قازاقتىڭ كيەلى جەرلەرى: سىرلى سارايشىقتىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرلارى
تاريحشى عالىمدار ونىڭ پايدا بولۋىن ⅩⅢ عاسىردا، ياعني شىڭعىس حان مەن باتۋدىڭ جاساعان شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستىرادى. ازىرگە بەلگىلى بولعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل ورىن تۋرالى جازبا مالىمەتتەر ⅩⅣ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان باستالادى دا، ولاردا سارايشىق گۇلدەنگەن قولونەرى مەن ساۋدا قالاسى بولعاندىعى ايتىلادى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «اق جايىقتىڭ سۋى شايىپ جاتقان سارايشىق - ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس دالاسىنداعى كوپتەگەن ەلدى وركەنيەت پەن ورلىك، ەلدىك پەن ەرلىككە، بىرلىك پەن تىرلىككە، اقىل، پاراسات پەن باۋىرلاستىققا باۋلىعان التىن وردا ەلىنەن قالعان سارى جۇرت. سارايشىق توپىراعى قاسيەتتى، ويتكەنى، ءيىسى بۇكىل تۇركى الەمىنە ورتاق التىن وردا حاندارى - توقتا، جانىبەك، بەردىبەك، نوعايلىنىڭ بيلەۋشىسى - وقاس، ودان بەرگى قاسىمحان سياقتى اتاقتى حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ جانى وسىندا ماڭگىلىك جاي تاپقان جەر، ونى ەلىمىزدىڭ العاشقى پانتەونى دەسەك تە بولادى»، - دەگەن ەدى.
سارايشىق تۋرالى العاشقى جازبا دەرەك قالدىرعان ارابتىڭ بەلگىلى گەوگراف- عالىمى، ساياحاتشىسى يبن- باتۋتا. ول ءوزىنىڭ ساياحاتتارىنىڭ بىرىندە، 1334 -جىلى «ۇلكەن ساراي» قالاسىنان شىعىپ، ازياعا جاساعان ساپارىندا سارايشىق قالاسىندا بولعان. بۇل جونىندە ول: ء«بىز سارايشىق قالاسىنان ات جەككەن اربامەن ون كۇن جول ءجۇرىپ، سارايجۋك قالاسىنا جەتتىك. بۇل ۇلىسۋ دەپ اتالاتىن ۇلكەن، تەرەڭ، اعىسى قاتتى وزەننىڭ جاعاسىنداعى گۇلدەنگەن اسەم قالا ەكەن جانە دۇنيەجۇزىندەگى باعداتتان كەيىنگى ەكىنشى جۇزبەلى كوپىر وسىندا ەكەن» دەپ جازعان. ساراي- جۋك - مونعولشا كىشى ساراي دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
ول كەزدە التىن وردا ۇلكەن ساراي، سارايشىقتى كىشى ساراي دەپ اتاعان. وسىعان بايلانىستى قالانىڭ اتىنىڭ دا سارايشىق اتالۋى (قالا- قالاشىق، ساراي- سارايشىق، كىشكەنتاي دەگەن ماعىنادا). سارايشىق قالاسى قاسىم حاننىڭ كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعان. قالا 1580 -جىلى ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيدىڭ ادەيى جىبەرگەن كازاكتاردىڭ قولىنان قيراتىلعان.
كوپ جىلعى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى، قالا ورنىنا جۇرگىزىلگەن قازبا قورىتىندىلارى، اسىرەسە 1996-2000 -جىلدارى باتىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىنا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ دايىندالعان. كوپ جىلداردان جيناقتالعان جادىگەرلەردى تولىقتىرىپ، 1999 -جىلى 3 -قىركۇيەكتە كونە سارايشىق قالاسىنىڭ تاريحىن، جالپى ХІ-ХVІІ عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ارنالعان «حان وردالى سارايشىق» مۇراجاي قورىعى اشىلدى. بۇل مۇراجاي قورىعى سول كەزدەگى وبلىس اكىمى يمانعالي تاس-ماعامبەتوۆتىڭ باستاماسىمەن سالىندى. قۇرىلىسى سول جىلدىڭ مامىر ايىندا باستالىپ، ءتورت ايدا اياقتالعان. مۇراجاي مەن ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا ەلباسىنىڭ ءوزى قاتىسقان. ەسكەرتكىشتەگى قابىرعالار اراسىنا سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتى حانعا ارناپ قۇلپىتاستار قويىلعان. قارا ءمارمارعا حانداردىڭ اتتارى مەن بيلىك قۇرعان جىلدارى جازىلعان.
سارايشىقتاعى «اققۋ كولى»، «التىن قايىق»، «كومىلگەن مول قازىنا» تۋرالى حالىق اۋزىندا اڭىزدار كوپ. سول اڭىزدىڭ ءبىرى بىلايشا ايتىلادى. التىن وردا حانى جانىبەك (ءاز جانىبەك 1341-1357 ج. ج. بيلىك ەتكەن) سارايشىققا حان سارايىن سالعىزىپ، جىلدىڭ ءبىراز مەزگىلىن وسىندا وتكىزەدى ەكەن. سول جانىبەك حاننىڭ وزگە بالالارىنان ارتىق كورگەن ءبىر سۇلۋ قىزى بولىپتى. وسى سۇلۋ قىزىنا ارناپ كول جاساتىپتى. كولدە سۋ پەرىشتەسى - اققۋ ءجۇزىپ ءجۇرىپتى. سۇلۋلىققا سۇقتانعان حان اققۋلاردى ايدىننان ۇشىرماس ءۇشىن قىرىق اتانعا جۇك بولار سەكەر توكتىرىپتى. سودان كول «سەكەر كولى» نەمەسە «اققۋ كولى» اتانىپتى.
حان سونداي-اق قىزىنا ارناپ «التىننان قايىق» جاساتقان. «التىن قايىق» مىنگەن ارۋ قىز سەرۋەنگە كولگە شىققاندا، اققۋدىڭ كوپتىگىنەن كانيزاكتار ولاردى قولىمەن جاسقاپ، جول اشادى ەكەن. سۇلۋلىق پەن بايلىققا تامسانعان قالا تۇرعىندارى دا، كەرۋەنشىلەر دە وسى عاجايىپتى تاماشالاپ، كول جاعاسىنان كەتە الماسا كەرەك.
اياق استىنان حان قىزى دۇنيە سالىپ، قىزىن قاتتى جاقسى كورگەن اكە قاپالانعاننان قىزىن كۇللى قالالىقتىڭ كوزىنشە ارۋلاپ، ءتىرى كۇنىندە ۇستاعان اسىل بۇيىمدارىمەن، التىن قايىعىمەن بىرگە جەرلەتپەكشى بولادى.
الايدا ساباسىنا تۇسە كەلە، قارا جۇرەكتى قاراقشىلار قازىنا ىزدەيمىن دەپ، قىزىنىڭ بەيىتىن توناپ، سۇيەگىن قورلاپ جۇرەر، ودان دا ءوزىم دە بىلمەستەي قۇپيا جەرلەتەيىن دەپ شەشەدى. ول جالداپ العان بىرنەشە ادام قىزدى ءتۇن كەزىندە جەرلەپ، ۇستىنەن ەرسىلى- قارسىلى ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى ايدايدى، تاپسىرىلعان جۇمىستاردى اياقتاپ، كەلىسىلگەن ۋادە بويىنشا، تيەسىلى التىندارىن الماق بوپ سارايعا كەلگەندە، ولاردى كۇتىپ تۇرعان جەندەتتەر اۋىز اشۋلارىنا مۇرشا بەرمەستەن، باستارىن العان ەكەن. جانىبەك حاننىڭ قىزىنىڭ «التىن قايىعى» قاي جەرگە جەرلەنگەنى قۇپيا كۇيىندە قالىپ قويىپتى. سونىمەن بىرگە سول جەرگە حان قىزىنىڭ مول قازىناسى بىرگە كومىلگەن ەكەن. سودان بەرى سارايشىقتا «التىن قايىقتار جاتىر» دەگەن ءسوز دە قالعان.
قاسىم حان بيلىك ەتكەن تۇستا، ياعني 1513 -جىلى سارايشىق قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان. قاسىم - جانىبەكتىڭ ۇلى، شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ۇرپاعى. قاسىمنىڭ اكەسى جانىبەك - كەرەيمەن بىرگە ⅩⅤ عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىن قۇرۋعا بەلسەنە ەڭبەك ەتكەن تۇلعا. 1511 -جىلدان قاسىم حان ءومىرىنىڭ حاندىق ءداۋىرى باستالعان. ونى حالقى ەجەلگى تۇرىك ءداستۇرى بويىنشا اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان كوتەرگەن. قاسىم حان قازاق مەملەكەتىن كۇشەيتۋدى، ونىڭ جەرىن كەڭەيتۋدى جانە حالقىنىڭ سانىن كوبەيتۋدى ماقسات ەتكەن. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ جەرى بۇرىنعى كوك وردا جەرىنەن دە كوپ كەڭەيگەن. سىر بويى قالالارىنىڭ كوبى قازاققا قاراتىلعان.
قاسىم ءوزى بيلىك قۇرعان تۇستا وزبەك حاندىعىنان سىرداريا بويىن، موڭعولستاننان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ۇلكەن بولىگىن، نوعاي ورداسىنان ەمبى، جايىق پەن ەدىل ارالىعىن ءوز حاندىعىنا قوسقان، قاسىم حاننىڭ وزگە ەلدەر الدىندا بەدەلى وسكەنى سونشا، كەزىندە قازاق حاندىعى «قاسىم حاندىعى» دەپ اتالعان.
ونىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن ادىلەتتىلىگى ارقاسىندا كورشى ەلدەرمەن سىيلاستىق قاتىناس ورناعان، ءوز ىشىنەن بۇلىنگەن نوعايلى ەلىنىڭ قوماقتى بولىگى قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلعان. قاسىم حان كەزىندەگى حاندىقتاعى حالىقتىڭ سانى ميلليوننان اسقان. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتالاتىن كونە جارعى دا وسى كەزدەرى قالىپتاسقان. ەل ىشىندە قاسىم حان دەنەسى «وسى سارايشىقتا جاتىر» دەگەن ءسوز دە ءورىپ ءجۇر.
«حان وردالى سارايشىق» مۇراجاي قورىعىنىڭ قىزمەتكەرى مولداش بەردىمۇراتوۆتىڭ ايتۋىنشا، «كەشەنگە جىلىنا 15 مىڭعا جۋىق ادام كەلەدى. مۋزەي قورىنداعى قالا ورنىنان تابىلعان جادىگەرلەردى كورۋگە قىزىعۋشىلىق تا- نىتاتىنداردىڭ قاتارى كوپ»، - دەيدى.
2016 -جىلى وبلىس اكىمى نۇرلان نوعايەۆتىڭ قولداۋىمەن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 1,6 ميلليارد تەڭگە ءبولىنىپ، جاعالاۋدى بەكىتۋ جۇمىستارى باستالدى. قورعانىس بوگەتىنىڭ قۇرىلىسى بيىل اياقتالادى. جەتى حان جەرلەنگەن كيەلى ورىندى زەرتتەۋ جۇمىستارى دا جالعاسىن تاپپاق. ءسۇيىنشى جاڭالىقتى حالىققا ەسەپ بەرۋ جيىنىندا وبلىس اكىمى نۇرلان نوعايەۆتىڭ ءوزى جەتكىزگەن ەدى: «سارايشىق» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي- قورىعىنىڭ ساپار ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى بيىل باستالادى»، دەدى ول.
ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن سارايشىقتا قازىرگى زامانعا ساي بارلىق جاعداي جاسالعان كەشەن بوي كوتەرەدى. اكىمشىلىك عيمارات، قوناق ءۇي، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق ءۇيى سەكىلدى بىرنەشە عيمارات سالۋ جوسپارلانعان. ەكى قاباتتى اكىمشىلىك عيمارات ىشىندە ەكسپوزيتسيالىق كورمە زالدارى، قور قويماسى، كونفەرەنتسزال، زەرتحانالىق جانە قالپىنا كەلتىرۋ ءۇي- جايى، كىتاپ قويماسى مەن ەلەكتروندى مالىمەتتەر بازاسى بار كىتاپحانا ورنالاسادى. ارنايى الاڭدار، اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي مەن ەتنواۋىل دا تاريحي ورىننىڭ ءمان-ماڭىزىن ارتتىرارى انىق.
سونىمەن قاتار، «سارايشىق» مۋزەي قورىعى ماڭىنداعى ۇيلەردى كوشىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى. وبلىستىق ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلبارشىن ارىستانوۆانىڭ ايتۋىنشا، 2030 -جىلعا دەيىن مۋزەي جانىنداعى 65 تۇرعىن ءۇي كوشىرىلەدى. اۋىلدىڭ باس جوسپارىن جاساعان كەزدە ەسكى سارايشىقتاعى ۇيلەردى كوشىرىپ، ورنالاستىرۋعا ارنايى جەر بولىنگەن.
ايتا كەتكەن ءجون، اتىراۋ وبلىسىنىڭ تاريحي نىسانى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسىنىڭ بىرىنە وسى اتى اڭىزعا اينالعان سارايشىق قالاسى تىزىمگە ەندى.
