الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى
تاريحىنا - 6000 -جىل. ەسكى قورعاندار، ەسكى عيماراتتار جاڭا وركەنيەتپەن ۇيلەسىم تاۋىپ، شياننىڭ كەلبەتىن اشا تۇسكەندەي. شيان قالاسى - جىبەك جولى بويىمەن شىققان ساۋداگەرلەر كەرۋەنىنىڭ تۇراعى بولعان. مۇندا پاتشالىق قورعاندار، ءچيننىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورىنىڭ كەسەنەسى بار. قالانى ەرەكشەلەپ تۇرعان دۇنيەنىڭ ءبىرى - تەرراكوتتىق جاۋىنگەرلەر ارمياسى. كۇلگىن ءتۇستى ساز بالشىقتان جاسالعان اسكەرلەردىڭ كەشەنىنە بارساق دەگەن ارمان بۇرىننان بولعان. سول ارمانىمىز ورىندالىپ، شيانعا العاش تابان تىرەگەن ءبىزدى جولباستاۋشى قىزىمىز بىردەن تەرراكوتا (سازدان جاسالعان) جاۋىنگەرلەرى ارمياسىنىڭ مۋزەيىنە الىپ كەلدى. تەرراكوتا جاۋىنگەرلەر ارمياسى - قىتاي يمپەراتورى شين شىحۋاڭديدىڭ (كەي دەرەكتەردە شۋحۋاندي دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر) سياندا ورنالاسقان كەسەنەسىندەگى كۇيدىرگەن سازدان جاسالعان قىتاي جاۋىنگەرلەرى مەن ولاردىڭ سايگۇلىكتەرىنىڭ جەرلەنۋ اتاۋى.
سازدى مۇسىندەر شين اۋلەتىنىڭ العاشقى يمپەراتورى شين شىحۋاڭديمەن بىرگە جەرلەنگەن. كەسەنەنى ارشىپ الۋ جۇمىستارى 1974 -جىلى باستالعان ەكەن. سول جىلى قىتايدىڭ سولتۇستىك- باتىس جاعىنداعى شيان قالاسىنىڭ ماڭىنان قۇدىق قازىپ جاتقان شارۋا كىسى 20 - عاسىردىڭ ەڭ ۇلكەن ارحەولوگيالىق تابىسى - تەرراكوتتان كەپتىرىپ جاساعان اسكەرلەردىڭ جەراستى گالەرەياسىن تاپقانى. ءبىرىنشى گالەرەيادا كولەمدەرى ادامداردىڭ بويىمەن سايكەس كەلەتىن التى مىڭنان استاپ ساربازدىڭ ءمۇسىنى بولسا، قالعان ەكەۋىندە ودان دا كوپ بولعان. كيىمدەرى اسكەري شەندەرىنە بايلانىستى ءارتۇرلى، ولار وراسان زور اسكەردىڭ ءبىر بولىگىن قۇراعان.
يمپەراتوردىڭ مولاسى ءالى زەرتتەلە قويماعان، ءبىراق ول جەراستى سارايىنا ورنالاسقان دەپ سانايدى. العاشقى قازبا جۇمىستارى 1978 -جىلدان 1984 -جىلعا دەيىن، ەكىنشىسى - 1985 -جىلدان 1986 -جىلعا دەيىن جۇرگىزىلسە، ءۇشىنشى قازبا جۇمىستارى 2009 -جىلدىڭ 13 -ماۋسىمىنان باستالعان. سازدان جاسالعان ساربازدارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى اڭىز دا، دەرەك تە كوپ. سونىڭ ءبىرى - يمپەراتور ومىردەن وتەردە ەڭ تاڭداۋلى 4 مىڭ جاۋىنگەردى ءولتىرىپ، وزىمەن بىرگە جەرلەۋگە پارمەن ەتكەنى تۋرالى. الايدا مۇنى جانىنداعى كىسىلەر قولداماعانىن، بۇلاي بولعان كۇندە مەملەكەت اسكەري ەليتادان ايىرىلاتىنىن ايتادى. ءسويتىپ، يمپەراتوردى رايىنان قايتارادى. سودان كەيىن بارىپ، مىڭ سان جاۋىنگەردىڭ سارى سازدان كۇيدىرىلگەن مۇسىندەرىن جاساتادى. ونى جەر استىنا ورنالاستىرۋعا ءامىر بەرەدى.
شيان ساربازدارى تۋرالى اڭىز وسىلاي دەيدى. ءبىزدى قىزىقتىرعانى اڭىز ەمەس، اسكەرلەردىڭ سانى، ورنالاسۋ ءتارتىبى. قاراساڭىز، جەر استىندا شامامەن 8 مىڭداي سارباز، 520 جىلقى، 150 اتتىلى اسكەري جىلقى جەگىلگەن 130 كۇيمە تۇر! قىزىعاسىز. جارتىسى ارشىلىپ الىنعان، جارتىسى جەر استىندا جاتىر. قۇددى ءبىر ءتىرى ارميا دەرسىڭ! وسى ءبىر سەگىز مىڭ اسكەردىڭ ءارقايسىسى بولەك ءبىر ونەر تۋىندىسى. عاجايىپ بەينە. جولباستاۋشى قىز سول زامانداعى ادامداردىڭ بەينەسى تولىقشا كەلگەنىن، ءارى بيىك بولعانىن ايتىپ قالدى. ءار ءمۇسىن ءبىر- ءبىرىن قايتالامايدى. بەت- الپەتى دە بولەك. جاۋىنگەرلەر، وفيتسەرلەر، گەنەرال، باس شتاب قىزمەتكەرلەرى، شەنەۋنىكتەر، اكروباتتار، مۋزىكانتتار... بەينەسىن كورەسىز.
«شيان ساربازدارى - الەمدەگى سەگىزىنشى كەرەمەت» دەپ سانايدى جەرگىلىكتى جۇرت. راسىندا دا سولاي. الەمدەگى كەرەمەتتەردىڭ ءبىرى ەمەس دەپ ايتا المايسىز. سازدان جاسالعان ساربازدار ايتۋ ءبىر بولەك تە، كوزبەن كورىپ، كوڭىلگە توقۋ ءبىر بولەك. عاجايىپ دۇنيەنى سەزىنۋدىڭ ءوزى - ءبىر عانيبەت. تەرراكوتتىق ساربازدار تۇرعان ايماقتا ءۇش پاۆيلون بار. ەڭ ۇلكەنى - №1 پاۆيلون. ۇزىندىعى - 229 مەتر، ەنى - 61 مەتر. بۇل عيماراتتا شامامەن التى مىڭداي جاۋىنگەردىڭ ءمۇسىنى تۇر. 1980 -جىلى عالىمدار اسكەرلەردىڭ ەكىنشى كولونناسىن تاپقان. وندا شامامەن ەكى مىڭداي ءمۇسىن بار. 1994 -جىلى ءۇشىنشى پاۆيلوندى اشادى. مۇندا - باس شتاب ورنالاسقان. كەشەندى جاساۋعا 30 جىلدان استام ۋاقىت كەتكەن دەسەدى. ال بۇكىل اسكەردى جاساپ شىعۋعا 87 شەبەر اتسالىسقان. ءار مۇسىندە ونى جاساعان ءمۇسىنشىنىڭ ەن- تاڭباسى بار. ساز بالشىقتان ادام كەيىپتەۋ، مىنەز ءبىتىمىن بەرۋ، جاۋىنگەرلەردىڭ كيىم- كەشەگىن، اتتى اسكەردىڭ بولمىسىن اينىتپاي بەرۋ - شەبەردىڭ شەبەرى عانا جاساي الادى.
سارى ساز ساربازدارى (تەرراكوتتىق) تۋرالى جازباسىندا بەلگىلى پۋبليتسيست ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ⅩⅩعاسىرداعى ەڭ ۇلكەن ارحەولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - وسى. ەجەلگى قىتايدىڭ ءمۇسىن ونەرىنىڭ عاجايىپ ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىن بۇل كەشەننىڭ كوپ بولىگى ءالى اشىلعان جوق، اشىلعان جاقتارىنىڭ ءوزى تولىق ارشىلعان جوق. جۋىق ارادا اشىلمايدى دا، ارشىلمايدى دا. قازبا جۇمىستارى، جاۋىنگەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى شامامەن 70 جىلدا اياقتالادى دەپ وتىر قىتاي عالىمدارى» دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
دەپۋتاتتىڭ ويىنشا، عالىمدار سازدان جاسالعان ساربازداردىڭ سانىنان ورنالاسۋ رەتىنەن باستاپ، ساۋىت- سايمانىنداعى تويتارما تۇيمەلەرگە دەيىن تەرەڭ مانگە يە دەگەندى ايتادى. ولاردا قىتايلار ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن «6» جانە «9» سانى وتە ءجيى كەزدەسەدى. «999» دەگەن ساندى ەجەلگى قىتايلىقتار جاقسىلىق پەن جۇماقتىڭ بالاماسى دەپ بىلەدى. دەمەك، شين حۋاڭدي سوڭىنان ەرگەن ساربازدارىن جاقسىلىق پەن جۇماققا باستاماق بولعان. دەپۋتاتتىڭ بۇل ءسوزىنىڭ دە جانى بار. ويتكەنى قىتايداعى ءىرى مەگاپوليس قالالاردىڭ قازاقشا اتاۋى باقىت، جاقسىلىق، شاتتىق دەگەندى كوبىرەك مەڭزەيدى. جاقسىلىققا سەنەدى، باقىت تاۋىپ، شاتتىقتا ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن انىق بايقاۋعا بولادى.
تاريحي كەشەندەگى تولىق ارشىلىپ، اشىلىپ بىتپەگەن قازبا جۇمىستارى - كەلەشەكتىڭ ۇلەسىندە. باستىسى - بۇل تاريحي مەكەندى كورۋگە اسىعىپ، الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن قانشاما تۋريستەر اعىلۋدا. ءبارىنىڭ دە ارمانى - سارى ساز ساربازدارىن جاقىننان كورۋ. وعان دالەل - كەشەن الدىنداعى ۇزىنسونار كەزەك. شياندىقتار الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتىن ارداقتاپ عانا قويماي، ونى تۋريزم كوزىنە اينالدىرعان. مۇندا جىل - ون ەكى اي ادام ۇزىلمەيدى. ياعني، تاريحي كەشەن دە - تابىس كوزى. وتكەن جىلى EXPO - 2017 كورمەسى اياسىندا «تەرراكوتا اسكەرلەرى» كورمەسى وتكەن ەدى.
«شيان ساربازدارىنىڭ» 50 اسكەرى كورمە تورىنەن تابىلعان بولاتىن. بيىلعى جىلى شياندىقتار قازاقتىڭ جادىگەرلەرىن ءوز قالاسىندا ناسيحاتتاۋدى ءجون كورىپتى. سارى ساز ساربازدارىنان كەيىن شانشي پروۆينتسياسىنىڭ تاريحي مۋزەيىن كورۋگە مۇمكىندىك تۋدى. تاريحي مۋزەيدە ۇلتتىق مۋزەي كورمەسى ءوتىپ جاتىر ەكەن، سوعان تاپ كەلدىك. ۇلتتىق ەكسپوناتتاردى، قازاقتىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارىن كورمەگە قويىپتى. مۇندا دا قاپتاعان تۋريستەر. قازاقستان كورمەسىن كورۋگە ۇمتىلعانداردى دا، تاريحي مۋزەيدەگى جادىگەرلەردى تاماشالاپ جۇرگەن جانداردى دا كوپ كوردىك. جەرگىلىكتى حالىق ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە ايرىقشا ءمان بەرسە كەرەك. تاريحي مۋزەيىنەن دە، شيان ساربازدارى كەشەنىن دە ايرىقشا قادىرلەپ وتىر. قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋ دەگەن - وسى.
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»
