قىزىل عالامشارداعى سۋ قورى
سۋرەتتەردە ءبىر كەزدەرى اققان وزەننىڭ قۇرعاپ قالعان ورنى انىق كورىنىپ تۇر. ساقتالىپ قالعان وزەن ورنىنىڭ ەنى 7 شاقىرىم، تەرەڭدىگى 300 مەتر، ۇزىندىعى 1500 شاقىرىمنان تۇرادى.
2 ميلليارد جىل بۇرىن مارستا تۇراقتى اۋا-رايى، ىلعالدى تابيعات، اتموسفەرا بولعان. سول كەزدە تاۋلارداعى مۇزداردىڭ ەرۋىنەن سۋ وزەن بولىپ اققان دەيدى عالىمدار. ءبىراق »Reull Vallis« دەپ اتالاتىن بۇل وزەن مۇلدە وزەن ەمەس، تاۋلارعا ۇلكەن مەتەوريتتەر قۇلاپ، مۇز قاباتىن ەرىتىپ جىبەرىپ، سونىڭ سالدارىنان پايدا بولعان كۇشتى اعىم بولۋى مۇمكىن.
بىرنەشە جىل بۇرىن حيۋستوندا (ا ق ش، تەحاس شتاتى) وتكەن اي عالامشارىنا بايلانىستى 39-كونفەرەنتسيادا «Nasa» عالىمدارى مارستا ۇلكەن كولەمدە سۋ قورى بار ەكەندىگى تۋرالى سەنساتسيالىق مالىمدەمە جاساعان بولاتىن.
«Mars Reconnaissance Orbiter» عارىش اپپاراتىنا ورناتىلعان «Sharad» رادارى كومەگىمەن الىنعان مالىمەتتەردە قىزىل عالامشاردىڭ ورتا كەڭدىكتەرىندە ءجۇز مەترلى بىرنەشە مۇز قاباتى بار ەكەندىگى انىقتالعان. سۋ بولماعان جەردە مۇز بولمايتىنى كىم-كىمگە دە ايان
«زەرتتەلگەن گەولوگيك قاباتتارداعى سۋ كولەمى 50 پايىزدان اساتىنىنا كۇمان جوق»، - دەپ سەندىرگەن ەدى سول كەزدە «Sharad» رادارى بويىنشا زەرتتەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى دجەفف پولت.
«مارس بەتىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇم باسقان. سول قۇمداردىڭ تۇبىندە بىرنەشە مەترلى مۇز قاباتتارى جاتىر» - دەپ اريزونا شتاتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى دجوشۋا باندفيلد دجەفف پولتتىڭ پىكىرىن قۋاتتاعان ەدى. عالىم «جاز، كۇز، قىس جانە كوكتەمدە بۇل ايماقتار ىستىق نۇرلاردى تۇرلىشە شاعىلىستىرادى. وسىعان بايلانىستى مۇز قاباتى قاي جەردە جاقىن، قاي جەردە تەرەڭ ەكەندىگىن بىلسە بولادى"»، - دەگەن پىكىردى العا تارتادى.
امەريكالىق عالىمنىڭ بۇل ءسوزىن ەۋروپانىڭ «Mars Express» اۆتوماتتى ستانتسياسى جىبەرگەن سۋرەتتەر دالەلدەپ جاتىر. مارستىڭ دا ءوز انتاركتيكاسى بار. عالامشاردىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى مۇز قاباتى شامامەن 4 شاقىرىمعا جەتەدى. ونىڭ 90 پايىزى مۇزداعان سۋدان تۇرادى. سولتۇستىك بولىكتەگى مۇز قاباتىنىڭ قالىڭدىعى دا وڭتۇستىكتەن كەم ەمەس.
ەگەر، بۇل مۇزدار ەريتىن بولسا، قىزىل عالامشار بەتىن ونداعان مەتر بيىكتىكتە سۋ باسۋ قاۋپى تۋىندايدى. «Nasa» عالىمدارى مارستاعى ءىرى سۋ قورى كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ ۇلكەن كول دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ وتىر. مارستاعى ەڭ ءىرى كراتەر بۇرىن ون ميلليون كۋب شاقىرىمداپ سۋمەن تولى بولعان.
بۇل كراتەر قىزىل عالامشاردىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى ەللادا جازىعىندا ورنالاسقان. ەللادا جازىعى ءىرى مەتەوريتتىڭ پلانەتاعا سوقتىعىسۋىنان پايدا بولعان. بۇل مەتەوريت ەمەس، كومەتا بولۋى دا مۇمكىن.
كراتەر - كۇن جۇيەسىندەگى كراتەرلەردىڭ ەڭ ۇلكەنى. ديامەترى - 2 مىڭ شاقىرىم، تەرەڭدىگى - 8 شاقىرىمعا جاقىن. ەگەر، عالىمداردىڭ پىكىرىنە سەنەتىن بولساق، وسى الىپ كراتەر ءوز ىشىنە بىرنەشە ميلليون كۋب سۋدى سىيدىرعان.
عالىمدار قىزىل عالامشاردىڭ بۇرىنعى بەتىن زاماناۋي كومپيۋتەرلەردىڭ كومەگىمەن قايتا جاساپ شىققان. وندا اينالا جاپ-جاسىل، سۋ، تاۋلار دا جەرگە ۇقساس. ال، قازىر ءبارى باسقاشا. قىزىل عالامشاردى قولايلى اۋا-رايى دا، «مارستىقتار» دا تاستاپ كەتكەنىنە ميللياردتاعان جىل بولدى.
Massaget.kz
