الەم فۋتبولىنداعى قايعىلى وقيعالار

 استانا. قازاقپارات - «ارباعان مەنى ءبىر سيقىر». قازاق سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ اقتاڭگەرى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتان قالعان وسى ءبىر ءسوز تىركەسى فۋتبولعا دەگەن قۇرمەتتى وسى كۇنگە دەيىن كۇمانسىز ۇقتىرىپ كەلەدى.

الداعى ۋاقىتتا دا سولاي بولىپ قالا بەرەتىنى ايداي اقيقات. سپورتتىڭ ءتۇرى سان سالالى بولسا دا، فۋتبولعا دەگەن قۇدىرەتتى سەزىم ەش ۋاقىتتا تومەندەمەك ەمەس. جاسىل الاڭداعى جەڭىس تە، جەڭىلىس تە كورەرمەننىڭ كوز الدىندا وتەدى. ءوزى سۇيگەن كومانداسى ويسىراي ۇتىلسا دا، ءىرى ەسەپپەن قارسىلاسىن قاپى قالدىرسا دا، كورەرمەننىڭ قۇرمەتى ەرەكشە بولىپ قالا بەرمەك.

ويتكەنى بۇل - فۋتبول. ءوز كومانداسىن قولپاشتاپ، ادەمى ويىن ورنەگى ءۇشىن جاسىل الاڭعا كەلىپ، قيقۋعا باساتىن كورەرمەن كەيدە تريبۋنادا ءوزىن نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلە دە بەرمەيدى. قۋانىشقا ۇلاسقان جەڭىس نەمەسە اياعى وكىنىشپەن اياقتالعان توسىن ءارى اۋىر جاعداي.

ءبىراق ادامزات بۇل وقيعالاردى ۇزاق جىل وتكەن سوڭ ەسكە الادى. جانكۇيەر قاۋىم وسىدان 36 جىل بۇرىن ماسكەۋدىڭ «لۋجنيكي» ستاديونىندا ورىن العان قايعىلى وقيعانى ءالى ۇمىتا قويعان جوق.

1982-جىلدىڭ 20- قازانىندا ۋ ە ف ا كۋبوگىنىڭ 1/16 فينالىندا ماسكەۋدىڭ «سپارتاگى» مەن نيدەرلاندىنىڭ «حارلەم» كومانداسى كەزدەستى. لەنين اتىنداعى ورتالىق ستاديون دەپ اتالعان جاسىل الاڭعا سول كۇنى 16 مىڭنان استام جانكۇيەر كەلگەن. سۇيىكتى «سپارتاگىن» قولداعان جانكۇيەرلەر ويىن سوڭىندا وزدەرىن نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلگەن دە جوق.

سول كۇنى ماسكەۋدە اۋا رايى سۋىق بولىپ، 10- گرادۋس شاماسىندا بولدى. كۇن ىزعارلى بولسا دا، سۇيىكتى كومانداسىن تاستاپ كەتپەگەن جانكۇيەرلەر «سپارتاكتىڭ» ادەمى ويىن ورنەگىن كوردى. كەڭەس وداعىندا كوممۋنيزمنىڭ قۇرىلىسى قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتقان سول تۇستا «فۋتبول فاناتتارى» دەگەن ءسوز تىركەسى مۇلدە قولدانىلعان جوق.

سپورت ءۇشىن ستاديونعا كەلگەندەردىڭ بارلىعى دا جانكۇيەر بولىپ ەسەپتەلدى. سوندىقتان «فاناتتار قوزعالىسى» بۇل كەڭەستىك يدەولوگياعا مۇلدەم جات ۇعىم رەتىندە سانالدى. ءبىراق ول كەزدە تريبۋنادان جاسىل الاڭدا ويناپ جۇرگەن ويىنشىلاردى بالاعاتتاۋ، تورەشىگە تاس، بوتەلكە لاقتىرۋ سىندى جاعىمسىز ارەكەتتەر اراگىدىك بولسا دا، ورىن الىپ تۇرعانىن جاسىرماۋ كەرەك. ءبىراق 1982-جىلدىڭ 20- قازانىندا لەنين اتىنداعى الاڭدا ماسكەۋدىڭ «سپارتاگى» مەن نيدەرلاندىنىڭ «حارلەم» كومانداسىنىڭ كەزدەسۋى جۇزدەگەن ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. قانشاما جانكۇيەر ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ولقىلىعىنان باقيلىق بولدى.

ەكى كوماندانىڭ ويىنى «سپارتاكتىڭ» پايداسىنا شەشىلىپ، 1:0 ەسەبىمەن ماسكەۋلىك كوماندا ۇتىپ تۇردى. جانكۇيەرلەر دە سۇيىكتى كلۋبىنىڭ جەڭىسىنە ماساتتانىپ، جوعارىدان تومەنگە شىعار قاقپاعا قاراي توپتالىپ، ءتۇسىپ بارا جاتتى. ويىننىڭ بىتۋىنە 20 سەكۋند قالعاندا، قارسىلاستار قاقپاسىنىڭ الدىنا ايىپ دوبى بەلگىلەندى. «سپارتاكتىڭ» ويىنشىسى سەرگەي شيەۆتسوۆ اسقان شەبەرلىكپەن ەكىنشى دوپتى سوعىپ، ەسەپتى 2:0 گە جەتكىزدى. مۇنداي ناتيجەنى كۇتپەگەن جانكۇيەرلەر قايتادان جوعارى تريبۋناعا قاراي ۇمتىلىپ، تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندارمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ەشكىم كۇتپەگەن اۋىر وقيعا ورىن الدى.

كومانداسىنىڭ جەڭىسىنە ماساتتانعان جانكۇيەرلەر ءبىر-ءبىرىن قۇشاقتاپ، سەكىرىپ، قۋانىپ جاتقان ساتتە تريبۋنا وپىرىلىپ جەرگە ءتۇستى. ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە قۇلاپ، جانشىلىپ جاتتى. اۋىر پليتالاردىڭ استىندا قالعان جانكۇيەرلەردى قۇتقارۋ مۇمكىن بولماي قالدى. فۋتبول الەمىنىڭ سيقىرىنا اربالىپ، ءاپ-ساتتە قۋانىپ، مەرەيى تاسىپ تۇرعاندار وسىلاي ءبىر ساتتە قۇربان بولدى.

مۇنداي اۋىر وقيعالاردى الەمگە جاريا ەتۋدى قالاماعان كەڭەستىك جۇيە ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن وپات بولعانداردىڭ سانىن جاسىرىپ كەلدى. كەيبىر دەرەكتەر 66 ادامنىڭ قايتىس بولىپ، 120 جانكۇيەردىڭ جاراقات العانىن جازسا، ەكىنشى ءبىر مالىمەتتە «360 ادام باقيلىق بولدى» دەلىنەدى.

قالاي ايتقاندا دا، اۋىر وقيعانى جاسىرىپ باققان كەڭەستىك بيلىك بولعان وقيعاعا كىنالىلەردى قاتاڭ جازاعا تارتقان جوق. وقيعانىڭ جاي-جاپسارىنا كەلسەك، ستاديون اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تريبۋنانى سول كۇنى قالىڭ جاۋعان قاردان تازارتىپ ۇلگەرە الماعان. وسىعان بايلانىستى الاڭعا الاڭسىز كەلگەن حالىقتى «س» تريبۋناسىنا توپتاستىرعان كورىنەدى. قۇقىق قورعاۋ ورگانى وكىلدەرى مەن ستاديون باسشىلىعى جانكۇيەرلەردى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن وسىلاي ۇيعارىم جاساعان.

سىرتقا شىعاتىن جالعىز قاقپاعا قاراي تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان حالىق باسشىلىقتىڭ شالاعايلىعىنان وسىلاي وپات بولدى، زارداپ شەكتى، ونداعان ادام جاراقاتتىڭ سالدارىنان مۇگەدەك بولىپ قالدى. وسى تراگەديادان كەيىن «سپارتاكتىڭ» ويىنشىسى سەرگەي شيەۆتسوۆ «ەكىنشى گولدى بەكەر سوقتىم» دەپ قاتتى وكىنگەن كورىنەدى.

ەندى شە، 20 سەكۋند پەن سوڭعى دوپ تالاي ادامنىڭ ءاپ-ساتتە ءومىرىن قيدى، تاعدىرىن تاس-تالقان ەتتى. وكىنگەنمەن نە پايدا، ءبىراق كەڭەستىك بيلىكتىڭ باسشىلارى جانكۇيەرلەردىڭ جان قينالىسىنا باسى اۋىرا قويعان جوق.

«كەشكى موسكۆا» گازەتىنىڭ سوڭعى بەتىندە قىسقاشا عانا حابارلاما بەرىلدى. «1982-جىلدىڭ 20- قازانىندا لەنين اتىنداعى ورتالىق ستاديوننىڭ ۇلكەن سپورتتىق الاڭىندا كورەرمەندەردىڭ قوزعالىس ەرەجەلەرىن ساقتاماۋىنىڭ سالدارىنان سىرتقا شىعار قاقپا الدىندا كەزدەيسوق، جازاتايىم وقيعا ورىن الدى. جاراقات العاندار بار. ورىن العان وقيعاعا قاتىستى تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە».

انىعىنا كەلسەك، وقيعانى جاسىرۋ ءۇشىن قايتىس بولعان ادامداردىڭ ءولى دەنەسىن ماسكەۋ اكىمشىلىگى 13 كۇننەن كەيىن عانا بارىپ ءمايىتحانادان الۋعا رۇقسات ەتكەن. وندا دا سۇيەكتى تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ ۇيىنە 40 مينۋتقا عانا كىرگىزىپ، اسىعىس كۇيدە قوشتاسۋ ءراسىمىن جاساعان.

ارناۋلى ميليتسيانىڭ جاساعىمەن ولاردى قالانىڭ ءار جەرىندەگى زيراتقا جەرلەگەن. مۇنىڭ بارلىعى دا ادامنىڭ تاعدىرىنا ات ءۇستى قارايتىن قىزىل كرەملدىڭ نۇسقاۋىمەن جاسالعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ءبىراق وسى وقيعاعا ايىپتى دەپ تابىلعاندار قانداي جازاسىن الدى؟ ولار وزدەرىنىڭ كىناسىن مويىندادى ما؟ «لۋجنيكي» ستاديونىنىڭ ديرەكتورى ۆيكتور كورىشيەۆ اباقتىعا قامالدى دا، ارتىنان امنيستيا جاريالاندى. ستاديوننىڭ كومەندانتى يۋري پانچيحين ءبىر جارىم جىلعا سوتتالدى دا، التى ايدان كەيىن بوستاندىققا جىبەرىلدى. قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن قاداعالاماعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى ايىپتاۋدان مۇلدە سىرت قالدى.

ودان بەرى مىنە 36 جىل ءوتتى. ءبىراق «لۋجنيكي» جاسىل الاڭىنداعى ادام ءولىمى ۇمىتىلعان جوق. ارادا سەگىز جىل وتكەن سوڭ بارىپ، 1990-جىلى «سپارتاك» كومانداسى ءوز جانكۇيەرلەرىن ەسكە الۋ ماقساتىندا العاش رەت تۋرنير ۇيىمداستىردى.

18 جىلدان كەيىن «لۋجنيكي» ستاديونىندا باقيلىق بولعان جانكۇيەرلەرگە ارناپ، ەسكەرتكىش ورناتىلدى. جالپى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى كومانداسىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن ءلاززات الاتىن فۋتبول فاناتتارىنىڭ ارەكەتتەرى ءبىر قاراعاندا، قىزىقتى ءارى تاڭعالارلىقتاي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءتىپتى ءبىر-بىرىمەن ءباس تىگىپ، ويىن الاڭىنا شىعىپ كەتكەن فاناتتاردى دا رەسەيدە بيىلعى جازدا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا كوردىك.

ولار دا ءوز ارەكەتتەرى ءۇشىن ايىپ تولەپ قۇتىلدى. ءبىراق كەز كەلگەن ويىننىڭ سوڭى ءتىپتى جەڭىلىس بولسا دا، جاقسىلىقپەن بىتكەنى دۇرىس قوي. دەگەنمەن، الەمدىك فۋتبول تاريحىنا كوز سالساق، قايعىلى وقيعالار تىزبەگى مۇنىمەن بىتپەيدى.

فۋتبول قىزىعى ءۇشىن ءبارىن دە ۇمىتىپ، قانى قىزاتىن جانكۇيەردىڭ كوپ جاعدايدا سالماقتىلىق تانىتپاي، قاۋىپسىزدىكتى ۇمىتىپ كەتە بەرەتىنى وكىنىشتى. ءبىر جاعىنان مۇنداي نارسەلەر ستاديون اكىمشىلىگىنە دە قاتىستى ەكەنى ءسوزسىز.

ءبىر عانا مىسال، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، 1902-جىلى ورىن العان وقيعانى دا تاريح پاراعىنان سىزىپ تاستاي المايمىز. ۇلى بريتانيانىڭ گلازگو قالاسىندا «ايبروكس پارك» ستاديونىندا وتكەن شوتلانديا مەن انگليا اراسىنداعى ماتچ تا كورەرمەندەرگە اۋىر قايعى الىپ كەلدى. 20 مىڭ ادام سياتىن تريبۋناعا 70 مىڭ جانكۇيەردى جىبەرگەن ستاديون باسشىلىعى و باستا كۇرەپ اقشا تابۋدى ويلاعان شىعار.

ءبىراق مۇنشاما سالماقتى كوتەرە الماي، ادامدار وتىراتىن اعاش تريبۋنا وپىرىلىپ تومەن تۇسكەن. سونىڭ سالدارىنان 25 ادام قايتىس بولىپ، 517 ادام جاراقات الدى. جالپى اياق دوپ تاريحىنا قاراساق، فۋتبولدىڭ وتانى سانالاتىندىقتان با، وسى انگليانىڭ جاسىل الاڭىندا قايعىلى وقيعالار ءجيى ورىن الادى ەكەن.

1946-جىلى انگليانىڭ كۋبوگى ءۇشىن «بەرندەن پارك» ستاديونىندا وتكەن جارىستا «بولتون» مەن «ستوك سيتي» كەزدەسەدى. 65 مىڭ جانكۇيەر ستاديونعا جىبەرىلگەنىمەن، قاقپانىڭ سىرتىندا بيلەتسىز 20 مىڭ ادام قالىپ قويادى.

فۋتبول دوداسىن قىزىقتاۋدان سىرت قالعىسى كەلمەگەن ولار باسا-كوكتەپ، سىرتقى تور قاقپانى سىندىرىپ، ىشكە لاپ قويادى. 85 مىڭ جانكۇيەردى تەمىر تريبۋنا كوتەرسىن بە، وپىرىلىپ جەرگە تۇسەدى. توسىن وقيعانىڭ سالدارىنان تاعى 20 ادام قايتىس بولىپ، 500 ادام جاراقات العان. ونىڭ ىشىندە قابىرعاسى سىنىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعاندار دا بار.

ءبىراق ارباعان اياق دوپ سيقىرى ادامنىڭ جانىن تىنىش قويا ما؟ قانشاما قايعىلى وقيعا بولىپ جاتسا دا، ءوز كومانداسى ءۇشىن جانىن بەرەتىن فۋتبول فاناتتارى قانداي جاعدايعا قاراماستان، سىرتقى قاقپادان تريبۋناعا قاراي ەنگىسى كەلەدى دە تۇرادى.

1954-جىلى تبيليسيدە ماسكەۋدىڭ «سپارتاگى» مەن تبيليسيدىڭ «ديناموسى» اراسىنداعى ماتچتا بيلەتسىز قالعان 10 مىڭ ادام ستاديونعا باسا-كوكتەپ كىرىپ، تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان 20 ادام قايتىس بولدى.

كەيدە ءبىر فۋتبولدىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتەر اراسىنا سىنا قاعىلاتىن ساتتەردىڭ دە بولعانىن تاريح ۇمىتا قويعان جوق.

مىسالى، 1969-جىل «فۋتبول سوعىسى» دەگەن اتپەن ەستە قالعانىن ءبارى دە بىلەدى. 1970-جىلى وتەتىن الەم چەمپيوناتىنا باراتىن جولدامانى ساراپقا سالۋ ءۇشىن گوندۋراس پەن سالۆادور قۇرامالارى كەزدەستى.

العاشقى ويىندا گوندۋراستىقتار جەڭدى. ەكىنشى ويىندا الاڭ يەلەرى قارسىلاستارىن ايقىن باسىمدىقپەن ۇتتى. ويىننان سوڭ جەڭىسكە ماساتتانعان سالۆادورلىقتار گوندۋراستان كەلگەن جانكۇيەرلەردى ۇرىپ-سوقتى، گوندۋراس مەملەكەتىنىڭ تۋى، بارلىق مەملەكەتتىك سيمۆولدىق بەلگىلەرى ورتەلدى. وسىندا جۇمىس ىستەيتىن ونداعان مىڭ گوندۋراس ازاماتتارى ەلدەن قۋىلدى.

بۇعان جاۋاپ رەتىندە گوندۋراس بۇزىقتارى ءوز ەلىندەگى سالۆادورلىق بيزنەستى جويدى. ەكى ەل ديپلوماتيالىق قاتىناستى ءۇزدى. اقىرى سالۆادور ارمياسى گوندۋراس جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، ەلدىڭ ءبىراز بولىگىن جاۋلاپ الدى. بۇل تاريحتا «بەس كۇندىك سوعىس» دەگەن اتپەن ەستە قالدى.

ءسويتىپ، جاسىل الاڭنان باستالعان توبەلەستىڭ سوڭى سوعىسقا ۇلاستى. ەكى ەلدەن 4 مىڭ ادام قازا تاپتى، ەل ەكونوميكاسىنا اۋىر شىعىن كەلدى. ارينە، جان-تانىمەن فۋتبولعا بەرىلگەن فۋتبول فاناتتارى ءۇشىن كوماندانىڭ جەڭىسكە جەتۋى - ول ايرىقشا مەيرام. ۇتىلىس - قاشان دا «قارالى جاعداي».

سوندىقتان جاسىل الاڭدا كەز كەلگەن ۋاقىتتا توسىن وقيعا ورىن الۋى مۇمكىن. ستاديونداعى قاۋىپسىزدىك پەن ءتارتىپتى باقىلاۋعا قۇقىق قورعاۋ ورگانى وكىلدەرىنىڭ كوپ كەلەتىنىنىڭ دە وسىنداي سىرى بار. تارتىپسىزدىك جاساۋ، توبەلەس شىعارۋ - بۇل كەز كەلگەن فۋتبول فاناتتارىنا ءتان ارەكەت. ءبىراق فۋتبول جانكۇيەرلەرى مەن «فۋتبول بۇزاقىلارىن» ايىرىپ قاراۋ كەرەك. ەكەۋى - ەكى نارسە. دەگەنمەن بۇزاقىلار وزدەرىن «فۋتبولدىڭ ناعىز فاناتتارى» دەپ ەسەپتەيتىنى دە راس. كوپ جاعدايدا قوعامدىق تارتىپسىزدىكتى بۇزاتىن دا - سولار.

ءبىراق پسيحولوگ ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋىنشە، فۋتبول تريبۋناسىنداعى تارتىپسىزدىكتىڭ استارىندا قوعامعا، مەملەكەتكە، بيلىككە قارسىلىق امالى رەتىندە ازداعان الەۋمەتتى توپتىڭ نارازىلىعى دا جاتۋى ىقتيمال.

دەسەك تە، فۋتبول دوداسىن كورۋگە كەلگەن كورەرمەننىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. ءبىرى - ءلاززات الۋعا كەلسە، ەكىنشىلەرى - ايقايلاپ، ىشكى ەموتسياسىن شىعارۋ ارقىلى دەمالادى. ءۇشىنشىسى - الاڭداعى تورەشىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەدى. ءتورتىنشىسى - قارسىلاس كوماندانىڭ جانكۇيەرىنىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ، اشۋعا مىنەدى. توبەلەس، بۇزاقىلىق وسىدان باستالادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە جانكۇيەردىڭ، فۋتبول فاناتتارىنىڭ ىشكى مادەنيەتىنە بايلانىستى ەكەنى راس. نەگىزى ويىننىڭ ويلانتقانى، الاڭدا قايعىلى وقيعالاردىڭ بولماعانى دۇرىس قوي.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»