كيەلى ورىندار: قالماقپەن شايقاسقان قازاقتىڭ مەرگەن قىزدارىنىڭ جاساعى تۋرالى نە بىلەمىز؟

كوكشەتاۋ. قازاقپارات - اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانى امانگەلدى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ماڭىندا «وركەندەۋ» دەگەن جەر اتاۋى بار.

بۇل جەردە XVII عاسىردا سالىنعان تاريحي مازار ورىن تەپكەن. تاريحشىلار بۇل جەردە XVII- XVIII عاسىرداعى قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە جاۋدىڭ قولىندا قازا بولعان قازاقتىڭ باتىر قىزى قانىكەي جەرلەنگەنىن ايتۋدا. وسى كۇنى مازار «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە اقمولا وبلىسى كيەلى نىساندارىنىڭ كارتاسىنا ەنىپ وتىر. بۇل جەردىڭ قۇپياسى تۋرالى قازاقپارات تىلشىسىنە اقمولا وبلىستىق تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ جانە پايدالانۋ ورتالىعىنىڭ باس ينسپەكتورى سەرىك ىسقاقوۆ ايتىپ بەردى.

ونىڭ ايتۋىنشا اقمولا وبلىسى اۋماعى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە باي. وڭىردە وسىنداي 10 ەسكەرتكىش قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارىنىڭ كارتاسىنا ەنسە، 33 ءى وبلىستىڭ كيەلى نىساندارىنىڭ تىزىمىنە الىنعان.

قورعالجىن اۋدانىنداعى 10 نان استام كيەلى تاريحي ەسكەرتكىشتەردەن كونە ءداۋىر، ساق جانە كونە تۇركى داۋىرىنەن كوپتەگەن قۇندى ماعۇلماتتار الۋعا بولادى. اسىرەسە، قانىكەي، اق ەدىل قوجا، ءالىپتومار، بەسپاقىر مازارلارى جانە جانىبەك شالقار، بىتىعاي كەسەنەلەرى تۋرالى بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم. سونىڭ ىشىندە حالىق اراسىندا قانەكەي مازارى اتالىپ كەتكەن تاريحي ەسكەرتكىشكە توقتالاتىن بولساق، قازاق قىزدارىنىڭ سول كەزدە دە ەل باسىنا قاتەر تونگەن شاقتا، ەرلەرمەن بىرگە اتقا قونىپ، ءوز حالقىنىڭ بەيقۇت ءوڭىرى، بەيبىت ءومىرى ءۇشىن شىبىنداي جانىن قيىپ، قاسىقتاي قانىن توكەنىن بايقاۋعا بولادى.

حالىق ەپوسىنداعى ساقتاردىڭ حانشايىمى تۇمار حانىم، گۇلبارشىن مەن قۇرتقا، اقجۇنىس پەن نازىم، بەرگى داۋىردەگى دومالاق انا مەن ايشا ءبيبى، ۇلى ابايدى تاربيەلەگەن زەرە مەن ۇلجان، قولباستاعان بوپاي، ەل بيلەگەن ايعانىم، ۇلپان انالارىمىز سول ايەلدەردىڭ شوق جۇلدىزداي ءبىر شوعىرى. قانەكەي دە سولارمەن قاتار قويۋعا ابدەن لايىقتى.

ونىڭ ەسكەرتكىشى مەن ول تۋرالى ايتىلعان تاريحي دەرەكتەردى اقمولا وبلىسىنىڭ تاريحي جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ قۇجاتتارى «قاز قايتا قالپىنا كەلتىرۋ» ر م ك ع ز ج ف جيىنتىق ءبولىمى زەرتتەدى. (2006 ج. ع. م. قامالوۆ). وندا ءبىراز ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى مايمۇقان بورانباي مەن قۋدايبەرگەن مىرزابەدەلوۆتە حالىق اراسىندا قالعان اڭىزدار دا 300 جىل بۇرىن قورعالجىننىڭ «وركەندەۋ» جەرى «وركەندەۋ، دامۋ» وسى جەرلەر قازاق پەن قالماقتار اراسىندا شەكارا بولعانى جانە ولاردىڭ ءبىر بىرىمەن جاۋگەرشىلىك سوعىس جۇرگىزگەندىگى تۋرالى ناقتىلى دەرەكتەردىڭ بارىن ايتۋدا.

سول اڭىزعا كەلەتىن بولساق، وندا بىلاي ايتىلادى: سول ءبىر جورىققا تولى زامانداردا قازاق پەن قالماق اراسىندا شايقاس جيىلەپ، جەڭىس ەكى جاققا الما-كەزەك اۋىسىپ وتىرسا كەرەك. وسىنداي ءبىر جورىققا قازاق حانىنىڭ قانىكەي اتتى بويجەتىپ قالعان 15 جاسار قىزى اتتانعان ەكەن. حان قىزىنىڭ قاسىندا قۇرالايدى كوزگە اتقان قىرىق نوكەرى بولىپتى.

بۇل مەرگەن قىزدار سوعىسقا تىكەلەي ارالاسپاي جەبە جەتەر جەردەن جاۋدىڭ قولباسشىلارىن كوزدەن اتىپ، قالماقتاردى كوپ شىعىنعا ۇشىراتىپ وتىرسا كەرەك. قول باستايتىن باتىرلارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ات جالىن قۇشىپ جاتقان سوڭ، قالماق حانى ارنايى جاساق قۇرىپ، قىرىق قىزدان تۇراتىن مەرگەندەر توبىن ءبىرجولا قۇرتۋدى كوزدەيدى.

ساي تاسىنداي ىرىكتەلگەن ءجۇز جىگىتتەن تۇراتىن جاۋ جاساعى سوعىستىڭ ءبىر قىزعان كەزىندە قازاق قولىن اينالىپ ءوتىپ، مەرگەن قىزدارعا تۇتقيىلدان تارپا باس سالادى. كۇتپەگەن جەردەن تاپ بەرگەن جاۋعا قىزدار جاساعى قارسىلىق كورسەتىپ، وڭايشىلىقپەن الدىرا قويمايدى. دەگەنمەن، سانى كوپ جاۋ جاساعىمەن قويان- قولتىق ۇرىس بارىسىندا قانىكەي قىزدىڭ اتى جاۋ نايزاسىنان اۋىر جارالانىپ، يەسىن جاياۋ قالدىرادى.

قازاق قىزىنا ءتان قايسارلىقپەن جاۋعا ۇمتىلعان قانىكەيدىڭ ولىسپەي بەرىسپەيتىنىنە كوزى جەتكەن قالماقتار، وجەت قىزدى ساداقپەن اتقىلاپ مەرت قىلادى. جاۋ اسكەرىنىڭ اينالىپ وتكەنىن ءبىلىپ جەتكەن قازاق قولى قانىكەيدىڭ كەگى ءۇشىن قالماقتاردى ءبىرىن دە قالدىرماي جەر جاستاندىرادى. قازاق ەلىنىڭ نامىسى جولىندا جانىن بەرگەن قانىكەي قىزدى ارۋلاپ، باتىرعا لايىق قۇرمەتپەن جەر قويىنىنا تاپسىرادى. باسىنا قىزىل كىرپىشتەن بيىك قىلىپ زيرات كوتەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە جاۋىن-شاشىن مەن قار سۋى، جازىق دالانىڭ جەلى زيرات كىرپىشىن ءمۇجىپ، تەگىستەپ جىبەرەدى. قانىكەي قىزدىڭ زيراتى جاتقان سول مەكەن وركەندەۋ دەپ اتالادى ەكەن.

كەيىنىرەك وسى وركەندەۋگە وتەقارا دەگەن باي قونىس تەبەدى. مىڭعىرعان مال ايداعان بايدىڭ بايبەك دەگەن جالعىز ۇلى بولىپتى دەسەدى. اجال ايتىپ كەلمەيدى دەمەكشى، ءبىر كۇنى باي بالاسى مەرت بولىپ، اتا-اناسى قايعى جۇتىپ قالادى. جان دەگەندە جالعىز ۇلىنان ايىرىلعان وتەقارا باي ۇلىنىڭ باسىنا ۇلكەن قىلىپ جەرلەنگەن جەرىن كوتەرەدى. ءبىراق حالىق باي ۇلىنىڭ جەرلەنگەن جەرى ەكەنىن بىلسە دە، ەرلىگىمەن ەستە قالعان قانىكەي قىزدىڭ اتىمەن اتاپ كەتكەن ەكەن. بۇل جەرلەنگەن جەر جازىق دالادا مەن مۇندالاپ سوناۋ ءبىر جاۋگەرلىك زاماننىڭ بەلگىسىندەي بولىپ ءالى تۇر.

بۇل جەرلەردى «تۋعان جەر» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ءابدىمۇتالىپ ءابجاپپاروۆ باستاعان، قۇرامىندا اتالمىش ءبىلىم ورداسىنىڭ پروفەسسور- وقىتۋشىلارى بار ەكسپەديتسيا زەرتتەدى.

اۆتور: اسلان وسپانوۆ