جەر سىلكىنىسى تۋرالى تۇسىنىك

استانا. قازاقپارات - جەر سىلكىنىسى -  گەولوگيالىق قۇبىلىس. ولار -  كەز- كەلگەن جەردە پايدا بولۋى مۇمكىن. جەر سىلكىنىسىنىڭ وشاعى جەر قويناۋىندا قالىپتاسادى.

 گەولوگيالىق ورتاداعى جىلجۋلار، بىرىگۋلەر، جارىلۋلار، ورتايۋلار سەكىلدى تەز وزگەرىستەر جەر سىلكىنىسىنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىنە جاتادى. ءاربىر جەر سىلكىنىسى كەزىندە وسى جارىلىس ناتيجەسىندە جەر قويناۋىندا جيناقتالعان ەنەرگيانىڭ ءبىر بولىگى سىرتقا شىعارىلادى. جەر سىلكىنىسىنىڭ باستى سەبەپتەرى رەتىندە جەر قىرتىسى پلاتفورمالارىنىڭ قوزعالىسى مەن قيمىلداۋىن ايتۋعا بولادى. مۇنداي قوزعالىستار ورىن العان ايماق جەر سىلكىنىسىنىڭ وشاعى دەپ اتالادى. ال جەر سىلكىنىسى وشاعىنىڭ جەر بەتىندەگى نۇكتەسى ەپيتسەنترى بولىپ سانالادى. جەر سىلكىنىسىنىڭ بارىسىندا ادامدار قازا بولادى، ۇيلەر، جولدار، كوپىرلەر، كانالدار، توعاندار مەن باسقا دا ينجەنەرلىك عيماراتتار، سۋ قۇبىرلارى، كاناليزاتسيا، ەلەكتر بەرۋ جۇيەسى قيرايدى، بايلانىس جەلىسى بۇزىلادى، قار كوشكىنى، سەل، سىرعىما مەن قوپارىلىس پايدا بولادى. تاۋ جىنىستارىنان تاستار قۇلايدى، ادامداردا ۇرەي پايدا بولادى. سونداي -  اق جەر سىلكىنىسىمەن بىرگە ءورت پايدا بولادى. گەولوگيالىق ورتانىڭ ەكولوگياسى بۇزىلادى، قوپارىلما سىرعىما، سەل تاسقىنى، ت. ب. شارۋاشىلىققا قوسىمشا زالال اكەلەدى.

 جەر سىلكىنىسىنىڭ جىكتەلۋى پايدا بولۋ تەگىنە قاراي جەرسىلكىنۋ جانارتاۋلىق، دەنۋداتسيالىق جانە تەكتونيكالىق بولىپ بولىنەدى. جانارتاۋلىق جەرسىلكىنۋ قازىرگى جانارتاۋلار ارەكەت ەتەتىن اۋدانداردا دامىعان. دەنۋداتسيالىق جەرسىلكىنۋ تاۋلى اۋداندارداعى تاۋ جىنىسى ماسسالارىنىڭ شاتقالدارعا قۇلاۋىنان، جەر استى قۋىستارى مەن كارست ۇڭگىرلەرىنىڭ وپىرىلۋىنان جانە ءىرى جىلجىمالاردىڭ ىقپالىنان تۋىندايدى. تەكتونيكالىق جەرسىلكىنۋ ليتوسفەرانىڭ جەكەلەگەن بلوكتارى ءوزارا قوزعالىسقا كەلگەندە، جەر قويناۋىندا ۇزاق ۋاقىت بويى جيناقتالعان مەحانيكالىق ەنەرگيانىڭ قىسقا مەرزىمدە شۇعىل بوسانىپ شىعۋىنا بايلانىستى بولادى. مۇنداي جەرسىلكىنۋ - جەر قىرتىسىندا ۇزىنىنان سوزىلعان جارىلىمدار جاسايدى. جارىلىم قاناتتارى ىعىستىرۋشى جازىقتىق بويىنشا ءبىر- بىرىمەن سالىستىرعاندا، لەزدىك جىلدامدىقپەن ىعىسۋىنا بايلانىستى، بوسانىپ شىققان ەنەرگيا سەرپىمدى تەربەلىستەر، ياعني سەيسميكالىق تولقىندار تۇرىندە جان- جاققا تارالادى.

 سەيسميكالىق تولقىندار تارالۋىنا قاراي قۋما، كولدەنەڭ جانە بەتتىك تولقىندار بولىپ جىكتەلەدى. سەيسميكالىق تولقىنداردىڭ تارالۋ جىلدامدىعى تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامىنا، قۇرىلىمىنا جانە فيزيكالىق جاعدايىنا بايلانىستى بولادى. قۋما تولقىنداردىڭ تارالۋ جىلدامدىعى 5 -  6 ك م/س، كولدەنەڭ تولقىنداردىكى 3 -  4 ك م/س. سەيسميكالىق تولقىندار تۋىنداتۋشى جارىلىمداردىڭ ۇزىندىعى بىرنەشە كم- دەن (1966 -جىلعى تاشكەنت جەرسىلكىنۋىندە -  8 ك م) جۇزدەگەن كم- گە (1960 -جىلعى چيليدەگى جەرسىلكىنۋ) دەيىن جەتەدى. ال 1957 -جىلعى گوبي التايىنداعى جەرسىلكىنۋدە جالپى ۇزىندىعى 700 ك م- دەي جارىلىمدار جۇيەسى پايدا بولعان. جەر قىرتىسىندا نەمەسە مانتيانىڭ جوعارى بولىگىندەگى تاۋ جىنىستارىنىڭ لەزدىك قوزعالىسقا كەلۋىنەن جەر استى سوققىسى تۋىنداعان ورىندى جەرسىلكىنۋ وشاعى، وشاقتىڭ تەرەڭدىكتەگى ورنىن گيپوتسەنتر، جەر بەتىندەگى پروەكتسياسىندا ورنالاسقان اۋداندى ەپيتسەنتر دەپ اتايدى.

جەرسىلكىنۋ جەر قويناۋىنداعى ورنالاسۋ تەرەڭدىگىنە قاراي: جەر بەتىنە جاقىن (تەرەڭدىگى 10 ك م- گە دەيىن) ، ورتاشا نەمەسە قالىپتى تەرەڭدىكتەگى (10 -  60 ك م) ، ارالىق (60 -  300 ك م) جانە تەرەڭ فوكۋستى (300 ك م- دەن تەرەڭ) بولىپ بولىنەدى. ەڭ كوپ تاراعانى جاقىن جانە ورتاشا (اشعابادتا جەرسىلكىنۋدىڭ تەرەڭدىگى 15 - 20 ك م، تاشكەنتتە 5 - 10 ك م، سپيتاكتا 10 - 15 ك م بولعان) تەرەڭدىكتەگى جەرسىلكىنۋلەر. تەرەڭ فوكۋستى جەرسىلكىنۋ وتە از تاراعان(قيىر شىعىستا، تىنىق مۇحيتتىڭ جاعالاۋىنداعى جەرسىلكىنۋدىڭ گيپوتسەنترى 600 - 700 ك م تەرەڭدىككە جەتكەن) . جەرسىلكىنۋ گيپوتسەنترى تەڭىز بەن مۇحيتتاردىڭ استىندا دا ورنالاسادى. ولاردى تەڭىز سىلكىنۋى دەپ اتايدى. بۇل قۇبىلىستاردىڭ ناتيجەسىندە تسۋنامي پايدا بولادى.

جەر سىلكىنۋ ۇزاقتىعى، تارالۋ مولشەرى، ونى ولشەۋ قۇرالدارى جەرسىلكىنۋ ۇزاقتىعى بىرنەشە سەكۋندتان بىرنەشە ايعا (كەيدە جىلعا) دەيىن سوزىلادى. مەحانيكالىق كەرنەۋ كۇشىنىڭ بىرتىندەپ شىعۋىنا بايلانىستى، جەر استى دۇمپۋلەرى قايتالانىپ وتىرادى. ادەتتە، العاشقى كۇشتى دۇمپۋدەن كەيىن، ءالسىز دۇمپۋلەر تىزبەگى جالعاسادى. ولاردى افتەرشوكتار دەپ، ال ءدۇمپۋ بىلىنگەن ۋاقىتتىڭ بارلىعىن جەرسىلكىنۋ كەزەڭى دەپ اتايدى. افتەرشوكتار نەگىزگى دۇمپۋدەن سوڭ 3 - 4 جىل بويى جالعاسۋى مۇمكىن. مىسالى، 1887 ج. الماتىداعى (ۆەرنىي) جەرسىلكىنۋ كەزىندە 600 ءدۇمپۋ بولعانى تىركەلگەن. جەرسىلكىنۋ كەزىندە ورتاشا ەسەپپەن 1×1024 -  1×1025 ەرگ ەنەرگيا بولىنەدى. مىسالى، اشعابادتا بولعان جەرسىلكىنۋدىڭ ەنەرگياسى -  1×1023 ەرگ، موڭعولياداعى گوبي التايىندا - 1×1024ەرگ، چيليدە - 1×1024 ەرگ، تاشكەنتتە - 1×1020 ەرگ، كەمين جوتاسىندا (الماتى) - 4×1024 ەرگ. جەر سىلكىنىسى مەن جەر استى دۇمپۋلەرىن رىتكەيتىن اپپاراتتى سەيسموگراف دەپ اتايدى.

سەيسموگرافتاردىڭ بۇرىنعى تۇرلەرى قاعاز تاسپاسى بار قوندىرعىلار بولاتىن. قازىرگى كەزدە ونداي اپپاراتتارمەن بىرگە ەلەكتروندى سەيسموگرافتار دا قولدانىلادى. سوڭعىسىنىڭ قاعاز تاسپاسى بولمايدى. قاعاز تاسپامەن جۇمىس ىستەيتىن سەيسموگرافتاردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى: ۆەرتيكالدى (تىگىنەن بولعان) تەربەلىستەر مەن تولقىنداردى، قوزعالىستاردى تىركەيدى. ال ەكىنشى ءتۇرى گوريزونتالدى (كولدەنەڭىنەن، جازىعىنان) تەربەلىستەر مەن تولقىنداردى، قوزعالىستاردى تىركەيدى. ەكەۋىنىڭ دە وتە سەزىمتال تىلشەلەرى بولادى. سول تىلشەلەرى قاعاز تاسپاعان ءىز (بەلگى) قالدىرىپ وتىرادى. تەكتومەتر - رەسەيدە (ساحاليندىك ونەرتاپقىشتىڭ تۋىندىسى. جاپونيادا پاتەنتتەلگەن) جاسالعان قۇرال. جاڭا قۇرىلعىنى ويلاپ تاپقان ەۆگەني ۆاسين ەسىمدى ادام. تەكتومەتردىڭ كولەمى وتە ىقشام ءارى سالماعى دا جەڭىل (1 ك گ) . بار بولعانى ءبىر قوبديشاعا سىيىپ كەتەدى. كىشكەنتاي بولعانىنا قاراماستان ماڭىزدىلىعى وتە زور. ول بولايىن دەپ جاتقان جەر سىلكىنىسىنىڭ قاۋپىن 40 ساعات الدىن ەسكەرتە الادى. ءار ءتۇرلى بالداعى جەر سىلكىنىستەرىنىڭ تومەندەگى بەلگىلەرىنىڭ ادامداردىڭ مىنەز-  قۇلقى مەن ءىس قيمىلىنا، سىلكىستەردىڭ مۇمكىن بولاتىن اسەرىنە، قۇرىلىستار مەن عيماراتتاردىڭ جاعدايىنا، جەر قاباتىنداعى تابيعي قۇبىلىستارعا، جەر قاباتىنداعى جانە جەر بەتىندەگى سۋدىڭ جاعدايىنىڭ وزگەرۋ بەلگىلەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەك.

 bigox.kz