپتى جازدا دا جازعى سوعىم دەپ مال سوياتىندار بار. كۇزدە جانە قىستا سويىلعان مالدىڭ ەتىن ابدەن تۇزداپ، جايىپ قويامىز. ءار ءۇيدىڭ ءوزىنىڭ قويماسى بار، سول قويمانىڭ ىشىنە بيىك جەرگە اعاشتى بايلاپ، سول اعاشقا تۇزدالعان ەتتى جايامىز.
ەگەر قوي سويىلسا ونىڭ ەتى جارتى ايدىڭ ىشىندە ابدەن سۇرلەنىپ قالادى، ال سيىر مەن جىلقىنىكىن اقىرىنا دەيىن قاقتاپ، سۇرلەۋگە بولادى. ءقازىر قويماسى جوقتار، مىسالى قالادا تۇراتىندار ەتتى تۇزداپ، مۇزداتقىشقا سالىپ سۇرلەپ ءجۇر. مال جازدا سويىلعان بولسا ونىڭ دا ەتىن تۇزداپ، قويما ىشىنە كەشكى سالقىن تۇسكەندە عانا جايادى. سەبەبى ول قويماعا كۇن تۇسپەيدى، جەل سوقپايدى، اۋا بولماعان سوڭ ەت سۋلانىپ، ءبۇلىنۋى مۇمكىن.
ەتتى سۇرلەۋگە تۇز عانا قولدانامىز، قازى اينالدىرعاندا عانا بۇرىش قوسامىز. قىسقىعا دەپ سۇرلەگەن ەتتەن ناۋرىز كوجەگە الىپ قالامىز. تولەۋعايشا ءۋان قىزى، شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىنداعى توقتامىس اۋىلىنىڭ تۇرعىنى: شىعىستىقتار سوعىم سويىلعاننان كەيىن «شەكە» تاراتادى. شەكە دەگەنىمىز سوعىمنىڭ سويىلۋىنا وراي قوناق شاقىرۋ. ەت قوناقتارعا مۇشەلەپ ۇسىنىلادى. ءوز باسىم سوعىم سويىلعاننان كەيىن ەتتى كوكتەمگە دەيىن ساقتاۋ ءۇشىن ەتتى تىلگىلەپ، اراسىنا بۇرىش، تۇز، سارىمساقتى ارالاستىرىپ جاعامىن. ەت كەۋىپ، سۇرلەنگەننەن كەيىن ۇننىڭ اراسىندا ساقتايمىن. ۇندا ساقتالعان ەت سول قالپىندا بولادى جانە دامىنە دە جاقسى اسەر ەتەدى.
جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتىن قارىنعا دا سالىپ كوردىم. قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ قارنىنا ءوزىنىڭ ەتى سىيادى. ال جىلقىنىڭ قارنى كىشكەنتاي، سوندىقتان سىيمايدى. مالدىڭ ەتىن تۇزداپ، بۇرىشتاپ، سارىمساق قوسىپ جاعىپ، قارىنعا سالۋعا بولادى. بۇل ءتاسىلدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ەت جاڭا سويىلعان مالدىكىندەي بولىپ ساقتالادى. قارىنعا ەتتى سالىپ، اۋزىن تىگىپ، سالقىن جەرگە قويامىن.
مۇكالسىن قامبايەۆا، الماتى وبلىسى قاراساي اۋدانىنداعى قىرعاۋىلدى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى:
سوعىمنىڭ ەتىن اركىم ءار ءتۇرلى سۇرلەيدى. ەتتى تۇزداپ، بوشكەگە سالۋعا بولادى نەمەسە تۇزدالعان ەتتى جايۋعا بولادى. ءوز باسىم ەتتى سۇرلەگەندە تۇز بەن بۇرىشتى ارالاستىرامىن، سوندا ءدامى ەرەكشە شىعادى. ال قازى اينالدىرعاندا بۇرىشقا سارىمساق قوسامىن، اينالدىرىپ بولعاننان كەيىن كەپتىرىپ قويامىن. ءىلۋلى تۇرعاننان كەيىن قازى دا سۇرلەنىپ كەتەدى. جىلقى ەتىنىڭ سيىر ەتىنەن ايىرماشىلىعى ول تەز كەۋىپ قالادى. كەي كەزدەرى توبىلعى بۇتاسىن قولدانامىن. توبىلعىنى جاعىپ، وت باسىلعاننان كەيىن ءتۇتىننىڭ ۇستىنە قاراي ەتتى جايىپ، قاقتايمىن. قاقتالعاننان كەيىن جىپكە ىلىنگەن اعاشقا جايىپ قويامىن.
سول كەزدە ەتتىڭ ءيىسى تاماشا شىعىپ، ءدامى دە ەرەكشە بولادى. سوعىم - قازاق حالقىنىڭ سالتى. قىستىڭ قامىن جاز ويلايتىن حالىق قىستا سوعىمعا سوياتىن مالىن جازدان باستاپ بەلگىلەپ، كۇتىپ، باپتاپ، بايلايدى. سوعىمعا تۇيە، جىلقى، سيىر سياقتى ءىرى مال سويىلادى. ءار وڭىردە سوعىمدى كاسىپقوي سوياتىن ادامدار بولادى، ولاردى «قاساپشى» دەپ اتايدى. ءتىپتى، مال سويۋدىڭ ءجون جوسىعى مەن ءتارتىبى دە بار. سوعان وراي ءاربىر جىلىك، ومىرتقا، قابىرعا، قازى تاعى باسقا كادەلى مۇشەلەر ءتيىستى ەت مايىمەن بىرگە ءبولىنۋى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا قاساپشىعا دا، تاباق تارتقاندا ءۇي يەسىنە دە ءمىن بولادى. سوعىم كەزىندە ىشەك-قارىن تازالايتىن ايەلدەر دە دايىن تۇرادى.
اسىرەسە، جىلقىنىڭ ىشەك- قارىنى ياعني، قازى-قارتا دەپ جۇرت قادىرلەيتىن مۇشەلەرى وتە مۇقيات تازالانۋى قاجەت. سوعىم سويىلعاننان كەيىن مىندەتتى تۇردە مول قۋىرداق قۋىرىلادى. ودان قاساپشىلارمەن بىرگە اقساقالدار، كورشىلەر تويعانشا جەيدى. سوعىمنان جاقىن تۋىستار، قۇدا-جەكجاتتارعا مىندەتتى تۇردە اۋىز تيگىزۋ كەرەك نەمەسە سىباعاسىن بەرىپ جىبەرەدى.
