قىركۇيەكتە قايدا دەمالسا بولادى؟
جازعى دەمالىس كۇندەرى اياقتالىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر تەڭىزدەگى كۇننىڭ باتۋىمەن، فلامينگو جۇزگەن باسسەيندەر مەن قۇمداعى جازۋلارمەن تولىپ جاتىر. ءبىراق جازعى كۇننىڭ اياسىندا قىزدىرىنا الماعاندار، قىركۇيەكتە دەمالاتىن ورىنداردى تاڭداپ، قولايلى جەرلەردى ەسىنە تۇسىرە باستايدى.
بۇل تاڭداۋدا ادەتتە، بارلىق جاعىنان قولايلى تابىلۋى، بارۋى، قونۋى، قىزىقتى تاماشالايتىن ورىندارىنىڭ بولۋى جانە ءبىرىنشى كەزەكتە، قاراجات جاعىنان قولجەتىمدى بولۋى قاجەت. ءسىز ميلليوندى قالا شىمكەنت جايلى نە ايتقان بولار ەدىڭىز؟ كۇتپەگەن ۇسىنىس پا؟ ال نەگە بولماسقا؟ جەتىپ الۋ وپ-وڭاي: ۇشاقپەن، پويىزبەن، اۆتوبۋسپەن، كولىكپەن.
كەز كەلگەن تالعام مەن قالتاعا ساي كەلەتىن ۆاريانتتار بار جانە باعاسى دا قولجەتىمدى. قايدا توقتاۋعا بولادى: ىڭعايلى زاماناۋي حوستەلدەن باستاپ بەسجۇلدىزدى بەلگىلى جەلىنىڭ قوناقۇيىنە دەيىنگى ۇسىنىستار بار. سوڭعى تارماق - نە كورۋگە بولادى؟
بۇل تارماقتا شەكسىز مۇمكىندىكتەر بار: سانسىز جاسىل باقتار، بىرەگەي ەكسپوناتتى مۋزەيلەر، باس اينالدىرار شەبەرلىككە يە سيرك ارتيستەرىنىڭ شىعۋلارى، ەڭ ۇزىن سۋجولاقتى اكۆوباق، افريكالىق بەلدەۋلى زووباق جانە باسقا دا تولىپ جاتقان كورنەكتى ورىندارى بار.
ال شىمكەنتتىڭ ەڭ باستى وزگەشە ەرەكشەلەندىرەتىن جەرى - عاجايىپ كيەلى ورىندارى. تاريحتىڭ رۋحى، ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستار، جۇمباقتى اڭىزدار ناعىز ساياحاتشىلاردى وزىنە ءسوزسىز تارتادى. قالانىڭ كۇش-قۋاتىن سەزىنۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە، شىمكەنتتىڭ تاپ ورتاسىندا ورنالاسقان كيەلى بۇلاقتىڭ ورنىندا بولعان دۇرىس.
اڭىز بويىنشا ەرتە زاماندا بۇل جەردە دانىشپان جانە ەمشى قوشقار اتا ءومىر ءسۇرىپتى، قازىر بۇلاق اتانىڭ اتىمەن اتالادى. حالىق اڭىزىنا جۇگىنسەك، قوشقار اتا ەلدى كەرەمەت قاسيەتى بار بۇلاقتىڭ سۋىمەن ەمدەگەن ەكەن.
ەمشى اتا وزەننىڭ باستاۋى بولاتىن شىمكەنتتەگى بۇلاقتاردى تازالاپ وتىرعان. قايتىس بولعاننان كەيىن ەل اتانى بۇلاقتىڭ جاعاسىنا جەرلەپ، وعان اتانىڭ اتىن بەرىپتى. كەرەمەت فاكت - بۇلاق سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسى جىلدىڭ كەز كەلگەن مەزگىلىندە 11+ گرادۋستى قۇرايدى. قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردى قاسيەتتى دەپ قۇرمەتتەيدى.
ەسكى زامانداردا وسى جەردە حالىق سەيىلدەرى، ۇلكەن جارمەڭكەلەر، ءداستۇرلى قۇرباندىق شالۋلار وتكىزىلگەن. قازىرگى كۇندە 1917-جىلعا دەيىن وتە تانىمال بولعان سەيىل قوشقار-اتا مەرەكەسى قايتا قالپىنا كەلتىرىلە باستادى.
ەرتەدە وزەننىڭ جاعاسىندا كيىز ءۇيلى قالاشىق ورناتىلىپ، ساۋدا ورىندارى ۇيىمداستىرىلعان كوشپەندىلەر تاۋارلار الماستىرىپ، ۇلكەن قوشقاردى قۇرباندىققا شالىپ، قوشقار اتانىڭ رۋحىنا جۇگىنىپ، بەيبىتشىلىك، مولشىلىق پەن بەرەكە-بىرلىك سۇراعان. 2015-جىلدان باستاپ جەرگىلىكتى بەلسەندىلەر مەن بيلىكتىڭ قولداۋىمەن شىمكەنتتىكتەردىڭ ومىرىنە قوشقار اتا قايتا ورالدى.
ءداستۇر بويىنشا مەرەكەدە ەڭ ۇلكەن قوشقار تاڭدالىپ، ونىڭ يەسىنە اقشالاي سىيلىق بەرىلەدى. ءتۇرلى سپورتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلادى، مىسالى، يىعىنداعى قوشقارمەن وتىرىپ، تۇرۋ جەرگىلىكتى ەرلەردىڭ كۇشى مەن شىدامدىلىعىن كورسەتەدى.
تاعى ءبىر كيەلى ورىنداردىڭ ءبىرى - قالاداعى ەڭ ەسكى مەشىتتىڭ عيماراتى. ونى «جامي» مەشىتى دەپ اتايدى. ونى XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا قوقان حاندىعى سالتانات قۇرعان داۋىردە فەرعانا ءوڭىرىنىڭ شەبەرلەرى فەرعانا-تاشكەنت ادىسىمەن قۇرعان. بۇل عيماراتتىڭ قۇرىلعانىنا 200 جىل شاماسى بولدى دەگەن ءسوز.
ونىڭ قابىرعالارى تاريحتىڭ رۋحىمەن قۇنارلانعان، ونىڭ ىشىنە كىرۋ ەرەكشە ءبىر سەزىمدەردى وياتادى. مەشىتتىڭ قۇرىلعان كەزدەگى قالپى ساقتالماعانىمەن، ءسوزسىز، عيمارات تاريحي ماڭىزدى مارتەبەسىنە يە.
شىمكەنتتە تاعى ءبىر اۋدان بار، ونىڭ بۇكىل اۋقىمى كيەلى ورىندارعا تۇنىپ تۇر، بۇل - سايرام. ورتا عاسىرلاردا بۇل قالا اۋماقتىڭ باستى قالاسى - يسپيدجاب بولعان. سايرام ءوزىنىڭ تاريحي كەسكىنىن ءالى دە ساقتاعان. بۇل ءۇشىن باۋرايىنان ەكى جاققا كەتەتىن قورعاندى قالانىڭ «باس قاقپاسى» قالپىنا كەلتىرىلگەن.
سايرامنىڭ كيەلىلەرى جايلى ونداعان اڭىزدار بار، حالىقتىڭ ولارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ونداعان كەسەنەلەرگە اينالىپ، اۋداندى تۇندىرىپ تۇر. سونىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىلارى - يبراگيم اتا مەن قاراشاش انا كەسەنەلەرى. يبراگيم اتا ەرەكشە قۇرمەتتى احمەت ءياسساۋيدىڭ اكەسى، ۋاعىزداۋشى بولعان. يبراگيم اتا بەيىتىنىڭ باسىنداعى كەسەنە بىرنەشە رەت قايتا وڭدەلگەن.
ءبىرىنشىسىن ۋاقىت بۇزسا، ەكىنشىسىن جەر سىلكىنىسى زاقىمداعان. كەسەنەنى قايتا وڭدەگەننەن كەيىن ونىڭ باستاپقى كەسكىنى جوعالىپ كەتتى. قاراشاش انانىڭ شىن اتى - ايشا ءبيبى، احمەت ياسساۋيدىڭ اناسى. باي ادامنىڭ قىزى بولعانىنا قاراماستان مۇقتاجدارعا ءاردايىم جاردەم قولىن سوزعان. قاراشاش انانىڭ كەسەنەسى دە زاقىمدالۋلاردى باستان وتكىزدى. بىرنەشە قايتا وڭدەۋدەن كەيىن كەسەنە ءوزىنىڭ بايىرعى قالپىنا كەلدى.
تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋيدىڭ كەسەنەسىنە جول تارتاردىڭ الدىندا، سايرامعا كەلىپ، ونىڭ اتا-اناسىنا قۇرمەت كورسەتۋ دۇرىس دەپ سانالادى. ەرتە زامانداردا سايرامنىڭ اۋماعىندا قىزىر پايعامباردىڭ مەشىتى دە ورنالاسقان بولاتىن. قازىر ونىڭ ورنىندا تاريحشىلار ІХ-ХII عاسىرلار دەپ بەلگىلەگەن مۇنارا- مينارەت قانا قالدى. قىزىر اتا پايعامبار بولاتىن. اڭىز بويىنشا ول مەشىتتەن 60 جىل بويىنا شىقپاي، وسىدان كەيىن تاعى ءبىراز ءومىر ءسۇرىپ، اسپانعا تىرىلەي قابىلدانعان ەكەن.
تاعى ءبىر كيەلى ورىن - XVI عاسىردىڭ سوڭىندا قۇرىلعان ءابدىل ازيز بابتىڭ كەسەنەسى. ول يسلام ءدىنىن تارقاتىپ، تاڭىرىلىكپەن كۇرەسكەن اراب اسكەرىنىڭ تۋىن ۇستاۋشىسىنىڭ قۇرمەتىنە قۇرىلعان. ءابدىل ازيز «ءدىنسىز» تۇرگەشتەردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، قايتىس بولعاسىن قاسيەتتىلەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. قالانىڭ اۋماعىندا، ۆوكزالدىڭ جانىندا، ەسكى شىمكەنت قالاشىعى ورنالاسقان.
بۇل بىرەگەي ورىن قالانىڭ قازىرگى زامانعى ورنىنان تابىلعان. مۇندا تابىلعان ارتەفاكتىلار شىمكەنتتىڭ جاسىنىڭ 2 مىڭ جىلعا دەيىن ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. بارلىق قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى اياقتالعاننان سوڭ بۇل جەر زاڭدى نەگىزدە شىمكەنتتىڭ تۋريستەر ءۇشىن ەڭ ۇلكەن دە كوزتارتار جەرى بولاتىندىعى ءسوزسىز.
قالاشىق اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالادى. قابىرعالاردىڭ بويىمەن تاقىرىپتىق كۆارتالدار، شىعىستىق ۇلگىدەگى جاياۋ جۇرۋشىلەر اياقجولى، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ساۋدا نۇكتەلەرى، سۋۆەنيرلەر دۇكەندەرى، رەستوراندار جانە باسقا دا مادەنيەت وشاقتارى مەن دەمالىس ورىندارى اشىلادى.
قابىرعالاردىڭ ىشىندە بولسا ەسكىلىك جانكۇيەرلەرىن گالەرەيالار مەن قالانىڭ بارلىق نۇكتەلەرىنە كوز جەتكىزەتىن باقىلاۋ نۇكتەلەرى كۇتەدى. تاۋەلسىزدىك باعىنان تۋرا كەلۋگە بولاتىن قالانىڭ ەسكى قاقپاسىنا كىرۋ جولى قالپىنا كەلتىرىلەدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا تاريحي وبەكتىدە ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەر جالعاسىپ جاتىر.
ال قالانىڭ شەكاراسىنان شىعىپ كەتەمىن دەۋشىلەرگە، ادامزاتتىڭ بەسىگى سانالاتىن قاسيەتتى قازىعۇرت قورعانىندا بولۋ كەرەك-اق. ول شىمكەنتتەن بار بولعانى 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قازىعۇرتتىڭ كيەلى بولۋىنىڭ سەبەبى، اڭىز بويىنشا، بۇكىل الەمدىك سۋ تاسقىنى بولعان كەزدە قازىعۇرتتىڭ توبەسى عانا سۋعا باتپاي قالىپتى.
سول جەرگە نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاپتى. ونىڭ سيمۆولى قازىر تاۋدىڭ باسىندا ەڭسەسىن ماقتانىشپەن كوتەرىپ تۇر. ول جەردە سوپاقشا كەلگەن الاڭشانى كورۋگە بولادى. كولەمى بويىنشا ول بيبليادا جازىلعان نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنىڭ كەسكىنىنە تولىق سايكەس كەلەدى. شىنىندا وقيعا وسى جەردە بولعان بولسا، ويلاپ قاراڭىز، ءبىزدى قانداي سيقىرلى ساياحات الەمى كۇتۋدە؟!
قازىعۇرتتىڭ تومەنىندە ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ نەمەسە ادام اتا مەن انا جەردىڭ سيمۆولى بولعان بيىك جارتاس بار. تۇتاس جارتاس قىلىشپەن شاۋىپ جاسالعانداي. ويپاڭنىڭ ىشىندە ەكىنىڭ ءبىرى وتە المايتىنداي شاتقال بار. ونى كەسىپ ءوتۋ ادامنىڭ كۇشى مەن دەنە قۇرىلىسىنا ەمەس، ونىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ تازالىعىنا بايلانىستى.
ونداي ادامدار شاتقالدى وپ-وڭاي كەسىپ وتەدى. ال كىمنىڭ ويى تازا بولماسا تاستاردىڭ اراسىندا قىستىرىلىپ قالادى. بۇل ناعىز رۋحتى سىنايتىن، باس تارتا المايتىن سىناق ەمەس پە؟! وقىپ وتىرعانىڭىزداي، شىمكەنت پەن اينالاسىنداعى ءاربىر ورىن باي تاريحقا تۇنىپ تۇر.
ادامنىڭ قيالىندا ورتا عاسىرلىق شىم-شىتىرمان وقيعالاردى، ۇلكەن شايقاستاردى، تاڭعاجايىپ وقيعالاردى وياتادى. بۇل ءسىزدىڭ شىمكەنت پەن ونىڭ اينالاسىنداعى كورەتىندەرىڭىزدىڭ تەك از عانا بولىگى.
كوپتەگەن كيەلى ورىنداردى، تاريحي عيماراتتاردى، تابيعات عاجايىپتارىن بۇكىل وڭتۇستىك وڭىردەن كورۋگە بولادى. ولاردى ءوز كوزىڭمەن كورۋ - ۋاقىت ماشيناسىمەن ساياحات جاساۋعا تەڭ عانيبەت! بۇگىنگى كۇنى سىزدە مۇنداي مۇمكىندىك بار. شىمكەنت ءسىزدى قۇشاق جايا قارسى الادى!
ديانا باتيشيەۆا
«ايقىن»
