قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارى: «كۇن قالا» اتانعان قاي قالا
قوستاناي وبلىسىندا ورنالاسقان قالاشىقتىڭ ءبىر بولىگى رەسەيمەن شەكتەسەدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
قوستانايلىق ولكەتانۋشى قۋانىش ورمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل قالاشىقتى ويناپ جۇرگەن بالالار تاۋىپ العان دەگەن دەرەك بار.
«2010 -جىلى عالىم قويشىعارا سالعارا ۇلىمەن بىرگە ارقايىم ايماعىنا بارىپ قايتتىق. قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراسىنا جاقىن، ەرتەدەگى قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر قاناتىنا ورنالاسقان بۇل كونە قالاشىقتىڭ ءبىزدى قىزىقتىرۋى زاڭدى دا ەدى. تابيعي- گەوگرافيالىق جاعىنان كەلسەك، بۇل جايىق پەن توبىلدىڭ سول جاعالاۋلارىنىڭ ارالىعىنداعى قۇنارلى، ۇساق توبەلى، كىشكەنە وزەندەر ورنەكتەگەن، توعايلى، شالعىندى ايماق «قالالار ەلى» اتالىپ جۇرگەن كونە وركەنيەت ورتالىعىنا نەگىز بولعان. بۇل القاپتى كەڭەس داۋىرىندە زەرتتەۋدى ۆ. گەنينگ دەگەن عالىم باستاعان ەدى، ال ارقايىمدى تاۋىپ «كۇن قالا» اتاندىرىپ كوپشىلىك قاۋىمعا الىپ شىققان گەنادي زدانوۆيچ ەدى»، - دەيدى ولكەتانۋشى.
ارقايىم قالاشىعى 1987 -جىلدىڭ جاز ايىندا رەسەيدىڭ قاراعان القابىن سۋ قويماسىنا اينالدىرۋ جۇمىستارى كەزىندە اشىلدى. اۋەلى، چەليابى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى سۋ استىندا قالىپ قويۋ قاۋپى بار جەرلەردى انىقتادى. ەكسپەديتسيانىڭ ءبىر توبى ۇلكەن قاراعان مەن وتەگەن (ۋتياكانگا) وزەندەرى اۋماعىن زەرتتەي باستادى. ارحەولوگتارمەن ەرىپ جۇرگەن ءبىر بالا قورعاننىڭ قالدىقتارىن تاپقانىن ايتادى. وسىلايشا، قيراندىلارعا قاراپ، قالاشىقتىڭ ورنى تابىلدى. ونىڭ جالپى اۋدانى - 20 مىڭ شارشى مەتر.
ارقايىمدى اۋە كەڭىستىگىنەن قاراعاندا مورگە، دوڭگەلەككە ۇقساس قالا سۇلباسى ايقىن كورىنەدى. «ارقايىم» اتاۋى دا كەزدەيسوق تاڭدالعان جوق. ويتكەنى، جاقىن ماڭدا وسى اتتاس تاۋ بولعان. بۇل قالاشىقتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - تابيعات اپاتىنا ۇشىراماي، بۇزىلماي، تولىق قالپىندا ساقتالعان.
قالا - اندرونوۆ مادەنيەتىنىڭ عاجايىپ ءبىر بولشەگى. ارقايىم - الدىرماس بەكىنىس، قامال. اۋەدەن باقىلاپ ۇشىپ وتكەندە ءبىرىنىڭ ىشىنە ءبىرى كىرىككەن قوس مىقتى قورعانىس قابىرعاسىن كورۋگە بولادى. قيراعان تۇرعىن ۇيلەر ورنى، ورتالىق الاڭ جانە 4 قاقپا ايقىن كورىنەدى. ىشكى قابىرعانىڭ ديامەترى - 85 مەتر، ال سىرتقى قابىرعا - 143-145 م. سىرتقى قابىرعانىڭ قالىڭدىعى 4-5 مەتر، وندا ارنايى قورعانىس تەسىكتەرى مەن مۇنارا بار، بيىكتىگى - 3,5-5 مەتر. بەكىنىس قابىرعاسى ءىرى-ءىرى ساز بالشىقتى بلوكتاردان تۇرعىزىلعان جانە اراكىدىك تاسپەن (الاند، ولگين تاستارى) قاپتالعان. ورمەن مىقتىلاپ قۇرساۋلانعان. وردىڭ ىشكى جاعى اعاشپەن، شيكى كىرپىشپەن قالانعان نە بالشىقپەن سىلانعان توقىما تالدارمەن مىقتالعان. اينالدىرا قازىلعان ور قامال قابىرعاسىن قورعاۋدى جەڭىلدەتىپ، ونىڭ بيىكتىگىن زورايتا تۇسەدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سيتادەلدىڭ جاسىرىن كىرىپ-شىعار ءبىر قۇپيا ەسىگى بولعان، ال ناعىز كىرىپ- شىعار قاقپالارى كورەر كوزدەن جاسىرىن ۇستالعان. جاۋ قالاعا كىرگەن كۇننىڭ وزىندە ىشكى ساقينا- بەكىنىسكە تاپ بولادى، ءۇش جاعىنان بىردەي اتىلعان جەبەدەن باس كوتەرە الماي قالادى.
جالپى، قالاشىقتا شامامەن 60 تاي ءۇي- جاي بولعان، ونىڭ 35 ى سىرتقى شەڭبەرگە، ال ىشكى شەڭبەرگە 25 ءۇي ورنالاسقان. ۇيلەردىڭ تۇپكى جاعىندا ازىق- تۇلىك پەن وتىن- سۋ ساقتايتىن قويما- جەرتولەلەر قازىلعان. ءاربىر ۇيدە ءبىر- ەكى نە ءۇش قۇدىق بولادى، ونىڭ ءبىرى - اۋىز- سۋ ءۇشىن، ال ەندى ءبىرى شارۋاشىلىق قاجەتىنە پايدالانىلعان. جەرلەۋ قۋىستارىندا جۇزدەگەن قىش ىدىستار، قولا جورىق بالتالارى، نايزا ۇشتارى، پىشاقتار مەن قانجارلار، اشەكەي زاتتار، ەڭبەك قۇرالدارى، تۇرمىستىق بۇيىمدار، جۇگەن-سايماندار، ەڭ باستىسى - جورىق ارباسىنىڭ دوڭگەلەگى تابىلدى.
قۋانىش ورمانوۆتىڭ پىكىرىنشە، قالاشىقتاعى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ تاڭدالۋى دا ەرەكشە. قامال تۇرعىزۋعا جۇمساق، جابىسقاق توپىراقتى پايدالانعان. تاستى مۇلدەم قولدانباي، ونىڭ ورنىنا اعاشتى جاراتقان. دوڭگەلەكتىڭ شاباقتارى سياقتى تارامدالعان قابىرعالار تۇرعىن ءۇي شەڭبەرىن سەكتورلارعا بولەدى، وسىلايشا كەيبىر ۇيلەردىڭ قابىرعاسى ورتاق بولىپ كەلەدى.
