بەسىنشى سەزىم: جۇپار جۇمباعى
پارفيۋمەريا ونەرىنە قاتىستى ماقالالار جەلىسىن جازعىم كەپ جۇرگەلى كوپ بولدى. ادامزات قاشاننان اتىرگە قۇمار، العاشقى "دۋاشى" كىم، ءار ءاتىر- سيمفونيانىڭ قۇرىلىمى، شەديەۆردى شاراپ گۋرماندارىنداي العاشقى نوتادان- اق اجىراتا ءبىلۋ، جۇپارلار تاريحىنىڭ اڭىزىنا اينالعانداردىڭ مادەنيەتكە اسەرى، جۇپار- جىرلار، كوركەمسۋرەت پەن وزگە دە ونەر سالالارىنداعى بەسىنشى سەزىم سيمۆوليكاسى.. . سىندى تاقىرىپتار قىزىقىراتىن. ەندى جوبا قولعا الىندى. جەلىگە كىرىسپە ماقالانى نازارىڭىزعا ۇسىنامىز.
بەسىنشى سەزىم ءدام، ەستۋ، كورۋ، ءيىس جانە قۇمارلىق - مىنا سۇلۋ الەمنىڭ بار ءلاززاتىن سىيلايتىن سەزىمدەر. لاتىن تىلىندە "دەنساۋلىق" ءسوزىنىڭ بالاماسى سانالاتىن SALUS پەنتاگرامماسى وسى 5 سەزىمنىڭ العاشقى ارىپتەرىنەن ("ءدام" - sensus, "ەستۋ" - auditus, "قۇمارلىق" - libinis,"كورۋ" - visus, ء"يىس، جۇپار" - spiritus) قۇرالعان. قايتا ورلەۋ داۋىرىندە گۋمانيستىك يدەيالار كوكىرەك جارىپ، ادامنىڭ فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى دە نەگىزگى نىسانعا اينالعان كەزەڭدە وسى بەس سەزىم ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن تۇسىنىكتەر كۆينتەسسەنتسياسىن جەتكىزۋدە باعا جەتپەس اللەگوريا ءادىسى ارقىلى ونەر سالالارىندا كورىنىس تاۋىپ وتىردى.
گەرارد دە لەرەسستىڭ "بەس سەزىم اللەگورياسى" مىسالى، كوركەمسۋرەتتە اللەگوريا رەتىندە ايەل بەينەلەرى پايدالانىلاتىن. گەرارد دە لەرەسستىڭ "بەس سەزىم اللەگورياسى" اتتى كارتيناسىندا ءار سۇلۋ - ءبىر سەزىمنىڭ سيمۆولى. ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان بەسىنشى سەزىم - Spiritus ادەتتە گۇل نە وزگە فلوريستيكالىق جۇپارلارمەن اسسوتسيالانادى. ازىرگە بەينەلەۋ ونەرى جاقۇتتارىنداعى Spiritus سيمۆوليكاسىن تاماشاۋدى كەيىنگە قالدىرايىق، سەبەبى وعان ارناپ بولەك ماقالا جاريالايتىن بولامىز. بۇل "بەسىنشى سەزىمگە" بەرىلگەن قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بولاتىن، ەندى اتىن انىقتاساق، زاتىنا كوشەيىك. جۇپار - ەستەلىكتەردىڭ ەڭ قانىق ءتۇرى تانىمال امەريكالىق جازۋشى اننا كۆيندلەن Short Guide to a Happy Life (باقىتتى ومىرگە ارنالعان شورت- گيد) كىتابىندا "تەڭىز ۇستىنەن قالىقتاي ۇشقان قىزىل قۇيرىق قۇيعىن نە سول جاقتان سوققان تۇزدى بريز ءيىسىن سەزدىرمەيتىن ءومىردى ءسۇردىڭ نە، سۇرمەدىڭ نە؟ ! "- دەيدى.
تەاتر جانە كينو رەجيسسەرى، ادەبيەت سىنشىسى، ءوز كەزەڭىنىڭ اتاقتى جازۋشىسى، ءوزىم ءسۇيىپ وقيتىن سيۋزەن زونتاگ ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە جاڭا شابىلعان ءشوپ پەن جۋىلعان كىردىڭ ءيىسىن قۇشتارلانا سىمىرەتىنىن جازعان بولاتىن. ادەبيەت بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، سۇيىكتى رومانىم "اشۋ داندەرىنىڭ"(The Grapes of Wrath) اۆتورى، امەريكالىق پروزايك دجون ستەينبەك "ەدەمنىڭ (جۇماقتىڭ) شىعىسى" (1952) اتتى تۋىندىسىندا بىلاي دەيدى: "بالكىم وسىعان دەيىنگى ءومىرىڭ تۇنەكتىڭ تۇبىندە وتكەن شىعار. ال، ەندى قاراشى! شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنىڭ وزىنە تامسانىپ، توپىراقتىڭ بۋىرقانعان جۇپارىنا بالقيسىڭ. جاپىراقتار اراسىنان سىعالاپ قانا قاراعان كۇن ساۋلەسى دە جۇمساق الاقانىمەن جۇزىڭنەن سيپاعانداي".
ۆەندي ماكنوتوننىڭ "The Essential Scratch and Sniff Guide to Becoming a Wine Expert" كىتابىنا ارناپ سالعان يلليۋستراتسياسى بايقاساڭىز، كەز كەلگەن ەستەلىك بەلگىلى ءبىر يىسپەن بايلانىستى. جازۋشى، اقىن ءارى تاريحشى ديانا اككەرمان (Diane Ackerman) ءوزىنىڭ اتاعىن شىعارعان A Natural History of the Senses (سەزىمدەر تاريحى) اتتى كىتابىندا: "ادام ءيىس سەزۋدەن ەشقاشان شاتاسپايدى، ءبىراق ونى وزگەگە سۋرەتتەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس.. . ءبىز تەك جارىقتا عانا كورە الامىز، دىبىستى دا قاجەتتى دەڭگەيدە شىقپايىنشا ەستىمەيمىز، تاعامنىڭ دامىندە اۋزىمىزعا سالعاندا عانا ءبىر بىلەمىز. ءبىراق، ءيىس.. . ونى ءۇزىلىسسىز سەزەمىز. ءار دەم - جۇپاردىڭ جاڭا پاليتراسى. كوزىڭىزدى جۇمساڭىز، ۋاقىتشا كورمەيسىز. قۇلاعىڭىزدى جاپساڭىز، بارشا الەم ءبىر ساتتە مىلقاۋعا اينالعانداي كۇي كەشەسىز. ال دەمالماي كورىڭىزشى.. . ءيا، تىنىستىڭ توقتاۋى ولىممەن بارابار ". ادام (كۇنىنە 23 040 رەت) دەم العاندا اعاش، گۇل، توپىراق، ادام، تاعام جانە وزگە دە قۇبىلىستاردىڭ بۋكەت ءيىسىن بىرگە جۇتادى. ءبىراق ونى سيپاتتاۋ كەزىندە "المانىڭ يىسىنە ۇقسايدى عوي دەيمىن"، "مەنىڭشە اممياك سياقتى ءبىر نارسەنىڭ ءيىسى شىعادى" دەپ بالاما اسسوتسياتسيامەن عانا تۇسىندىرە الادى. سەبەبى، سويلەۋ ورتالىعى (سەنتر رەچي) مەن يىستەردى قابىلداۋعا جاۋاپتى الدىڭعى مي قۇرىلىمدارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس تىم ءالسىز بولىپ كەلەدى. ال، يىسكە جاۋاپتى مي بولىگى مەن گيپپوكامپ (ۇزاق مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە جاۋاپتى ليمبيالىق جۇيە بولىگى) بايلانىسى، كەرىسىنشە، الدەقايدا كۇشتىرەك. ياعني، ءيىستى سيپاتتاۋ بارىسىندا ادام جادىندا ساقتالعان دۇنيەلەر ەسكە ءتۇسىپ، سول ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسادى.
قانىق بوياۋىمەن، تۇڭعيىق تەرەڭدىگىمەن، قوس جانارى قۇپياعا تولى شىعىستىق ارۋلارداي تاڭسىق ءارى ەلىتكىش جۇپارىمەن بار ەۋروپانى تامسانتقان Shalimar ءاتىرىنىڭ اۆتورى جان پول گەرلەن "جۇپار - ەستەلىكتەردىڭ ەڭ قانىق ءتۇرى" دەيدى. ۇزدىك "جۇپار سيمفونياسىن" جازعان ۆيرتۋوز سكريپكاشىنىڭ سوزىنە ءسىز بەن ءبىز تۇگىل، ءيىس سەزۋ مۇشەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىمنىڭ ءوزى كەلىسىپ تۇر ەمەس پە؟ ! ارينە، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءيىس سەزۋىنە قاتىستى فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ وتكەنىمىزبەن، ماقالالار جەلىسى بەسىنشى سەزىمنىڭ ونتولوگيالىق ماقساتى ەمەس، مادەني- ەستەتيكالىق ماڭىزىنا باعىتتالعان. و parfumeries, بولاشاقتىڭ مۇرىنسىز ادامىنا بۋدديستەر ء"يىس - جان قورەگى" دەيدى. يوگتار ءدىني پراكتيكالارىندا، ەڭ الدىمەن، تىنىس جولدارىنا ءمان بەرەدى. سەبەبى، اۋامەن بىرگە پرانانى، ياعني، ءومىر قۋاتىن جۇتامىز دەپ سەنەدى. شىعىس ەشقاشان (بۋددا بولسىن، وزگە بولسىن) "مۇرىنسىز" قالماعان. ال، قازىر قالاي؟ باتىستىڭ "وزىق ومىرىنە" ىلەسەمىز دەپ بەسىنشى سەزىمىمىزدى جوعالتىپ العان جوقپىز با؟ ! ولاردىڭ IT تەحنولوگيالارىن تۇتىنا ءجۇرىپ، عىلىمي كريتيتسيزم دەگەن قاسيەتىن ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ المادىق پا؟ ! ءتانىن ويلاسا، جانىن ۇمىتاتىن "ارتىقشىلىقتارى" جاھان كوشىن باستاتىپ وتىر ەمەس پە؟ ! ال، شىعىستىق ءۇشىن جان تاننەن، ءتان جاننان اجىراماستاي ءبىرتۇتاس دۇنيە. ول ءوز تابيعاتىن ۇمىتپاعانىمەن قوسا، ءوزىنىڭ تابيعاتقا تيەسىلى ەكەنىن دە ەستەن شىعارعان ەمەس.
P/S: الدە "جۇپار" دەگەن اللەگوريا ما ەكەن؟
Massaget.kz
