مۇزعا جازىلعان ەۋروپا تاريحى
ورەل شۆەرزمانن ميلليونداعان ادام وپات بولىپ جاتقان كەزەڭدە، باتىس ەۋروپاداعى وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ، اعاشتار مەن ەگىندەردىڭ توزاڭدارىن جەل الپىگە قاراي ۇشىردى. توزاڭدار قار تۇيىرشىكتەرىمەن قوسىلىپ، ايماقتاعى ەڭ بيىك تاۋدىڭ باسىنا - مونتە- روزا شىڭىنا قوندى. ۋاقىت وتە كەلە قار قاتىپ، مۇزعا اينالىپ، ءۇستى- ۇستىنە قاباتتالىپ، قورشاعان ورتانىڭ وزگەرىستەرىن قاتتاپ جيناي بەردى. عاسىرلار وتكەننەن كەيىن، مۇزعا جابىسقان ەگىن توزاڭدارى تاريحي وقۋلىققا اينالدى دەسەك بولادى. وندا ىندەتكە بايلانىستى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراعان كەزەڭى قاتتالعان. ماسەلەن، ولاردان جاعىمسىز اۋا رايى ءونىم ءتۇسىمىن ناشارلاتقانىن جانە القاپتارعا ءدان سەبىلمەگەنىن، جۇمىس ىستەيتىن ەشكىم قالماعانىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. يتاليا مەن شۆەيتساريا شەكاراسىنا تاياۋ ماڭدا، قۇرلىقتىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان كوللە گيفەتتي مۇزدىعى شامامەن 10 مىڭ جىلدان بەرى ەۋروپاداعى شاڭدى جيناپ كەلەدى. بەرن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Oeschger كليمات وزگەرۋىن زەرتتەۋ ورتالىعى مەن وسىمدىك عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ كليمات جونىندەگى زەرتتەۋشىسى ساندرا بريۋگگەر مۇزدىقتاردا قاباتتالعان توزاڭداردى، ساڭىراۋقۇلاق سپورالارىن، كومىرلەر مەن كۇيەلەردى تەكسەرەتىن ءتاسىل ويلاپ تاپتى. ول كەيبىر تۇسى 4500 مەترگە دەيىن جەتەتىن شۆەيتساريالىق مۇزدىقتى زەرتتەپ ءجۇر.
ساندرا بريۋگگەر 1050 -جىلدان بەرگى ەۋروپاداعى اۋا رايىنىڭ كۇرت قۇبىلۋىن، ەگىن ەگۋ ءتاسىلىنىڭ وزگەرۋىن، ەگىستىكتىڭ وسپەۋىن جانە لاستانۋىن انىقتاۋعا كىرىسىپ كەتكەن. ەۋروپا XIV عاسىردا وراسان اپاتتارعا كەزدەستى. «وبا ىندەتىنەن» بۇرىن ەۋروپاداعى ەڭ ۇلكەن اشتىق بولدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1315-1317 -جىلدار ارالىعىندا توقتاۋسىز جاۋىپ، ەۋروپاداعى ەگىستىك القاپتارىن جايپاپ كەتكەن جاڭبىر وبانىڭ تاراۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. بريۋگگەر حانىم داقىلدار مەن كەندىر توزاڭدارىنىڭ ۋاقىتتار بويعى وزگەرىسىن زەرتتەپ، ولاردىڭ ارتۋى مەن ازايۋىن تىركەپ وتىرادى. «1300- جىلداردىڭ باسىندا ەگىس توزاڭدارى ايتارلىقتاي ازايىپ كەتكەن. وسى كەزەڭدە ادامدار اشتىققا ۇشىراعان جانە اۋىلشارۋاشىلىقپەن سيرەك اينالىسقان» ، دەيدى ول. «وبا ىندەتى» 1347-1351 -جىلدارى ەۋروپاعا ۇلكەن شىعىن اكەلىپ، 75 ميلليون ادامنىڭ قازا تابۋىنا سەبەپ بولعانى بەلگىلى. وسى كەزەڭدە اۋىل شارۋاشىلىعى مۇلدەم تۇرالاپ قالعان ەكەن. «5-10 -جىلعى مۇزدار قاباتىندا ەشتەڭە كەزدەسپەيدى» ، دەيدى ول. كەيىنىرەك اۋىلدار قايتا جاندانا باستاعان ۋاقىتتا توزاڭدار قايتادان قونا باستاعان. ءشوپ توزاڭدارى XI جانە XII عاسىر ارالىقتارىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. ورتاعاسىرلىق جىلى داۋىردە، ەۋروپا مەن سولتۇستىك اتلانتيكاعا تاياۋ ايماقتاعى تەمپەراتۋرا قازىرگىدەن جىلىراق بولىپ، ەگىستىك پەن ورماندار جايقالىپ وسكەن.
ءشوپ توزاڭدارىنىڭ ءجيى كەزدەسۋى اشىق القاپتاردىڭ كوبەيۋى، ورمانداردان گورى جايىلىمداردىڭ كوبەيگەنىن كورسەتەدى. 1750 -جىلعى دەرەكتەر وتە كۇردەلى. وسى داۋىردە ەۋروپا ەكونوميكاسى قارقىنداپ، ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋتسيا باستالدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، حريستوفور كولۋمب 1493 -جىلى ەۋروپاعا جۇگەرىنى العاش اكەلگەنى بەلگىلى. ءبىراق جۇگەرى توزاڭدارى 1700- جىلداردىڭ ورتاسىنداعى مۇزدىق جامىلعىسىندا عانا كەزدەسەدى. بۇل - جۇگەرىنىڭ بىردەن كەڭ كولەمدە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمىنە اينالماعانىن كورسەتەدى. ءدال سول داۋىردە ەۋروپادا ونەركاسىپكە بەت بۇرىپ، قالالار كوبەيە تۇسكەن بولاتىن. مۇنى مۇز جابىندارىنان دا بايقاۋعا بولادى. كومىرتەگىنىڭ شاعىن بولشەكتەرى وسى ۋاقىتتان باستاپ كەزدەسەدى. ورتالىق ەۋروپانىڭ اعاشتان كومىردى تۇتىنۋعا اۋىسقانى بايقالادى.
جىلناماشىلار مۇنداي تاريحي وقيعالاردى تىركەسە دە، دەرەكتەردى قولمەن جازۋ ساناۋلىعا عانا بۇيىرىپ، گەوگرافيالىق تۇرعىدا شەكتەلۋى مۇمكىن. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىسى جانە كليماتتانۋ عالىمى الەكساندر مۋردىڭ ايتۋىنشا، «مۇزدىقتارداعى دەرەكتەردى تاريحي جىلنامامەن سالىستىرۋ سول كەزەڭنەن مۇمكىندىگىنشە شىنايى اقپارات بەرەدى» . Oeschger ورتالىعى مەن Paul Scherrer ينستيتۋتى اتموسفەرا حيميگى مارگيت شۆيكوۆسكيي سەكىلدى كوپتەگەن عالىمدار كليمات وزگەرۋىنە بايلانىستى مۇزدىقتاردىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋلى. ول قازىرگى تاڭدا مۇزدىقتاردى زەرتتەپ ءجۇر. كوللە گنيفەتتي اسا بيىكتە ورنالاسقانى ءۇشىن عانا مىزعىماي تۇر. «قازىرگى تاڭدا ەرىمەگەن مۇزدىق كەزدەستىرۋ قيىن. سونداي- اق ولاردى زەرتتەۋ دە وڭاي ەمەس. ءبىز زەرتتەۋگە ءتيىس دۇنيەلەر سۋ بولىپ اعىپ كەتىپ جاتىر» ، دەيدى شۆيكوۆسكي. وسىلاي جالعاسا بەرسە، 10 مىڭ جىلدىق تاريحتان حابار بەرەتىن كۇيە، سپورا جانە توزاڭ دەرەكتەرىنەن ەشتەڭە قالماۋى مۇمكىن.
حاننا حوا، «نيۋ- يورك تايمس»
ماقالانى اۋدارعان اباي اسانكەلدى ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
