عاسىر سوڭىنا قاراي قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە تىرشىلىك جويىلۋى مۇمكىن
كەلەشەكتە تەمپەراتۋرا كوتەرىلە بەرسە، پلانەتاداعى تىرشىلىككە ەڭ قاۋىپتى جەر الەمدەگى حالىق ەڭ تىعىز قونىستانعان ايماقتاردىڭ ءبىرى - قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىق دالالى ءوڭىر بولماق. بۇل جەر - وسىناۋ اسا ءىرى ەلدى ازىق- تۇلىكپەن قامتۋدا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن القاپتاردىڭ ءبىرى.
سوڭعى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، ەڭ دەنى ساۋ دەگەن ادامنىڭ ءوزىن بىرنەشە ساعات ىشىندە ولتىرەتىن دىمقىل ىستىق وسى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي اتالعان ايماققا بىرنەشە اينالىپ كەلمەك. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اۋاعا شىعارىلاتىن كومىرقىشقىلى گازىنىڭ كولەمى اسا ءىرى مولشەردە ازايۋى ءتيىس.
«بۇل جەر بولاشاقتا ىستىق تولقىندار ۇراتىن ەڭ ىستىق ايماق بولماق»، - دەيدى جاڭا زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جەتەكشىسى، ماسساچۋسەتس تەحنولوگيا ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى ەلفاتيح ەلتاير.
بۇل بولجام ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى، ويتكەنى قىتايدىڭ ايتىلىپ وتىرعان سولتۇستىك دالالى وڭىرىندە تۇراتىن 400 ميلليون ادامنىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى جانە ولاردىڭ باسقا جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىكتەرى از.
«قىتاي بۇگىندە اۋاعا پارنيك گازدارىن شىعارۋ جونىنەن الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ەل. بۇل جاعداي ونىڭ ءوز تۇرعىندارى ءۇشىن ايتارلىقتاي قاۋىپتى. كومىرقىشقىل گازىن قازىرگى دەڭگەيدە شىعارۋ جالعاسا بەرسە، بۇل احۋال جەر بەتىندەگى حالقى ەڭ كوپ ەلدىڭ ادامدار ەڭ تىعىز قونىستانعان ايماعىندا تىرشىلىك مۇمكىندىگىن شەكتەيدى»، - دەيدى پروفەسسور ەلتاير.
جاڭا زەرتتەۋ كليماتتىڭ وزگەرىسىنە ىستىق پەن دىمقىلدىق قوسىلعاندا اسەرى قانداي بولاتىنىن ساراپتايدى، بۇل ولشەم «دىمقىل كولبا» تەمپەراتۋراسى (wet bulb temperature - WBT) دەپ اتالادى. WBT تسەلسيي بويىنشا 35 گرادۋسقا جەتكەن كەزدە دىمقىل اۋا قاتتى قىزىپ، ادام دەنەسى تەرلەۋ ارقىلى ءوزىن سالقىنداتۋ قابىلەتىنەن ايىرىلادى، ءسويتىپ كولەڭكەدە وتىرعان ەڭ ءتوزىمدى دەگەن ادامنىڭ ءوزى التى ساعات ىشىندە ولەدى.
WBT- نىڭ 31 گرادۋستان جوعارى بولۋىن ا ق ش ۇلتتىق مەتەورولوگيا قىزمەتى «اسا قاۋىپتى» دەپ باعالايدى جانە «ەگەر دەرەۋ قاۋىپسىزدىك شارالارىن قولعا الماساڭىز، قاتتى اۋىرىپ قالۋىڭىز، ءتىپتى ءولىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن» دەپ ەسكەرتەدى.
Nature Communications (« تابيعي قارىم- قاتىناس») جۋرنالىندا جاريالانعان ەڭبەكتە ايتىلعانداي، پارنيك گازدارىن شىعارۋ ازايتىلماسا، WBT بويىنشا 35 گرادۋس ىستىق قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىق دالاعا 2070 جانە 2100 ارالىعىندا بىرنەشە مارتە كەلەدى. ماسەلەن، شانحاي كومىرقىشقىل گازىن نورمادان بەس ەسە ارتىق شىعارسا، WBT بويىنشا قاتتى ىستىق جۇزدەگەن مارتە اينالىپ سوعادى. كومىرقىشقىل گازىن شىعارۋ ايتارلىقتاي تومەندەگەن كۇننىڭ وزىندە WBT بىرنەشە مارتە جوعارى بولماق.
ەلفاتيح ەلتاير مەن ونىڭ ارىپتەستەرى جاساعان الدىڭعى زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، جاھاندىق مۇناي ءوندىرۋ ورتالىعى - تاياۋ شىعىستاعى پارسى شىعاناعى دا كليماتتىڭ وزگەرۋى توقتاماسا الداعى ۋاقىتتا ادام تىرشىلىگىن توقتاتاتىن ىستىقتان زارداپ شەگەتىن بولادى.
اسىرەسە قاۋىپتى ايماقتار بولىپ ءابۋ دابي، دۋباي، دوحا جانە يراننىڭ جاعالاۋداعى قالالارى سانالىپ وتىر. اسا قاتەرلى 35 گرادۋس WBT يراننىڭ باندار ماحشار قالاسىندا 2015 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا بولدى. مۇندا ول كەزدە اۋا 46 گرادۋس ىسىپ، دىمقىلدىعى 50 پايىزعا جەتتى.
عالىمدار 2017 -جىلى ازيانىڭ وڭتۇستىگىن دە زەرتتەپ، بۇل ايماق كەي جەرلەرى 35C WBT- عا جەتۋىمەن اسا قاتەرلى ەكەنىن انىقتادى. مۇنداعى ەكسترەمالدى ايماقتاردان تىس جەرلەردىڭ وزىندە، اسىرەسە گانگا مەن يند وزەندەرى القابىندا تۇرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن 1,7 ميلليارد حالىقتىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى عاسىر سوڭىنا قاراي اسا قاۋىپتى دىمقىل ىستىقتان زارداپ شەگەتىن بولادى.
ايتسە دە، ەلتاير قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىق دالالى ءوڭىر تىرشىلىككە ايرىقشا قولايسىز جەر بولاتىنىن ايتادى.
«كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن تۋاتىن زارداپ جوعارىدا ايتىلعان ەكى ايماقپەن سالىستىرعاندا مۇندا ايتارلىقتاي تەرەڭ»، - دەيدى ول.
ول قورقىنىشتى كەلەشەكتى بەلگىلەرى قازىردىڭ وزىندە كورىنە باستادى. ماسەلەن، زەرتتەۋ ەكسترەمالدى ىستىق اتالعان ايماقتا وتكەن 50 جىل بويى ۇدايى كوتەرىلىپ وتىرعانىن كورسەتتى. 2013 -جىلى بۇل وڭىردە 50 كۇن بويى اسا قاتتى ىستىق بولىپ، شاڭحايدا 141 جىل بولماعان ىستىق تەمپەراتۋرا تىركەلدى.
«زەرتتەۋ مىنانى نارسەنى كورسەتىپ وتىر. ەگەر پارنيك گازدارىن شىعارۋ وسى دەڭگەيدە قالا بەرسە، بىرنەشە اسپەكت بويىنشا قاۋىپتى شەكتەر توقايلاسادى. ناتيجەدە قىتايدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ايماقتارىنىڭ باسىم بولىگىندە دالادا جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولمايدى. بۇل سياقتى زەرتتەۋلەر وتە ماڭىزدى. ويتكەنى، ول وكىمەتتەرگە فەرمەرلەردى قولداپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن جاڭاشا باسقارۋ ارقىلى ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى بۇل زەرتتەۋگە قاتىسپاعان عالىم، ۇلىبريتانيا ەكولوگيا جانە گيدرولوگيا ورتالىعىنىڭ مامانى، پروفەسسور كريس حانتينگفورد.
زەرتتەۋ ەڭ ەكستەرمالدى تەمپەراتۋرا پارسى شىعاناعىندا ەكەنىن انىقتادى، ءبىراق ول ىستىق قازىر تەڭىزدە بەتىندە بولىپ جاتىر.
«ال قىتايدىڭ سولتۇستىگىنە كەلسەك، ونداي ىستىقتا ادامدار ءومىر سۇرۋدە»، - دەيدى ەلتاير.
ارينە، بۇل احۋالعا نەگىزگى سەبەپشى - كليماتتىڭ وزگەرۋى. الايدا، قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىق دالالى وڭىردە ەگىندى سۋعارۋ ءۇشىن سۋدىڭ اسا كوپ مولشەردە جۇمسالۋى دا ايتارلىقتاي زاردابىن تيگىزەدى، ول WBT- عا 0,5 گرادۋس قوسىپ وتىر. سەبەبى، ەگىنگە جايىلعان سۋ بۋلانىپ اۋانىڭ دىمقىلدىعىن ارتتىرادى جانە سۋ بۋىنىڭ ءوزى اسا كۇشتى پارنيك گازى بولىپ تابىلادى.
بۇل زەرتتەۋدى جاساۋ ءۇشىن عالىمدار قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىق دالالى وڭىردە سوڭعى 30 وتىز جىلدا بولعان كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ كومپيۋتەرلىك مودەلدەرىن ەگجەي- تەگجەي ساراپتادى. شىن ولشەمدەرگە دالمە ءدال سايكەس كەلگەن مودەلدەر ايماقتا 2070-2100 ارالىعىندا بولاتىن كليماتتىق احۋالعا بولجاۋ جاساۋ ءۇشىن قولدانىلدى.
پروفەسسور ەلفاتيح ەلتايردىڭ ايتۋىنشا، پارنيك گازدارىن شىعارۋ ازايتىلعان كۇننىڭ وزىندە، قىتاي وكىمەتى تۇرعىنداردى سالقىنداتىلاتىن ءۇي- جايلارمەن قامتۋ، جۇرتشىلىققا ەكستەرمالدى ىستىقتىڭ قاۋىپ- قاتەرىن ءتۇسىندىرۋ سياقتى شارالاردى قولعا الۋى كەرەك.
