جاركەن بودەش ۇلى. جالعىز - پوەما
عۇلاما تاۋلاردىڭ تۇرعىنى - ارقار، قۇلجانى كانىگى مەرگەندەر كۇزدە، تەك قانا كۇزدە اۋلايدى. جاۋىنعا ءبورتىپ، شىققا شىلانىپ پىسكەن قارا جۋساندى قارپىتىپ، تاستى جارىپ شىققان ءمولدىر بۇلاقپەن ءشولىن باسقان ەركىن، قامسىز حايۋاندار، قۋاتتى، قوڭدى شىركىندەر مەرگەننىڭ قاق جۇرەكتەن كوزدەپ اتقان توسىن وعى ءدوپ تيگەندە بىلايعى اڭدارداي بىردەن قۇلاپ ءتۇسىپ، جان ءتاسىلىم ەتپەيتىن كورىنەدى. قويدىڭ قۇمالاعىنداي قورعاسىن وقتىڭ ۋى ۇلى دەنەسىنە تەگىس جايىلىپ بولعانشا ساعاتتاپ، تاۋلىكتەپ جىلجىماي قارىسىپ تۇرا بەرەدى ەكەن. مۇنى ەجەلگى اڭشىلار قاۋىمى «وققا سۇيەنگەن جالعىز ارقارداي» دەگەن ءتامسىل ارقىلى ەسكە سالادى. اقىنشا ايتساق:
جالعىز ارقار.
جالعىز وق.
جالعىز قۇزدىڭ باسىندا -
سەلت ەتپەيدى بورانعا،
سەلك ەتپەيدى جاسىنعا.
مۇڭلى قوڭىر جانارى ءبىر جانادى، ءبىر ءوشىپ،
اجالىنا سۇيەنىپ، قاتىپ قالعان سىرەسىپ.
قوس وكپەسى دەمىكسە - جۋسان ءيسى بۇرقىراپ،
تاڭعاجايىپ تاعدىرعا تاۋ تاعىسى تۇر شىداپ.
جاپاندا جالعىز بايتەرەك، اينالا داۋىل بوراتقان.
جاپىراعىن جەلگە ول توناتقان.
ءوز دىڭىنە سۇيەنىپ،
شايقالسا دا جارىقتىق قۇلامايدى قۇردىمعا -
تامىرى شىنجىر بولاتتان.
باتىر بايان بابامىز اق نايزاعا سۇيەنىپ،
ەل قورعاعان قاسقايىپ،
كوكىرەگىن كەكتى جاس شايىپ.
كيەلى قارا شاڭىراق، سۇيەنىپ قىزىل ۋىققا، ۋىققا ەمەس رۋحقا.
انا ءتىل اق بوز بيەدەي وقىرانىپ، جەر تارپىپ،
تالقانداپ تۇساۋ، كىسەندى ىلىنبەگەن قۇرىققا.
اق بەسىككە سۇيەنىپ،
ءالدي- ءالدي اندەتىپ انامىز بوبەك تەربەتكەن.
اكەم قىردىڭ باسىندا اق تاياققا سۇيەنىپ،
اقتىلى قوي تولدەتكەن.
I
جوڭعار قۇمىن ومبىلاپ، سارى- ارقاعا جەتكەنشە -
قيامەتتەي جول ءجۇردىم.
وكپەمدى قارىپ ىستىققا، جۇرەكتى اياز، توڭعا ۇردىم.
ادامشا ەرلىك جاسادىم، بۇرالقى يتتەي بولدىردىم.
ءومىر ءسۇردىم دەگەنىم - تىراعاي تىرلىك، ءتىرى ەگەس.
تەك ولگەن سوڭ بولامىن قۇبىلمالى قۇر ەلەس.
الابوتەن تاعدىرىم
تاكلاماكان شولىندەي جازى ىستىق، قىسى اياز.
قابىرىمنىڭ باسىنا سەكسەۋىل وسەر، گۇل ەمەس...
جالعىزدىققا سۇيەنگەن، مەن دە جالعىز ارقارمىن.
جالعىز ولەڭ دارىسا، جۇرەكتەگى تارقار مۇڭ.
جىردىڭ ۋى بويىما جايىلعاندا ولەرمىن،
ءوزى ايتادى ۇكىمىن كەلەر ۇرپاق، كەلەر كۇن.
II
بۇل جالعاندا كىم جالعىز؟!
اق بورىقتاي اي جالعىز، ايدان نۇرلى كۇن جالعىز.
جارقىراپ تۇرعان شولپان دا جالعىزدىعىن سەزىنەر،
تاڭ الدىندا كوز ىلەر...
جىر بوپ ماڭگى جاسارعا، اباي جالعىز قاشاندا.
اباي جالعىز بولعاسىن، ەكەۋ ەمەس ماعجان دا.
اسپاندى بۇلت تورلايدى، جاۋىنسىز جەر سورلايدى.
ابىلاي حان جالعىز بولعانسىن، بۇحار ەكەۋ بولمايدى.
ماحامبەت جالعىز قۇبىلىس، يساتاي وقىس بۇرىلىس.
اقجايىق كوزدىڭ جاسىنداي، قاروي توپىراق ءبىر ۋىس.. .
قيال - قىران، اقىل - شىڭ. مايدانسىز قايتپاس جاۋ بەتى.
سەن دە، جالعىز باتىرسىڭ. ەر باۋكەڭ مومىش اۋلەتى.
كوڭىلدە بار كوپ تۇيتكىل، ايتىلا بەرمەس كوبىندە.
ءومىر جالعىز بولعاسىن، ەكەۋ ەمەس ءولىم دە.
ءوز كوزىممەن كورگەم جوق، سەبەبى ءالى ولگەم جوق.
توزاق تا جالعىز دەسەدى، جۇماق تا جالعىز دەسەدى.
ءبىر قىناپتىڭ ىشىنە ەكى قىلىش تۇنەمەس.
ايتارىم ءبىراق، بۇل ەمەس.
.. . جالعىزدىقتىڭ ازابىن شاكارىمدەي تارتقان كىم؟
جالعىز قۇدىق تۇبىندە جالعىز قۋراپ جاتقان كىم؟
جالعىز تاۋدىڭ قۋىسىن قىسى- جازى پانالاپ،
جالعىز بالعا. ءتورت تاعا. جالعىز اتىن تاعالاپ.
توبىلعى ساپ، جەز بۋناق، جالعىز قامشى سابالاپ...
جالعىز قىستاۋ. جالعىز مەڭىرەۋ تاس ۇيدە:
جالعىز شىراق. جالعىز توسەك. جالعىز جاستىق.
جالعىز قۇران. جالعىز قۇمان.
جالعىز شارشى جايناماز.
بەس نامازىن وقيدى. كۇڭىرەنىپ بىلىكتى ۇل،
تىڭدايدى ونى ساي- سالا،
ورمان توعاي، تىمىق قىر.
جالعىز جارلى اس ۇيدە:
جالعىز وشاق. جالعىز قازان. جالعىز ءشومىش.
جالعىز كوسەۋ. جالعىز تاباق. جالعىز كەسە.
جالعىز قاسىق.
جالعىز شاۋگىم. ءبارى- ءبارى جالعىزدان.
جالعىز جۇرەك. جالعىز قالام. جالعىز جان.
تاس قورانىڭ سىرتىندا:
توڭكەرىلگەن ءيت- اياق.
جالعىز بوران. جالعىز ءبورى ۇلىپ تۇر.
ەمەن ەسىك كۇزەتكەن جالعىز شويىن قۇلىپ- قۇل...
بوساعادا موڭىرەيدى ءىشى قۋىس تۇلىپ قۇر.
اعاش ناۋا ىشىندە قاتىپ قالعان تۇنىق سۋ.
قاتىپ قالعان سىرەسىپ جالعىز قايىڭ قۇرىق تۇل.
بەۋ، جالعىزدىق الەمى، بەۋ جالعىزدىق الەمى.
عۇلاماعا عۇمىرلى جاراسقانىڭ ادەمى...
جالعىزدىقتان قورقادى وبىر، جەمقور،
توپشىل، قۇزعىن، كۇشىگەن.
جالعىزدىقتى - دارالىق، دانالىق دەپ تۇسىنەم.
تاعدىرلار بار سان الۋان، ىشىندە قۇلا، الاسى.
جالعىزدىقتان جارالعان ادامزاتتىڭ بالاسى.
داناسى مەن داراسىن ءمارمار تاسقا قاشايدى ەل.
و، جالعىزدىق، جاساي گور، و، جالعىزدىق، جاساي بەر!
III
- كىم جالعىز بۇل جالعاندا؟!
- قارا جەر جالعىز قاشاندا.
ادامنىڭ جەتپەس اقىلى قولدان ونى جاسارعا.
قايران، ءبىزدىڭ سارى- ارقا ساعىمنان التىن ساپىرعان.
قايران، ءبىزدىڭ جەتىسۋ توپىراعى قۇت شاقىرعان.
قايران، ءبىزدىڭ قاراقۇم داۋىلى تاۋ كوشىرگەن.
قايران، ءبىزدىڭ اتىراۋ مۇنايىن قىزداي ۇزاتىپ،
ەل مەرەيىن وسىرگەن.
سولاي دا، سولاي دەسەك تە، جەر- سۋدىڭ ءبارى ەسەپتە ...
ولۋگە ماعان بولمايدى، تاعدىرىم شىركىن، سونداي- دى.
جەر قالمادى بۇل ماڭدا سۇيەگىمدى كومەرگە.
جەردىڭ ءبارى ساتىلعان. ساتىلعان جەر قات- قابات تىكەنەك سىممەن قورشاۋلى.
قۇستار دا اسپان سامعاعان، بالىق تا سۋدى شارلاعان -
ساتىلىپ كەتكەن ءبارى دە.
قالماعاسىن سۇيەم جەر، سۇيەگىمدى كومەرگە -
اياق پەن قولىم ۇيقاسىپ، جۇرەگىم كۇمبىر كۇي تاسىپ -
قىل قوبىزداي موڭىرەپ جارعاق ەكى قۇلاعىم -
سانام قۇستاي سىلكىنىپ - اينالىپ كەتتىم ولەڭگە، اينالىپ كەتتىم ونەرگە.
جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتقان جالعىز مەن بە ەكەم:
كۇيشى قۇرمانعازىعا كىلتسىز «كىسەن اشتىرىپ» -
كۇڭىرەنگەن قورقىتقا تىرىدەي كور قازدىرعان -
"تورايعىردى" تاعالاپ، ەركە "اققۋعا" ناز قىلعان -
دومبىرام، سەن دە جالعىزسىڭ.
قوبىزىم، سەن دە جالعىزسىڭ.
ۇشقىر قيال، كەمەل وي، شىرەنىپ تارتقان جەبەدەي،
دارياعا سالعان كەمەدەي ءتىلىم دە جالعىز، ءدىلىم دە.
قاتىگەز قاتال عاسىردىڭ تەپكىسىنە شىدايمىن.
اشىنعان داۋسىم جەتسە ەكەن قۇلاعىنا قۇدايدىڭ .. .
توبەڭ كوكتى تىرەگەن، اعاشىڭ قۇستاي تۇلەگەن -
الاتاۋ، سەن دە جالعىزسىڭ.
كوگىلدىر نىلگە شىلانعان، كۇنىكەي قىزداي سىلانعان -
كوكشەتاۋ، سەن دە جالعىزسىڭ.
قازىناسى قات- قابات، ارۋلارى اق تاماق -
قاراتاۋ، سەن دە جالعىزسىڭ.
التىنىن بۇلتتاي كوشىرگەن، بۇعىسىن ۇلداي وسىرگەن -
التاي، سەن دە، جالعىزسىڭ.
شەكاراسى تەمىردەن، بايلىعى مۇناي، كومىردەن،
اقىنى بۇلتتاي ەگىلگەن جايىرتاۋ، سەن دە جالعىزسىڭ.
پاتشانىڭ التىن تاعىنداي، ادامزاتتىڭ باعىنداي،
حان- ءتاڭىرى، سەن دە جالعىزسىڭ!
تاڭعاجايىپ ەرتەكتەي، ەڭىرەپ تۋعان ەركەكتەي -
تارباعاتاي، سەن دە جالعىزسىڭ.
كەشىر، مەنى، تاۋلارىم، جالعىز- جالعىز بولعاسىن،
قوسىلمايدى باستارىڭ. ارالاسپايدى تاستارىڭ .. .
جۇتىنىپ تۇرعان جۇت جەتەۋ،
قۇلشىنىپ كەلگەن قۇت جالعىز.
عالام شەكسىز ءاماندا، كىندىك كەسكەن جۇرت جالعىز.
جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتقان جالعىز مەن ەمەس،
جالعىزدىعىن ءوزىنىڭ سەزبەگەن ەل، ەل ەمەس.
ازيا، سەن دە جالعىزسىڭ.
ەۋروپا، سەن دە جالعىزسىڭ.
بوستاندىق، شىندىق، اقيقات
سەندەر دە مەندەي جالعىزسىڭ.
وتان جالعىز. وت جالعىز.
قايدا قاڭعىپ كەتسەك تە. ساعان كەلىپ توقتارمىز.
بارىمىزدى جارىلقاپ، جوعىمىزدى جوقتارمىز.
دىلسىزدەردى تىلگىلەپ، وپاسىزدى سوتتارمىز.
IV
باۋىرى جەرگە تيمەگەن، شالعىسى كۇنگە كۇيمەگەن -
اق سۇڭقاردى جارالى ساۋىسقان، قارعا، قۇزعىندار -
شوقىپ، ءتۇرتىپ تالادى.
قاۋىرسىنى جەلگە ۇشىپ، قوس توپشىسى قانادى.
اراشالار ەشكىم جوق سۇڭقار ماعان قارادى.
مەن سۇڭقارعا قارادىم، تۇنجىراپ تۇندەي قاباعىم.
قالامىمنىڭ ۇشىمەن قۇزعىننىڭ كوزىن اعىزدىم.
بەلبەۋىمدى سۋىرىپ ساۋىسقان مەن قارعانى -
سانسىراتىپ سابادىم.
اق سۇڭقار قۇس بىلاي دەپ - سابىرلىقپەن ءۇن قاتتى:
"جۇرەگىمدەي كوردىڭ بە، قان جوسا بوپ كۇن باتتى.
اراشادان قالعان جان، جان ەمەس ول، جالعان جان.
شاپاعات، مەيىرىم كۇتپەيمىن مىناۋ جالتاق جالعاننان"
سۇڭقار باسىن تاسقا ۇردى، ءوز ۇكىمىن پاش قىلدى.
جالعىزدىقتان قورىقپايمىن، توپقا، جىككە بولىنگەن،
قۇم توبەدەي ورىلگەن توبىرلاردان قورقامىن.
اش بورىدەي بۇكەڭدەپ، جورتسام، جالعىز جورتامىن.
تىرنالار ءۇشار ءتىزىلىپ، بۇلدىرىق ۇشار توپتانىپ.
ال، قۇستاردىڭ تەكتىسى - قىراندار جالعىز سامعايدى.
جەر مەن كوكتى شارلايدى.
تەكسىز شيەبورىلەر
وننان- بەستەن ۇيلىعىپ جۇرگەنىمەن قامپايىپ،
ءبىرىن- ءبىرى اڭديدى، ءبىر- بىرىنەن قورقادى.
كۇن بالاسى ارىستان، ءتۇن پەرىسى سىلەۋسىن،
تاۋ سەرىسى بارىسىڭ جالعىز- جالعىز جورتادى.
كۇيبەڭدەمەي كۇي كەشىپ،
وزىنە- ءوزى سەنەدى تاكاپپارلىق، پاڭدىقپەن.
ىعىسادى ولاردان بىلايعى توپشىل اڭ بىتكەن.
سىبىرى كوپ بولعانمەن، سىلدىرى كوپ بولعانمەن -
جولبارىس ۇرىكپەس قامىستان.
اجالدان ەمەس، سۇڭقارشا ولەرمىن ءتۇبى نامىستان.
كۇنشىل توپتان جەرىنگەن مەن ءبىر تارپاڭ قۇلانمىن،
كۇلسەم جالعىز كۇلەرمىن، جىلاسام جالعىز جىلارمىن.
ۋاتشى دەپ بىرەۋگە قول قۋسىرىپ قۇنىقپان.
قۇلاي قالسام سۇيەگىم تابىلار شىڭىراۋ قۇدىقتان.
V
جالعىزدىقتىڭ توزاعىن، تارتقان جالعىز مەن ەمەس.
جالعىزدار ءبىراق، كوپ ەمەس.
اقىندارى اپاشتىڭ، شەتتەرىنەن قىزىل شوق،
جەل ۇرسە مازداپ جانادى.
شابىتتى شاق، وقىس شاق. قاراشاڭىراق قاعانى -
مىرقاسىم ۇلى نۇرلانجان ۇيرەنسەڭ دە وت ۇستاپ -
سەن دە، جالعىز، داراسىڭ.
ۋعا، بالعا تولتىرعان، جىردىڭ كۇمىس شاراسىن.
كوك تۇرىكتىڭ اۋەنىن اسقاقتاتقان اسپەتتەپ،
رۋحىنا كەتەردەي، توپىراق تۇگىل تاس كوكتەپ.
مەدەتبەك تەگى تەمىرحان، سەن دە مەندەي، جالعىزسىڭ.
قارعا بويلى ەسەنباي، دۇيسەنبايدىڭ تۋماسى -
ولەڭنىڭ سۇڭعاق اعاشى، جاركەننىڭ جالعىز اعاسى -
اينالاڭا قاراشى؟ تۇعىرىنداي بۇركىتتىڭ،
سەن دە مەندەي ءبىر ءتۇپسىڭ.
نەسىپبەك ايتتىڭ وعلى، «كوكالا ۇيرەك» سەكىلدى -
سەن دە جالعىز قۇستايسىڭ.
اتا جىراۋ اقتامبەردىنىڭ اۋزىمەن،
قاسقالداقتىڭ قانىمەن جىبەرەيىن ۇشىقتاپ،
ۇش، تاعى دا ۇشىپ باق.
«فاريزا قىز، فاريزا قىز،
ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز».
جالعىز، جالعىز، جالعىزدارىم- اي،
رۋحاني بالمۇزداعىم- اي!
بالمۇزداعىمدى، جالعىزدارىمدى جارعا قامالاپ -
سارى ۋايىمعا سالعىزبا، قۇداي!
تۇز ۋاتقان كەلساپتاي اعارسا دا قاستارىڭ،
اعارسا دا شاشتارىڭ -
جالعىزدىقتىڭ دەرتىنە شىداپ باق، زامانداستارىم!
شىداڭدار، شىداپ باق! شىداڭدار، شىداپ باق!
قاراڭعىعا - شىراق ءسات. سۋساعانعا - بۇلاق ءسات.
ءومىر بۇلاڭ ساعىمداي، ءومىر دەگەن ءبىر- اق ءسات.
VI
كەڭ اۋلا.
شەكسىز كەڭىستىك.
قاناتتى جىر - مەندە بار، ەمەسپىن نوسەر جاۋىنعا،
نايزاعايعا، جەلگە زار.
كەڭ اۋلاما ەكتىم مەن ءوز قولىممەن ءتۇپ ەمەن،
ءتۇپ ەمەننىڭ تۇبىنە اي تۋعاندا تۇنەگەم.
سول ەمەندەي قاسقايىپ تاعدىرىما قاسارىپ.
سول ەمەندەي نايقالىپ، سول ەمەندەي تۇنەرەم.
كەڭ اۋلاما ەكتىم مەن، الما اعاشىن الاسا،
سۋارماعان كەشىم جوق.
ۇرپاقتارىم الماسىن ءۇزىپ- ءۇزىپ جەسىن دەپ.
كەڭ اۋلامنىڭ ىشىنەن شىڭىراۋ قۇدىق قازدىم مەن،
سۋى كوزدىڭ جاسىنداي، ىشە بەرگىم كەلەدى،
سۋسىنىم ءبىر باسىلماي.
كەڭ اۋلاما سىيعاسىن، قۇس باۋلىپ، ات ۇستادىم.
كورمەيىن دەپ تىرىدەي بۇل جالعاننىڭ قىسپاعىن.
قۇس بولعاسىن قولىمدا، ات بولعاسىن استىمدا،
مىسە تۇتپاي اۋلامدى -
شىقتىم دالا، تاس قىرعا.
اپانىنان وسىلاي ۇزاپ شىعىپ جورتادى ەكى ۇرتىن مايلارعا -
قاسقىر ەكەش، قاسقىر دا.
قولىمدا قۇس بولعاسىن، كوتەرىلدىم عارىشقا،
كەڭىستىگىن جۇلدىزدار قىزعانبادى قورعاشتاپ،
«اقبوز ات» پەن «كوكبوز ات» كىسىنەستى جول باستاپ.
كەڭ اۋلا، شەكسىز كەڭىستىك، قاناتتى جىر دەگەن سول،
ونسىز مەنىڭ بولادى جۇرەگىم مۇز، توبەم سور.
سەل جاۋسا دا سونبەيتىن ولەڭنەن قويدىم وت جاعىپ،
ءتورت قۇبىلام جاپ- جارىق، ورتاسىنا مەنى الىپ -
سۋرەتكە تۇسەر كوپ حالىق ...
سۋرەتكە تۇسەر التى الاش،
پاتشا دا، حانىم دا شارپىلىپ ءجۇزى جالىنعا.
**
عۇلاما قۇزدىڭ باسىندا وققا سۇيەنگەن جالعىز ارقار ءالى سىرەسىپ تۇر. ساۋىسقان، قارعا، قۇزعىنداردىڭ تۇتقيىل شابۋىلىنىڭ كەسىرىنەن مەرت بولعان اقسۇڭقار قۇستىڭ رۋحى قومدانىپ، حان- ءتاڭىرىنىڭ قياسىندا قوناقتاپ وتىر. جارالى ارقاردىڭ قاشان كوز جۇمارى بەلگىسىز... قومدانعان قىراننىڭ كۇنى ەرتەڭ- اق شارىقتاپ اسپانعا كوتەرىلۋى ايدان انىق. و، جاراتۋشى جالعىز ءتاڭىر- يەم، وزىڭە ۇقساعان جالعىزدارىڭدى جارىلقاي گور!
جاركەن بودەش ۇلى
http://madeniportal.kz
