زار زامان اقىنى اتانعان مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ مازارىن بىلەسىز بە؟
ول قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانى قاراباۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ مازارى جەرگىلىكتى ماڭىزى بار كيەلى ورىندار تىزىمىنە ەنگەن. قازاقپارات ءتىلشىسى مازار جونىندە تاريح تۇڭعيىعىنان سىر شەرتەدى.
مۇرات موڭكە ۇلى (1843-1906) - ايتىسكەر اقىن، جىراۋ. جاسىنان جەتىم قالىپ، اعاسى ماتايدىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. اۋىل مولداسىنان ءبىلىم العان. ەسەت بي مەن ابىل اقىننان ونەگە الىپ، ءوزى مۇرىن جىراۋ سەڭگىرباي ۇلىنا ۇستازدىق ەتكەن. مۇرات موڭكە ۇلى 17 جاسىندا جىلقىشى، 20 جاسىندا بالا وراز، 25-ىندە جاسكەلەڭ، جانتولى، شولپان، تىنىشتىق سىندى اقىندارمەن ايتىسىپ، جەڭىپ شىققان. ول ءوزىنىڭ وجەت مىنەزى، قاعىتپاعا جۇيرىكتىگى، تاپقىرلىعىمەن ءاردايىم جەڭىسكە جەتكەن.
«اقىن مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ جەرلەنگەن جەرى - يندەر اۋدانى، جارسۋات اۋىلىنان سولتۇستىك- شىعىسقا قاراي 3 مىڭ شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قازىرگى تاڭدا ەسكەرتكىش جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 1993 -جىلى قابىر ۇستىنە كۇمبەزدى مازار تۇرعىزىلعان. كەسەنەنىڭ ىرگەتاسى - ءبىرتۇتاس بەتون. قابىرعاسى اق ۇلۋتاسپەن قاپتالعان. كەسەنەنىڭ جوسپارى تىكبۇرىشتى، ۇزىندى 5,4 مەتر، ەنى 4,1 مەتر. مازارعا كىرە بەرىستەگى پورتالدىڭ ۇزىندىعى 1,6 مەتر، ەنى 2,8 مەتر، بيىكتىگى 4,5 مەتر. باستى قابىرعانىڭ بيىكتىگى 4,4 مەتر. ال كۇمبەزبەن بىرگە ەسەپتەگەندە مازاردىڭ بيىكتىگى 8,10 مەتر. قورشاۋدىڭ كولەمى 9ح7 مەتر. 2005 -جىلى كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى»، - دەيدى وبلىستىق تاريحي- مادەني مۇرانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى فارحاد بايداۋلەتوۆ.
مۇرات اقىن ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ، بوداندىققا قارسى جىر تولعاعانى ءۇشىن «زار زامان اقىنى» اتاندى. قازاق پوەزياسىنداعى اسا قۇندى «ءۇش قيان»، «ءولىم»، «سارى ارقا»، «قىز»، «ارعىماق سىيلاپ نە كەرەك؟»، «اتتان سۇلۋ بولار ما؟»، «جالعانشى فاني جالعاندا»، ت. ب. كولەمدى شىعارمالاردىڭ اۆتورى.
مۇرات موڭكە ۇلى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ، بوداندىققا قارسى جىر تولعادى. زار زامان اقىنى اتاندى. اتا قونىسىنىڭ وتارلاۋشى تالاۋىنا تۇسكەنىنە نالىعان اقىن ءوزى تۋىپ وسكەن دالانىڭ كەشەگى كۇنىن ساعىنىشپەن ەسكە العان. ونىڭ «اۋەلى جەڭىپ ورىس ەدىلدى الدى، سارىتاۋ، اشتارحاننىڭ جەرىن الدى. ءتامامى سۋ مەن نۋدى ورىس ۇستاپ، قازاقتىڭ مۇنان جۇتاپ شالىنعانى»، «قازاقتىڭ جەر- مۇراسى»، «كەڭ قونىس قايدان ىزدەپ تاپتىرادى؟» دەگەن جىر جولدارى اقىننىڭ وتانشىلدىق رۋحىنا دالەل بولادى.
اقىننىڭ باستى شىعارماسى - «ءۇش قيان». مۇندا اقىن ەسكى ءداستۇردىڭ ىرگەسى شايقالعانىن، ادامدار نيەتىنىڭ بۇزىلۋىن ءسوز ەتەدى. قۇنارلى قونىستاردى تارتىپ العان وتارلاۋ ناتيجەسىندە تۇرمىسى ناشارلاپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ەل تاعدىرى اقىندى تەبىرەنتپەي قويمايدى. «ءۇش قيان» تولعاۋىمەن «سارىارقا»، «اتتەڭ، قاپى دۇنيە- اي»، «قازتۋعان» جىرلارى ۇندەس. مۇندا ايتىلاتىن باستى نارسە - جەر، قۇتتى قونىس جايى. ول «قاراساي- قازي»، «شالگەز»، «عۇمار قازي ۇلىنا ايتقانى» اتتى جىرلارىنا ءدىني اڭىزداردى نەگىز ەتكەن. ءبىلىمدى يگەرمەيىنشە ەلىنىڭ وركەندەمەيتىنىن «وقۋدان قايتقان ازاماتقا» ولەڭىندە اڭعارتادى. اقىن مۇراسىنىڭ ءبىر شوعىرى - بي- بولىستارعا ايتقان ارناۋ ولەڭدەرى. مۇرات موڭكە ۇلى مايتالمان جىرشى، تەرمەشى رەتىندە دە تانىلعان. «ءولىم»، «قىز»، «ارعىماق سىيلاپ نە كەرەك»، «اتتان سۇلۋ بولار ما؟ »، «جالعانشى ءفاني جالعاندا» اتتى تەرمەلەرىندە زامان سىرىنا ءۇڭىلىپ، ءومىر مەن ءولىم، جاستىق پەن كارىلىك، سۇلۋلىق حاقىندا تولعانادى. «وقۋدان قايتقان جىگىتكە حات»، «ەلىنە جازعانى»، «ءبىر دوسقا» اتتى حات ۇلگىسىندە جازىلعان ءۇش تۋىندىسى ساقتالعان. اقىن «قىرىمنىڭ قىرىق باتىر» جىرىن، شالكيىز، قازتۋعان شىعارمالارىن جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. اسىرەسە ماحامبەت ولەڭدەرىن جەتكىزۋدەگى ەڭبەگى ەرەكشە. ماحامبەت جىرلارى قۋان جىراۋ - مۇرات - ىعىلمان اقىندار ارقىلى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن.
