نيۋ-يورك ا ق ش- تاعى ەڭ كريمينالدى قالا قاتارىنان قالاي شىقتى: قازاقستان قولدانۋى ءتيىس تاجىريبە
ول كەزىندە قىلمىس كوپ جاسالاتىن ا ق ش- تاعى ەڭ كريمينالدى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان نيۋ-يورك شاھارىنىڭ تاريحىن مىسالعا كەلتىرىپ، قازاقستان قولدانۋى ءتيىس تاجىريبەلەردى ۇسىندى.
كريمينالدى قالانىڭ تاريحىن مىسالعا العان سانجار بوقايەۆ قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتامىز ەتۋ جونىندە پىكىر ءبىلدىردى.
امەريكاداعى ەڭ ۇلكەن قالا سانالاتىن نيۋ-يورك 1980-جىلدارى ا ق ش- تاعى ەڭ كريمينالدى قالالاردىڭ ءبىرى بولدى. وندا كۇنىنە شامامەن 2 مىڭ قىلمىس جاسالدى.
«شاراسىزدىقتى سەزىنۋ مەن داعدارۋشىلىق قالا جاڭالىقتارىنىڭ تۇيىندەمەلەرىندە جانە تۇرعىنداردىڭ جالپى كوڭىل-كۇيىندە ايقىن كورىندى. ەسكە الا كەتەتىن ءبىر جايت، كۇندىزگى تەلەباعدارلامالاردىڭ بىرىندە جوعارعى مانحەتتەن قۇرىلىسشىلارىنىڭ تەلەارناعا حابارلاسىپ، وندا بۇزاقىلاردىڭ كولىكتەردى ەش قيىندىقسىز، ەركىن توناپ جاتقاندارىن حابارلادى. ونى ەستىگەن تەلەباعدارلاما تەز ارادا وقيعا ورنىنا اتتانىپ، تاپا-تال تۇستە اۆتوكولىكتەردىڭ ايناسى مەن دوڭگەلەكتەرىن ۇرلاپ جاتقان توناۋشىلاردى تىكەلەي ەفيرگە ءتۇسىرىپ، جاڭالىققا شىعاردى.
تاڭ قالارلىعى، بۇل باياندامادان كەيىن دە ەشكىم قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمادى. كەيىنىرەك سول جەردە اۆتوكولىك توناۋشىلار الاڭدا اشىق اتىس ۇيىمداستىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە، بالالار ويىن الاڭىندا جۇرگەن كىشكەنتاي بۇلدىرشىنگە وق ءتيىپ، كوز جۇمدى. زاڭعا باعىنبايتىن بۇزاقىلاردىڭ قولىنان اجال قۇشقان بالا سول جىلدارداعى نيۋ-يورك ءومىرىنىڭ سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ءتىپتى سۋرەتى «Daily News» جۋرنالىنىڭ مۇقاباسىندا جارىق كوردى.
سول ۋاقىتتا قىلمىستى جەڭىپ شىعۋ قيىن كورىنگەندەي بولدى. 1990-جىلى ۋيليام باتتون كولىك پوليتسياسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل لاۋازىمعا كەلگەن جاڭا پوليتسيا باسشىسى ءدال كىشىگىرىم قىلمىستاردىڭ اشىلۋىن قولعا الدى.
ول ۇرلىق، قاراقشىلىق جانە بۇزاقىلىق سەكىلدى كىشىگىرىم زاڭ بۇزۋشىلىق پەن قىلمىستاردى ءتارتىپتىڭ جوقتىعىن دالەلدەيتىن كورسەتكىش دەپ ەسەپتەدى. ال، وسىنىڭ ءبارى اسا اۋىر قىلمىستاردى جاساۋعا اكەلەدى.
كامەلەتكە تولماعان قۇقىق بۇزۋشىلار، ۇرىلار مەن جول اقىسىن تولەمەي جۇرگەن بۇزاقىلاردىڭ ءبارى مەترودا قولعا ءتۇسىپ، ولار بارلىق قىلمىس جاساۋشىلار ۇستالمايىنشا كۇتىپ تۇردى. وسىدان كەيىن، قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ قىزمەتكەرلەرى زاڭ بۇزۋشىلاردى پوليتسيا اۆتوبۋسىنا وتىرعىزىپ، ولاردان ساۋساق ىزدەرىن الىپ، دەرەك قورعا ەنگىزدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىمەن بىرگە قارۋ-جاراق الىپ جۇرگەن. ال، باسقالارىندا زاڭمەن بايلانىستى قيىندىقتار بولعان. ولاردىڭ بارلىعى دەرەك قورعا تىركەلىپ باقىلاۋعا الىندى. سودان باستاپ قالادا قىلمىس دەڭگەيى كۇرت تومەندەدى.
1994-جىلى نيۋ-يورك قالاسىنىڭ باسشىسى بولىپ رۋدولف دجۋلياني سايلاندى. ول براتتوندى كولىك بولىمىنەن الىپ، قالالىق پوليتسيانىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. سودان كەيىن قالالىق پوليتسيا ۇساق قىلمىستارعا قاتىستى قاتاڭ ۇستانىمدى ۇستادى.
«كىشىگىرىم جانە ماڭىزدى ەمەس زاڭ بۇزۋشىلىقتار ءبىرىنشى كەزەكتە، دۇرىس ەمەس ارەكەتتەرگە اكەپ، اۋىر قىلمىستاردىڭ جاسالۋىنا جول بەرەدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى پوليتسيا باسشىسى براتتون مەن قالا اكىمى دجۋلياني.
بۇل اڭگىمە ۇلكەن مەگاپوليستىڭ قالاي باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن جانە كىشىگىرىم قىلمىستاردى ەلەمەۋ ادامداردى قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتەتىنى رەتىندە مىسالعا الىندى.
بىرەۋدى سىنعا الۋ دەگەن ويىم جوق. وسى وقيعاعا سايكەس مەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە «قاۋىپسىز قالا» اتتى قالالىق باعدارلاما ازىرلەۋدى ۇسىنار ەدىم. ونىڭ شەڭبەرىندە جاعدايعا تولىق تالداۋدان وتكىزىپ، ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن ازىرلەپ، كىشىگىرىم قىلمىسقا قارسى سوعىس جاريالاۋ كەرەك. قىلمىستى اشۋ ءۇشىن مىقتى ساراپشىلار مەن مامانداردى تارتۋ ماڭىزدى.
بۇل ماسەلەدە قوعامدىق پىكىر مەن كەڭەس قالىپتاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ىسكە تەك ءوز ءىسىنىڭ شەبەرلەرى عانا تارتىلۋى ءتيىس. «قاۋىپسىز قالا» باعدارلاماسىن ناقتى ەتىپ، بارلىق كۇشتىك بلوكتى قايتا قۇرۋ ارقىلى بەكىتۋ كەرەك.
2018-جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بايبەك باسقارعان قالالىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرە الار ەدى. بۇل ءىس ونىڭ قولىنان كەلەتىنىنە سەنىمدىمىن. ءدال قازىر بۇكىل قالانى: مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن، اكىمدىكتى جانە ازاماتتاردى «قاۋىپسىز قالا» باعدارلاماسى بويىنشا جيناۋ كەرەك»، - دەيدى سانجار بوقايەۆ.
