تاريحتى زىر جۇگىرتكەن - دوڭگەلەكتەر

 استانا. قازاقپارات - ادامزاتتىڭ بارلىق جاراتىلىستان ارتىقشىلىعى -  وي قورىتۋى مەن بارلىق نارسەنى ءوز ەركىنە باعىندىرۋعا ۇمتىلعاندىعىندا. مىسالى، «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزۋ»، اۋىردى جەڭىل، قيىندى وڭاي قىلۋ جولىندا وتە كوپ ىزدەندى.

 وسى ءۇشىن ءتورت تۇلىك مالدى، ءيتتى، بۇعى سىندى تاعى باسقا جان- جانۋاردى قولعا ۇيرەتىپ، ءوز ماقساتىنا پايدالاندى. بىرتە- بىرتە بۇعان دا قاناعاتتانباي دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازىر ءبىز پايدالاناتىن، قىزمەتىنە ۇنەمى مۇقتاج بولاتىن ءتۇرلى ۆەلوسيپەد، موپەد، موتوتسيكل، اۆتوموبيل، ترامۆاي- تروللەيبۋس، اۆتوبۋس، ەڭبەك قۇرالدارى، جازۋ- سىزۋ ماشينالارى، اقپارات تەحنولوگياسى، گادجەتتەر قىسقاسى كوپتەگەن تەحنولوگيالاردىڭ جاراتىلۋىنا تۇرتكى بولدى. قاراپايىم اعاشتىڭ شاراپاتى دوڭگەلەك مىندەتىن العاشقىدا ۇلكەن جۇكتىڭ استىنا قويىلاتىن اعاشتار وتەگەن. ولاردان 6 مىڭ جىل بۇرىن مەسوپوتاميالىقتار ارمانسىز پايدالانعان.

ەرامىزدان بۇرىنعى XV- XIV عاسىرلاردا كەپكەن اعاشتان جاسالعان دوڭگەلەكتەر پايدا بولدى. ولاردى زەمبىلدەردە، جەل ديىرمەندەرىندە قولداندى. ورتا ازيا، مىسىر، قىتاي جانە ءۇندىستاندا ەگىن وسى دوڭگەلەكتىڭ كومەگىمەن سۋعارىلعان. كەيىن دوڭگەلەكتىڭ تەمىر ءتۇرى ومىرگە كەلدى. وسىدان سوڭ ەكى دوڭگەلەك ورتاسىنا ۇزىن اعاش ورنالاستىرىلعان اربانىڭ العاشقى نۇسقاسى پايدا بولا باستادى. بۇل قۇلداردىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتتى. كەيىن اعاش اربالار سوعىس جاعدايىندا پايدالانىلا باستادى. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، زامانىمىزدان بۇرىنعى VIII عاسىردا قىتاي جەرىندە اربالار پايدا بولا باستاسا، قازاقستان جەرىندەگى اريي، تۋرلار، ساقتار ەرامىزدان بۇرىنعى V- II عاسىرلاردا اربالاردى كوشپەلى كيىز ۇيلەردە قولدانعان.

وسىدان 500-600 -جىل بۇرىن بولسا ءتورت دوڭگەلەكتى اربالار كومەگىمەن پوشتا، بانك قىزمەتتەرى ورىندالعان. ورتا عاسىردا گرەك اڭىزىنداعى ەكى اياقتى كۇيمەدەن قۇلاپ ولگەن گەليوستىڭ ۇلى فاەتون اتىمەن اتالاتىن اربالاردا جولاۋشىلار تاسىمالدانا باستادى. البەتتە، ۋاقىت وتكەن سايىن ادامدار اراسىنداعى قارىم- قاتىناس كەڭەيىپ اربالاردىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولدى. بۇل جاڭالىق ۇستىندە بەلگيالىق استرونوم فەرديناند ۆەربيست قىتايدىڭ كونە جازبالارىنداعى ەرەكشە، ءوزى قوزعالاتىن ماشينا جايلى اڭىزدان شابىتتانىپ، سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن قوزعالتقىشى بار العاشقى اۆتوموبيلدى (بۇل اتاۋ گرەكشە «autos» -  «ءوزى»، لاتىنشا «mobilis» -  «قوزعالۋشى» سوزدەرىنەن الىنعان) 1668 -جىلى ويلاپ تاپتى. بۋ ماشينانىڭ توقتاۋسىز ىستەيتىن نۇسقاسىن 1763 -جىلى رەسەيلىك ي. پولزۋنوۆ جاساپ شىقسا، ارادا 21  جىل ءوتىپ اعىلشىن ينجەنەرى دجەيمس ۋاتت ونىڭ جەتىلگەن ءتۇرىن كوپشىلىككە ۇسىندى.

ماشينا جاساۋ جارىسىنىڭ قىزعانى سونداي فرانسيالىق اسكەري ينجەنەر نيكولا جوزەف كيۋنو دا بۇل ونەرتابىس ۇستىندە ءبىراز جۇمىستار اتقارىپ، اقىرىندا 1870 -جىلى سوعىس كەزىندە زەڭبىرەك وعىن تاسيتىن ءۇش اياقتى بۋ ماشيناسىن جاساپ شىعاردى. بۇل كولىك سونشالىقتى امبەباپ بولماسا دا اۋىر جۇكتى 4-5 شاقىرىم جەرگە ءبىر ساعاتتا جەتكىزە الاتىن. كوپ وتپەي اعىلشىندىق ونەرتاپقىش ريچارد تريەۆيتنيك سەگىز ورىندىقتى العاشقى اۆتوبۋستى جاسادى. ХIХ عاسىردىڭ وزىندە- اق اككۋمۋلياتورمەن قوزعالاتىن ەلەكتر كولىگىن جاساۋ ۇستىندە ءبىراز تاجىريبەلەر وتكىزىلگەن. قالا بەردى اعىلشىندىق ينجەنەر- مەحانيك، تەمىر جولدىڭ اتاسى سانالاتىن دجوردج ستەفەنسون جانە رەسەيلىك اكەلى- بالالى چەرەپانوۆتار العاشقى پاراۆوزداردى ومىرگە اكەلدى.

كولىكتەردىڭ دامۋىنا اسىرەسە، نەمىس ينجەنەرلەرى وتە كوپ ۇلەس قوسقان. سولاردىڭ ءبىرى -  كاسىپكەر، ينجەنەر گوتتليب دايملەر. ول 1883 -جىلى پورشەنى ءار مينۋتتا 600 رەت اينالاتىن قوزعالتقىش جاساپ شىعاردى. وسىدان سوڭ بەنزيندە ىستەيتىن ىقشام قوزعالتقىشتى موتوتسيكلگە ورناتىپ ىزدەنىس اياسىن كەڭەيتتى. مانگەيم قالاسىندا شاعىن فابريكاسى بار كارل بەنتس بولسا، ساعاتىنا 15-16 شاقىرىم جۇرەتىن جىلدام ماشينالاردى (سول كەزدەگى ماشينالار ءۇشىن ۇلكەن جىلدامدىق) العاش بولىپ جاسادى. مىنە، وسىلاي ءبىز ءمىنىپ جۇرەتىن ۇشقىر تەمىر تۇلپارلاردىڭ نەگىزى قالانا باستادى. ەندى ارتقا ءسال شەگىنىس جاسايىق.

«مەدالدىڭ ەكى بەتى بار» دەگەندەي، العاشقى ماشينالار ءجيى- ءجيى اپاتقا ۇشىراپ تۇرعان. ورتا عاسىردا عالىمداردىڭ ءوزىن قايمىقپاي وتقا ورتەگەن قوعامعا ولاردىڭ ونەرتابىستارى ءسوز بولىپ پا؟ ماشينالاردى جاماندىق اكەلۋشى قۇرىلعى رەتىندە ءجيى ورتەدى، ۇستىنە قىشقىل (كيسلوتا) سەپتى، تاسپەن ۇردى. ءبىراق ۋاقىت ءوز دەگەنىن ىستەدى.. .

رەزينالى دوڭگەلەكتىڭ پايدا بولۋى

 
ءالقيسسا، ادامزات ساناسىنىڭ جەتىلۋى سەبەپتى ماشينالار كەرۋەندەردى نارىقتان سىرىپ تاستادى. امبەباپ قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا كولىك ادامنىڭ اجىراماس دوسىنا اينالدى. تەمىر تۇلپارلار حالىق اراسىندا كەڭىنەن قولدانىلا باستاعاندا جولدار قازىرگىدەي تەپ- تەگىس بولعان جوق. سول ءۇشىن دە تەمىر دوڭگەلەكتەر تەز جارامسىز حالگە تۇسەتىن. ولار ءجۇرىپ وتكەن جەرىن شاڭعا كومىپ كەتكەننەن بولەك، وي- شۇقىرى كوپ جولداردان تىنىمسىز سەكىرە بەرىپ، جولاۋشىعا دا، جۇرگىزۋشىگە دا قولايسىزدىق تۋدىراتىن. تىنىمسىز سىلكىنىستەن ماشينانىڭ ءوزى تەز بۇزىلىپ قالاتىن. وسى كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ينجەنەرلەرگە جۇكتەلگەن مىندەت ەدى. ءبىر قىزىعى، مۇنى العاش بولىپ ينجەنەرلەر ەمەس، يرلانديانىڭ بەلفاست قالاسىندا تۇراتىن مال دارىگەرى دجون دانلوپ جاساپ شىعاردى. ونىڭ ءوزى كەزدەيسوق بولعان وقيعا.

ءبىر كۇنى ول ون جاسار بالاسىنىڭ ۆەلوسيپەد تەۋىپ جۇرگەنىن كورەدى. تەمىر دوڭگەلەكتەر اۋىر بولعاسىن جەرگە كىرىپ، ناتيجەسىندە ۇلى ونى جۇرگىزۋگە قينالىپ جاتقانىن بايقايدى. مۇنى جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا تەمىر دوڭگەلەك سىرتىنا جۇمساق ماتا قاپتاسام قايتەدى دەگەن ماقساتپەن، ماتا قاپتايدى. سىرتىنا باقشا سۋاراتىن رەزينانى كيگىزەدى دە، ونى مىقتاپ شەگەلەيدى. ىشىنە تەمىر تۇتىكشە ارقىلى اۋا جىبەرەدى. ناتيجەسىندە توپىراققا باتپايتىن، جەڭىل جۇرەتىن ۆەلوسيپەد دوڭگەلەگى پايدا بولادى. وسىلاي دانلوپ ءوزى سەزبەگەن جاعدايدا الەمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن جاڭالىق ويلاپ تابادى. 1888 -جىلدىڭ 23 - شىلدەسىندە دج. دانلوپقا ويلاپ تاپقان جاڭالىعى جونىندە №10607 پاتەنت بەرىلدى. 1889 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا بەلفاست ستاديونىندا ۋيليام حيۋم ۆەلوسيپەد جارىسىندا دوڭگەلەگىنە ورناتىلعان پنيەۆماتيكالىق شينالارمەن قاتىسىپ، ءۇش اينالىمنىڭ ۇشەۋىندە دە جەڭىمپاز بولىپ شىقتى. بۇل دانلوپتىڭ پنيەۆماتيكالىق شينالارى ەدى. مۇنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىن سەزگەن ينۆەستور ديۋ كروسس دانلوپتىڭ پاتەنتىن ساتىپ الىپ، ەكەۋى بىرىگىپ، جىلىنا مىڭ دانا رەزينالى دوڭگەلەك شىعاراتىن "Dunlop Tyres" كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالايدى. وسىلاي جاڭا دوڭگەلەكتەردى شىعارۋ باسقا مەملەكەتتەردە دە قولعا الىنا باستايدى. مىسالى، فرانتسيالىق اعالى- ءىنىلى فرانسۋا مەن ەدۋارد ميشلەندەر دوڭگەلەكتەرگە رەزينانى ورناتۋ كەزىندە شەگەلەردەن ەمەس، ونى وڭاي ورناتىپ، وڭاي شەشىپ الاتىن بولتتاردان پايدالانۋ يدەياسىن العا قويادى. سونىڭ ارقاسىندا كەيىن "Michelin" كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالايدى.

ۋاقىت وتە دوڭگەلەكتەردىڭ ساپاسى ارتتى. پوكرىشكا مەن ديسكى ورتاسىندا اۋا بولۋ ءۇشىن وعان رەزينالى كامەرالار ورناتىلدى. ەندى دوڭگەلەك «ساۋىتىن» اۋىستىرۋعا بار- جوعى 1 مينۋت 15 سەكۋند كەتەتىن بولدى. قازىردە گەرمانيا، يتاليا، اقش جانە رەسەيدىڭ «Continental»، «Pirell»، «Good Year»، «ترەۋگولنيك» فيرمالارى ساپالى دوڭگەلەك شىعارۋدا الدىلارىنا جان سالمايدى. ال العاش پايدا بولعان دانلوپ بولسا، نەگىزىنەن دجيپتەرگە ارناپ شينالار شىعارادى. 

Massaget.kz