پاتشالىق رەسەيدىڭ پارشا-پارشاسى قالاي شىقتى؟
1) نارىقتىق قاتىناس پەن ساياسي ليبەراليزمنىڭ تولىق دارەجەدە ورنىقپاۋى. سول سەبەپتەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءۇردىس ويداعىداي دامي المادى.
2) كوررۋپسيالىق ۇردىستەر تىم بوي الىپ، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سالالار دامۋى تەجەلدى. ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ اشىناسىمەن بەيمارال ءجۇرىسى، راسپۋتيننىڭ پاتشايىم حانىممەن ءجۇرىسىنىڭ حالىققا دا ءمالىم بولعانى. ال ساياسي قايراتكەرلەر جانە شەنەۋنىكتەردىڭ كوررۋپسياعا بوي الۋىنا سەبەپكەر بولدى.
3) 1904-1905 -جىلدارداعى ورىس- جاپون سوعىسىندا جەڭىلۋى، 1914-1917 -جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اسكەري جەڭىلىستەر رەسەي پاتشايىمىنىڭ ابىرويىن توكتى جانە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋدى داعدارىسقا ۇشىراتتى.
4) تولىق ماسشتابتى ساياسي داعدارىس پايدا قالىپتاستى. پاتشالىق رەسەيدىڭ ءوز تاۋقىمەتتەرىن ءوز قولىمەن شەشە المايتىن جاعداي ايقىن بايقالدى. ىقپالدى ساياسي پارتيالار كادەتتەر پارتياسى، وكتيابريستەر پارتياسى، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار پارتيالارى جاعدايدى ۇشىقتىرىپ، 1917 -جىلى اقپان ريەۆوليۋتسياسىنا بەيبىت جولمەن اكەلدى. پاتشا تاقتان تايىپ، ساياسي بيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ءوتتى.
2. رەسەيدىڭ ەكىنشى ىدىراۋ كەزەڭى. رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت كەزىندەگى مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:
1) ساياسي تياناقتىلىقتىڭ بولماۋى، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ سوعىس جاعدايىندا ويداعىداي ناتيجە بەرمەۋى. ساياسي ليبەراليزمنىڭ تولىق دارەجەدە ماسكەۋ، پەتروگراد جانە ءىرى قالالاردان باسقا جەرلەرگە ورنىقپاۋىنا اكەلدى. ماسەلەن قازاق ساحاراسىندا تورعاي مەن جەتىسۋ ولكەلەرى جانە ورتا ازيادا 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس اسكەري قارسىلىق تۇرىنە وتكەن. رەسەيدىڭ ماسكەۋ، پەتروگراد جانە ءىرى قالالاردا جاڭا ورناعان ۋاقىتشا ۇكىمەت اسكەري ساياسي جاعدايدى قاداعالاي المادى. سول سەبەپتەن ءار ءىرى قالالاردا جانە ولكەلەردە بيلىكتەن تىس اسكەري قۇرىلىمدار پايدا بولىپ، ولار بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە دايىندالدى. ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ باعىتى انارحياعا كەتە بەردى.
2) كوررۋپسيا مەن اشىق توناۋ، كوشەلەردە بانديتيزم كۇشەيدى. بۇل ءۇردىس الدىمەن پەتروگراد، ماسكەۋ، ورتالىق رەسەيدە جانە وتارلاردا انىق بايقالدى. ماسەلەن، قازاقستان مەن ورتا ازيادا رەسەي اسكەرى مەن ورىس كرەستياندارى جەرگىلىكتى حالىقتى اشىق توناۋ جولىنا تۇسكەن. جەكە ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار قارۋلانىپ، ولاردىڭ ساياسي ارەكەتتەرى اسكەري سيپات الا باستادى.
3) ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ جالعاسا بەرۋى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋدى شيلەنىستىرىپ، داعدارىستىڭ تەرەڭدەي بەرۋىنە اكەلدى. سوعىستىڭ 1917-جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا كەيىن جالعاسۋى داعدارىستىڭ ءورشىپ، بيلىكتىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت قولىنان شىعارىپ الۋىنا اكەلدى.
4) ساياسي داعدارىس ودان دا تەرەڭدەي بەردى دە بيلىككە ساياسي راديكالداردى اكەلدى. ەندىگى كەزەڭدە باسقا ىقپالدى پارتيالار پايدا بولدى. ەسەرلەر، مەنشيەۆيكتەر مەن بولشيەۆيكتەر كۇشەيىپ اسكەري قۇرىلىمدار ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى جەرلەردە، ۇلتتتىق ولكەلەردە ۇلتشىلدار تولىق باسىمدىلىق الدى: اسىرەسە، فيندەر، پولياكتار، گرۋزيندەر اراسىندا. قازاق ۇلتشىلدارى دا ۇلتتىق اسكەر قۇرۋ دارەجەسىنە جەتتى.
رەسەيدىڭ ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىنىڭ ءوسۋى رەسەيدىڭ 1914-1917 -جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كىرۋىنە اكەلگەنى كوپ زاۋال تيگىزدى. ورىس جۇرتشىلىعى 1904-1905 -جىلدارداعى ورىس - جاپون سوعىسىنان جەڭىلسە دە بالقان مەملەكەتتەرى جاعدايىنا، اۋسترو- ۆەنگريا يمپەرياسىنا قارسى، گەرمانياعا قارسى ميليتاريستىك امبيتسياسى ءوسىپ، يمپەريالىق ساناسى قاتتى ۋلانعان بولاتىن، سول سياقتى قازاق سياقتى باعىنىشتى ۇلتتاردى قىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ەپيزودتارى كوپ بولدى. 1917 -جىلى اقپان ريەۆوليۋتسياسى شوۆينيستىك جانە يمپەريالىق پيعىلدى ءسال شايقاسا دا، سوندىرگەن حوق ەدى. سوعىس شىعىنىڭ ءوسۋى جانە سوعىستاعى اسكەري ساتسىزدىكتەر راديكالدىق پارتيالار اراسىندا ءتيىستى نارازىلىق ناسيحاتىنىڭ تاراۋىنا اكەلدى. ورىس حالقى سوعىستان شارشاي باستادى.
3. رەسەيدىڭ ءۇشىنشى ىدىراۋ كەزەڭى. س س ر و-نىڭ (رەسەيدىڭ) مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:
1) ساياسي تياناقتىلىقتىڭ بولماۋى نارىقتىق قاتىناسپەن ساياسي ليبەراليزمنىڭ تياناقتى جانە تولىق دارەجەدە ورنىقپاۋىنا اكەلدى. بولشيەۆيەتەر بيلىككە كەلگەنشە نارىقتىق قاتىناستاردى كاپيتاليزمنىڭ بەلگىلەرى دەپ ۇعىپ، نارىقسىز قوعام ورناتتى. ولار «پرودرازۆەرستكا» دەپ تالاپ ەتتى. ءبىراق بۇل ساياسات بارلىق ازىق- تۇلىكتى سىپىرىپ الۋدى ماقسات قىلعان. بولشيەۆيكتەر بارلىق وندىرىستىك كاسىپورىنداردى- زاۆودتار مەن فابريكالاردى مەملەكەت مەنشىگىنە وتكىزىپ، ولاردىڭ زاڭدى يەلەرىن اتا باستادى. وسى ساياسات سالدارىنان رەسەيدە 1918 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ ازامات سوعىسى كەزەڭى باستالدى. ازامات سوعىسى 1918 -جىلدان باستالىپ، 1920 -جىلدىڭ اياعىنا دەيىن باردى. لەنين ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ءوز ديكتاتۋراسىن ورناتىپ، باعىنباعانداردى جاپپاي اتتىرىپ جاتتى. سول سەبەپتەن ەكونوميكالىق نارىقتىق قاتىناس جانە الەۋمەتتىك تۇرمىستىق جاعداي تىم تومەندەپ، اياعى 1921 -جىلعى اشارشىلىققا اپاردى. ورتالىق رەسەيدى ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق ولكەلەردى، اسىرەسە، قازاق جەرىن قاتتى قىسىپ، حالىق قۋعىندالىپ، قىتايعا قاشا بەردى.
2)؛ 3) كوررۋپسيا مەن اشىق توناۋ كۇشەيدى. بۇل ءۇردىس الدىمەن پەتروگراد، ماسكەۋ، ورتالىق رەسەيدە جانە رەسەي وتارلارىندا انىق بايقالدى. ماسەلەن، قازاقستان مەن ورتا ازيادا رەسەي اسكەريلەرى مەن قارۋلانعان ورىس كرەستياندارى جەرگىلىكتى حالىقتى اشىق توناۋ جولىنا تۇسكەن. 1921 -جىلدان باستاپ جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات باستالدى. « پرودرازۆەرستكا» ساياساتى ءسال جۇمسارىپ، ورنىنا «پرودنالوگ»، ياعني بەلگىلەنگەن سالىق كولەمى انىقتالدى. شارۋالارعا جەكە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە، داۋلەتتى شارۋالارعا سىرتتان جۇمىس قولىن جالداۋعا رۇقسات بەرىلدى. سول سياقتى ەركىن ساۋداعا بەت الۋ باستالىپ، تياناقتى رەسەي ءرۋبلى پايدا بولدى. ءبىراق بۇل تولىق دارەجەلى نارىقتىق قاتىناس ەمەس ەدى.
كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا مەن ءبىر پارتيالىق جۇيە ورنىققان جەردە ليبەراليزم بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. 1928 -جىل ءىرى باي فەودالدارىنىڭ مۇلكى مەن مالى تاركىلەنىپ، نارىقتىق قاتىناستان تاعى دا شەگىندى. 1929-1932 -جىلدارى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ، ونىڭ اياعى اشارشىلىق ناۋبەتپەن اياقتالىپ، قازاقتىڭ جارتىسى اشارشىلىقتان قىرىلدى، قالعانى بولشيەۆيزم رەجيمىنە كوندى. باسقا ءتىرى قالعانى كوتەرىلىسكە شىقتى، شەت ەلدەرگە، باسقا رەسپۋبليكالارعا قاشىپ تىندى. 1920 -جىلى قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىن الىپ، رەسەي قۇرامىندا بولدى. 1936 -جىلى وداق رەسپۋبليكاسى اتانىپ، رەسەيمەن تەڭ دارەجەلى رەسپۋبليكا- س س ر و وداعىنىڭ سۋبەكتىسىنە اينالدى. بىرتە-بىرتە رەسپۋبليكالار جانە جەرگىلىكتى ەليتالار ىقپال الىپ، ءوز مۇددەلەرىن باسقا ۇلت رەسپۋبليكالارمەن بىرگە قورعايتىن دارەجەگە جەتتى. رەسپۋبليكالار ءوزارا تالاسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ تەرريتورياسىن تارتىپ الاتىن حالگە جەتتى.
4) س س ر و- نىڭ، سونىڭ ىشىندە رەسەيدە ساياسي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىس كۇشەيىپ كەلە بەردى. جوعارىدا ايتىلعان 1919-1920 -جىلدارداعى «پرودرازۆەرستكا» ساياساتى، 1918-1920 -جىلدارداعى ازامات سوعىسىنىڭ زارداپتارى، 1921 -جىلدىڭ اشارشىلىعىنىڭ زاۋالى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى وزگەرتە المادى، نارىقسىز، شەكتەلگەن نارىقتىق ەكونوميكالىق رەجيم كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپىنە كولحوزداستىرۋ جىلدارىندا (1929-1933) جانە ودان كەيىنگى كەزەڭىندە بايقالدى.
سول سياقتى ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى بەسجىلدىقتار حالىقتى اياۋسىز جانشۋ جولىمەن ءجۇردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارىنىڭ الدىندا (1937-1939) جاپپاي رەپرەسسيالار، جازىقسىز جازالاۋ ناۋقانى ءجۇردى. نارىقسىز، شالا نارىقتى رەسەي ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنان كەيىن بىرنەشە رەت نارىققا تۇسپەك بولىپ «حوزراسچەت»- شارۋاشىلىق ەسەپ ورناتپاق بولىپ، ءبىراق نارىقتىق ىنتا ساتسىزدىككە ۇشىرادى، سەبەبى ساياسي جۇيە كوممۋنيستىك پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن بولاتىن. س س ر و- نىڭ بەسجىلدىق جوسپارلارى تەك قاعاز جۇزىندە ورىندالىپ، «پريپيسكي»، قوسىپ جازۋ ، جالعان اقپارات بەرۋ اتتى زاۋالعا ۇشىرادى. سونىمەن، پريپيسكي جانە جوسپارلى جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكا ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرادى.
5) س س ر و- نىڭ ۇلت ساياساتى يمپەريالىق جانە شوۆينيستىك پرينسيپكە نەگىزدەلگەن. س س ر و پاكت ريببەنتروپ- مولوتوۆ كەلىسىمشارتىنا سايكەس فاشيستىك گەرمانيامەن پولشانىڭ تەرريتورياسىن ءبولىپ الدى. سول سياقتى گەرمانيانىڭ، فينليانديانىڭ، رۋمىنيانىڭ، مونعوليانىڭ ءبىرقاتار جەرىن كۇشپەن تارتىپ يەمدەندى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارى ورتالىق جانە شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپادا ءبىرقاتار مەملەكەتتى باسىپ الىپ، ساتەلليتتىك مەملەكەتتەر قاۋىمداستىعىن ورناتتى. 1939-1945 -جىلدارداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى بىتىسىمەن قىرعي- قاباق سوعىسى باستالدى.
ا ق ش پەن باتىس ەۋروپالىق مەملەكەتتەر ناتو اسكەري بىرلەستىگىن ۇيىمداستىردى. ساتەلليت مەملەكەت قاتارىندا - شىعىس گەرمانيا، پولشا، ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، رۋمىنيا، يۋگوسلاۆيا، البانيا. ازيادا س س ر و جاپونياعا قارسى سوعىسقا قاتىسىپ، قىتاي سولتۇستىك كورەيانىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى. كەيىن ولاردىڭ ءبىرقاتارى س س ر و- عا باعىنباي كەتتى. اتالعان مەملەكەتتەردىڭ كوبىسى س س ر و-نىڭ ماتەريالدىق، فينانستىق، اسكەري كومەگىن ۇزاق ۋاقىت الىپ وتىردى. س س ر و- نىڭ ءوز جاعدايى تىم اۋىر بولعاندىقتان، ولارعا كومەكتى شەكتەۋگە تۋرا كەلدى. «دەموكراتيالىق ەلدەر» اتانعان باعىنىشتى بولعان ەلدەردىڭ ءبىرازى س س ر و- عا باعىنباي كەتتى.
ولاردىڭ كوبىسىندە باستاپقى كەزەڭدە ماريونەتتىك باسشىلار بولدى. سول سياقتى س س ر و افريكاعا قول سوزىپ، ولاردا دا ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىستى باستادى. ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىستار كولونيالدىق سوعىسقا ۇلاستى. ولارعا س س ر و ءوز حالقىنىڭ اۋزىنان جىرىپ قارجى، ازىق- تۇلىك، قارۋ- جاراق بەرىپ وتىردى. ماسەلەن، 1954 -جىلى كايردە اراب ەلدەرىن ۇلتتىق- ازاتتىق سوعىسىن قولداۋ شتاب-كۆارتيراسى پايدا بولدى. 1961 -جىلى افريكا جىلى دەپ جاريالاندى. س س ر و الجير پارتيزاندارىن قارۋلاندىرىپ، ولارعا اسكەري نۇسقاۋشى جىبەرىپ وتىردى، الجيردەگى فرانسۋز كولونيستەرىن قىردى. س س ر و اسكەرى 1948، 1968 -جىلدارى چەحوسلوۆاكيادا، 1956 -جىلى ۆەنگريادا كوممۋنيستىك س س ر و- نىڭ ءتارتىبىن كونتررەۆوليۋتسيانى جانشىپ كۇش كورسەتتى. س س ر و- نىڭ بارلىق ارەكەتتەرى س س ر و بيۋدجەتىنە قىپ- قىزىل شىعىن، ال حالىقتىڭ تۇرمىسىن تومەندەتتى. ءاربىر ساياسي وقيعا قىرعي- قاباق سوعىس جاعدايىن ودان سايىن ۇشىقتىرىپ س س ر و- نىڭ رەفورمالارىن كەرى تارتتى.
1985 -جىلى جاعداي كۇرت وزگەردى. بۇل وزگەرىس ماجبۇرلىكتەر سەبەبىنەن بولدى. بارلىق ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كىناراتتار 1985 -جىلى س س ر و- دا ساياسي بيلىكتىڭ ساياسي رەفورمالارعا بارۋىنا اكەلدى. س س ر و- نىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ م. س. گورباچيەۆ تاعايىندالىپ، «قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتيالاندىرۋ» ساياساتى جاريالاندى. بارا كەلە س س ر و- نىڭ 1991 -جىلىنىڭ جەلتوقسان ايىندا قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتيالاندىرۋ ساياساتى ەلتسين، رەسەي باسشىلىعىنىڭ ليدەرى س س ر و- نى ىدىراتۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ەلتسيننىڭ ساياسي قايراتكەرلىك ارەكەتتەرى ماجبۇرلىك جاعدايىندا ءجۇرىپ، باسقا التەرناتيۆا جوقتىعىنىڭ ناتيجەسى ەدى. س س ر و قۇلادى. باسقا رەسپۋبليكالارمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا ەگەمەندىك الدى.
رەسەيدىڭ مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:
1) ەلتسيننىڭ بيلىكتە باسشىلىق تۇسىندا رەسەي پرەمەرى گايدارمەن بىرگە پارمەندى نارىقتىق رەفورمالار جاسادى، سول سياقتى ەلتسين ساياسي رەفورمالار جۇرگىزدى. سول رەفورمالاردىڭ جانە مۇناي مەن گاز باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ ەسەلەپ وسۋىنە اكەلدى. رەسەيدىڭ بيلىك باسىنا ەلتسيننىڭ بيلىكتەن كەتۋىنە بايلانىستى پۋتين كەلدى. رەسەيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى وزگەردى. پۋتين رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان تۇسىندا شەشەنستاندى كۇشپەن جانشىپ، وعان باسشى رەتىندە ءوز ادامىن رامزان قادىروۆتى قويدى.
2) پۋتين بارا كەلە باتىس ەلدەرىمەن كونفرونتاتسيا ساياساتىنا ءتۇسىپ، رەسەيگە قارسى ەكىنشى قىرعي- قاباق سوعىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر بولدى. 2008 -جىلى رەسەي گرۋزياعا قارسى اشىق اگرەسسيا جاساپ، وڭتۇستىك الانيانى گرۋزيادان اننەكسيا جاسادى. 2014 -جىلى رەسەي ۋكراينادان قىرىمدى تارتىپ الىپ، شىعىس ۋكرايناعا اسكەر كىرگىزدى.
3) رەسەي ەكونوميكاسى قاتارىنان ون جىل ەكونوميكالىق ستاگناتسيا جاعدايىندا. سوڭعى ءتورت جىلدا رەسەيدە تۇرمىس دەڭگەيى تومەندەدى.
4) رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق تاۋقىمەتتەرى ساياسي قارسىلىق اكسيالارىن تۋدىردى. قارسىلىق ارەكەتتەردىڭ شىڭى پەنسيالىق جاستى ۇلعايتۋعا بايلانىستى بولدى.
5) الەمدە وتارلىق جۇيە دەكولونيزاتسيا ۇردىسىنەن باياعىدا جويىلدى. ەڭ سوڭعى بولىپ يۋگوسلاۆيا مەن س س ر و- نىڭ ىدىراۋى بولعان. ەندىگى كەزەڭدە رەسەي سوڭعى وتارلارىنان ايىرىلادى: ول ياكۋتيا، تۋۆا، شەشەنستان، ينگۋشەتيا، الانيا، تاتارستان، باشقۇرتستان ت. س. س. ءبىرقاتار رەسپۋبليكالار. سول سياقتى قىرىمدى ۋكرايناعا قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى.
ءازىمباي عالي.
«قامشى» سىلتەيدى
