قازاقستاندا ءۇي ارزانداي ما

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندا باسپانا - باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءۇي جايىن تالقىلامايتىندار سيرەك. اتالعان ماسەلەگە قاتىستى ق ر قۇرىلىسشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى تالعات ەرعاليەۆ «قازاقپارات» ح ا ا تىلشىسىنە وي- پايىمىمەن ءبولىستى.

- تالعات فايزوللا ۇلى، قازاقستاننىڭ قۇرىلىس نارىعىنداعى قازىرگى جاعدايعا قالاي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- ادامداردا قارجى بولماعاندىقتان قازاقستاننىڭ قۇرىلىس نارىعىندا ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى تومەندەگەنى بايقالادى. سوڭعى 6-8 ايدا جاعداي وسىنداي. اقشالارى بار ادامدار باياعىدا- اق ۇيلەردى ساتىپ الدى دا، ەندى قايتا ساتىپ الۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان جوق. ءبىز ءتىپتى كەيبىر قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ جارناماسىنان- اق جاعدايعا باعا بەرە الامىز. ولار العاشقى جارنانى 15 پايىزعا دەيىن تومەندەتىپ جاتىر.

- قالاي ويلايسىز، وسى ءۇردىس جالعاسىپ كەتە بەرە مە؟

- نارىقتا تۇرعىن ۇيلەر جەتىپ ارتىلادى، سايكەسىنشە، ەگەر جاعداي وسى كۇيىندە ساقتالسا، 1- ءشى جانە 2- كلاستاعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ باعاسى تومەندەۋى ىقتيمال. ناقتىراق ايتقاندا، شارشى مەترى 300-400 مىڭ تەڭگەلىك ۇيلەردىڭ باعاسى شارشى مەترىنە 260-300 مىڭ تەڭگەگە، پايىزبەن ەسەپتەگەندە 15%-20 پايىزعا دەيىن ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇنىڭ ارتى قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ نارىعىمىزدان ازايىپ، جاڭا عيماراتتاردى سالۋدى توقتاتۋىنا اكەلىپ سوعۋى دا ىقتيمال. ولاي بولسا، ءار ادامدى 30 شارشى مەترلىك ۇيمەن قامتۋ باعدارلاماسىن ورىنداۋ وڭايعا تۇسپەيدى. «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى بويىنشا مەملەكەتتىڭ ءبولىپ جاتقان 105 ميلليارد تەڭگەسى جەتكىلىكسىز. بۇل قارجى بانكتەردىڭ يپوتەكا رەتىندە بەرەتىن پايىزدارىنىڭ وتەماقىسىن جابۋ ءۇشىن بەرىلەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 450 مىڭعا جۋىق وتباسى مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا كەزەكتە تۇرسا، جالپى 2 ميلليونعا جۋىق ادام تۇرعىن ۇيگە ءزارۋ. وسى قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبارىن جابۋ ءۇشىن شامامەن 2 تريلليون تەڭگەدەي قارجى كەرەك.

- قازاقستاندا اسا اۋقىمدى ەمەس پاتەرلەردىڭ سۇرانىسقا يە بولاتىنىن، ال قۇرىلىس كومپانيالارى ءدال سونداي ۇيلەردى سالۋعا باسىمدىق بەرەتىنىن الدىن الا قالاي بولجادىڭىز؟ 2018 -جىلعا جاساعان بولجامىڭىز ورىندالا باستادى ما؟

- جوعارىدا ايتقانىمداي، شوتتارىندا 7-دەن 15 ميلليون تەڭگەگە دەيىن اقشاسى بولعان حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزى تۇرعىن ۇيگە قول جەتكىزىپ الدى. ال حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنە مۇنداي سومانى جيناۋ وتە قيىن. مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ پاتەرلەردىڭ شارشى مەترىن ازايتۋ امالى عانا بار. البەتتە، بۇل اسا جايلى دەمەسەڭىز دە، وسىنداي ءبىر جولدى باستاۋ كەرەك بولدى. كوپتەگەن ادامدار ءوزىنىڭ جەكە ءومىرىن 6-9 شارشى مەتردەن باستاپ، ارى قاراي دامىپ كەتتى عوي. مۇندا دا وسىنداي جاعداي. ەگەر 5 ميلليون تەڭگەگە ءۇي الۋعا مۇمكىندىك بولسا - دەمەك، وسىعان جول اشۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، جالعا الىنعان ۇيلەردە، ساياجايلاردا تۇرىپ جاتقان ادامدار باسپانامەن قامتىلۋى ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا تۇرعىن ءۇي جيناق بانكىنىڭ باعدارلاماسى ساتىپ الۋعا نەمەسە كەپىلگە مۇلكىن قويا الاتىن ادامدارعا ارنالعان. ەگەر ءسىز بانككە «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى بويىنشا بارساڭىز، سىزگە 10 پايىزدىق سومانى بەرۋگە ءازىر، ءبىراق ءسىز ول ءۇشىن وزىڭىزدە بار پاتەردى كەپىلگە قويۋىڭىز كەرەك. تۇرعىزىلىپ جاتقان ۇيلەردە دە جاعداي وسى، ءسىز ءۇي سوماسىنىڭ 30 پايىزىن سالۋىڭىز كەرەك. دەمەك، باعدارلاما بۇگىنگى تاڭدا ءۇيى بار ادامدارعا ارنالعان. الايدا جوعارىدا ايتقانىمداي، كەپىلگە قوياتىن ءۇي كوپشىلىكتە بار ما؟ دەمەك، بۇل ءبىر شىعۋ وڭايعا تۇسپەيتىن شەڭبەر سەكىلدى. سوندىقتان، وسى ماسەلەنى شەشۋ كەرەك.

- ەندى بۇل تۇيتكىلدىڭ شەشىمىن قايدان تابۋعا بولادى؟

- نۇسقالاردىڭ ءبىرى - پاتەرلەردىڭ باعاسىن تومەندەتىپ، سايكەسىنشە اۋماعىن دا كىشىرەيتۋ. ءبىراق، بۇل جۇمىسقا ءالى بىردە- ءبىر قۇرىلىس كومپانياسى كىرىسكەن جوق. نەلىكتەن؟ سەبەبى، اۋماعى شاعىن پاتەرلەردى سالۋ الدەقايدا قىمباتقا تۇسەدى. ماسەلەن، جالپى اۋماعى 100 شارشى مەترلىك ءۇيدىڭ ورنىنا 3-4 پاتەر سالىنسا، ينجەنەرلىك جەلىلەردىڭ - سۋ قۇبىرى، جىلۋ ءۇشىن تاعى جۇمسالۋ كەرەك بولادى. سونىمەن بىرگە، قاباتتاعى ساتىلمايتىن دالىزدەردىڭ اۋماعى كەڭەيىپ كەتەدى. سول سەبەپتى، ءۇي سالۋشىلاردىڭ بۇل قادامعا بارا قويۋى ەكىتالاي. دەسە دە، باسقا شەشىم جوق. قازاقستاننىڭ نارىعىندا ومىرشەڭدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بۇل قادامعا بارۋ كەرەك.

- تۇرعىن ۇيلەردىڭ باعاسى بۇگىنگى كۇنى ادىلەتتى دەپ ويلايسىز با؟ كوپتەگەن وتانداستارىمىز ءۇيدىڭ باعاسى ۋشىعىپ تۇرعانىن ايتادى...

- ەليتالى كلاستى ۇيلەردىڭ وزىندىك قۇنى ەكونوم- كلاستاعى ۇيلەردىڭ باعاسىنان ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان، بيزنەس كلاستىڭ ۇيلەرىن ساتاتىندار ۇستەمە باعانى 20 پايىزعا ارتتىرۋعا جول بەرە الادى. ال قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي نارىعىندا جۇرگەندەر 7-8 پايىزعا كوتەرۋگە مۇمكىندىك الا الماي وتىر. ەگەر، ولار ۋاقتىلى ۇيلەرىن وتكىزىپ ۇلگەرمەسە، ءبىر سوزبەن «ءوز وزدەرىن جۇتىپ» تىنادى. تۇسىنەسىز بە، ءبىر ءۇيدىڭ قۇرىلىسى 1,5 جىلعا سوزىلادى دەلىك. ەگەر وسى ارالىقتا ءۇي قۇرىلىسىن بىتىرمەسەڭىز، ارى قاراي ءسىز ءوز شىعىنىڭىز ءۇشىن جۇمىس اتقاراسىز.

قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي - بۇل حالىققا ارنالعان جوبا. مۇنداي باسپانالاردىڭ باعاسى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى - ۋچاستوكتىڭ وزىندىك قۇنى، سىرتقى جەلىلەر مەن وزگە دە فاكتورلار بار دەگەن سەكىلدى. ءبىراق، مەن سىزدەرگە قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇيدىڭ باعاسى - بۇل شىنايى، قولدان قىمباتتاتىلماعان قۇن ەكەنىن ناقتى ايتا الامىن. ماسەلەن، ەليتالى ءۇي مەن ەكونوم كلاستى تۇرعىن ۇيلەردى سالۋ كەزىندەگى شىعىنداردىڭ ايىرماشىلىعى كوپ ەمەس. ەگەر ەسىك الدىنداعى كوك شالعىن، كىرە بەرىس نەمەسە ءۇي توبەسىنىڭ بيىكتىگىن ەسەپتەمەسەڭىز.. . ءبىراق، بۇل دا اسىپ بارا جاتقان ايىرمانىڭ بارىن بىلدىرمەيدى، سەبەبى نەگىزگى قۇرىلىمدار - ارماتۋرا، بەتون، كىرپىش - ەكى ۇيدە دە بىردەي قولدانىلادى. ەڭ باستىسى، كىرە بەرىس پەن كوك شالعىنداردى جايعان كەزدەگى شىعىنداردا 10-15 پايىزدىق ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن.

- دەمەك، سالۋشىلار ۇيلەردى وزىندىك قۇنى بويىنشا ساۋدالايتىن بولدى عوي؟ ..

- سولاي دەۋگە بولادى. سوندىقتان، قولجەتىمدى تۇرعىن ۇيلەردى سالۋ اسا تابىس اكەلمەيدى. ەليتالى ۇيلەردى سالۋشىلار باسپانالاردىڭ قۇنىن تومەندەتە الادى، ال ەكونوم- كلاستىڭ ۇيلەرىن ارى قاراي ارزانداتا المايسىز. سەبەبى، ارى قاراي ارزانداتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر بىرەۋ ەكونوم- كلاسس ۇيلەرىن تىم تومەندەتىپ جاتسا، دەمەك ول ءۇيدى سالىپ ءبىتىرىپ، ءبىرجولاتا قۇتىلۋ ءۇشىن عانا قادام جاساپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

- وزىندىك قۇنىنىڭ وسىلايشا جوعارى بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ مىسالى، تۇركيا مەن بولگاريا ەلدەرىندەگى ۇيلەر استانادان گورى ارزان بولىپ وتىرعانى شىندىق ەمەس پە؟

 - ەلدە ەكى رەت ديەۆالۆاتسيا بولدى. بىردە- ءبىر قۇرىلىس ماتەريالدارى قىمباتتاعان جوق. سالۋشىلاردىڭ ءوزى دە اسا كوپ دەمەيتىندەي اينالىممەن جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. ونىڭ ەسەسىنە رەسەي مەن وزگە مەملەكەتتەردەن تاسىمالداناتىن قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ باعاسى قىمباتتاپ كەتتى. ماسەلەن، بۇرىن 95 تەڭگە تۇراتىن ارماتۋرا قازىر 185 تەڭگەگە جەتتى.

پەرسونالدىڭ ايلىعىندا دا وسىنداي جاعداي. ەگەر بۇرىن ءبىر ادامعا 150 مىڭ تەڭگە تولەنىپ جۇرسە، قازىر 300 مىڭ تەڭگەگە دەيىن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. مەن ارماتۋرا بايلاپ، بەتون قۇياتىن ادامدار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ەگەر ول جۇمىسىنا ناقتى سونداي اقشانى الماسا، ءومىر سۇرۋدەن قالادى. شىنىن ايتقاندا، بۇلارمەن قوسا ءبىزدىڭ قۇرىلىسشىلاردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى دەپ تومەندەپ كەتتى.

- نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟

 - بۇل فاكتور ءبىزدىڭ عانا ادامدارعا بايلانىستى ەمەس، ەۋروپادا دا وسىنداي ءۇردىس بايقالادى. اتالمىش قۇبىلىستىڭ ناقتى سەبەبىن اتاۋ مۇمكىن ەمەس.

- الدانعان سالىمشىلاردىڭ ماسەلەسى بۇگىنگى كۇنى وتە وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر. ونى شەشۋدىڭ قانداي شەشىمىن ۇسىنا الار ەدىڭىز؟

 - سالىم بويىنشا قۇرىلىس ماسەلەسى كوبىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردە تۋىنداپ جاتادى. امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ تاۋەكەلدەرى ءۇشىن ول جاقتا ساقتاندىرۋشىلار جاۋاپ بەرەدى. ولار بارلىق شىعىندى جابۋعا ءازىر. بىزدە ساقتاندىرۋ نارىعى بولماعاندىقتان، ءبىز بۇل باعىتتا جۇمىس جۇرگىزە المايمىز. ەلىمىزدە نارىقتىق مەحانيزمدەردىڭ ءبىرى جۇمىس ىستەسە، ەكىنشىسى جوق. نارىقتىق مەحانيزم تولىققاندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مەملەكەتتەردە كليەنتكە دەيىن ءوزىنىڭ تاۋەكەلى بار.

 ءبىز قازىر نارىققا تولىق ەنگەن جوقپىز. ءسىز اتاعان جاعدايلارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزىمىزگە الامىز. دۇرىس ىستەپ جاتقانىمىزعا سەنىمدىمىن. مەن اتقارۋشى بيلىككە جەردى بەرگەن كەزدە بۇرىننان ءۇي سالىپ كەلە جاتقان كومپانيالارعا بەرۋ كەرەك دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم. دەمەك، تەكسەرىلگەن كومپانيالارعا بەرگەن ابزال. ءبىز مۇنداي ۇسىنىسپەن شىققانىمىزدا بۇل سۇراققا «نەلىكتەن ءبىر كومپانياعا باسىمدىق بەرىلەدى؟ » دەگەن ۋاجبەن بىردەن پروكۋراتۋرا كىرىسەتىنىن ايتىپ ەسكەرتتى.

- ءبىراق، بۇل باعىتتا كەيبىر قۇرىلىس كومپانيالارى باسشىلارىنىڭ كليەنتتەردى تازا الداپ كەتەتىن، سىبايلاس جەمقورلىق جاعدايلارى دا كەزدەسىپ جاتادى عوي...

 - ءاربىر كاسىپورىننىڭ ءوز ءتارتىبى بولۋى كەرەك. سونداي- اق، زاڭدا سالىمشى سالعان اقشاسىن قايتارا المايتىنداي قاراستىرىلۋى كەرەك. ءدال وسى ماسەلە قۇرىلىستى توقتاتادى. قۇرىلىس بىتكەننەن كەيىن عانا اقشاسىن الا الاتىنداي جاعداي جاساعان ابزال.

- سالىمشىلارعا قانداي اقىل- كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟ اقشانى قالاي جانە قايدا سالعان ءتيىمدى؟

 - ەڭ باستى كەڭەس - نارىقتى ءوزىن الدەقاشان مويىنداتقان كومپانيالارمەن جۇمىس جۇرگىزىڭىز. ەگەر بەلگىلى ءبىر كومپانيا 15-20 جىل بويى ءۇي سالۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتسا، قاۋىپ از دەگەن ءسوز. سالىنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ ارزان نۇسقاسىنا الدانىپ، قيالعا سەنۋدىڭ قاجەتى شامالى - ول ءۇي ومىرىڭىزدەگى ەڭ قىمباتىنا اينالۋى مۇمكىن.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اۆتور: ايان بەكەن ۇلى