تاڭعى تۇستەن نەگە قورقامىز؟
ول ادام تۇسىندە نەگە ۇرەيلى وقيعالارعا تولى قۇبىلىستار مەن قورقىنىشتارعا تاپ بولاتىندىعىن ۇزاق زەرتتەگەن.
عالىم ەڭ الدىمەن وسىنداي تۇستەردىڭ تىزبەگىن جاساعان، ياعني ادامداردان جازىپ العان. ناتيجەسىندە، مۇنداي تۇستەردەن كوپ ادامداردىڭ قاتتى قورقاتىندىعىن انىقتاعان. تۇنگى ۇرەيلى تۇستەردىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن ۇقساس كەلەدى. ماسەلەن، تۇسىندە ءولىپ قالۋ، جىپكە اسىلعان ادامدى كورۋ، كولىك قاعىپ كەتۋ، وتباسىلىق اجىراسۋ، توبەلەس، يت قاۋىپ الۋ، شيكى ەت جەۋ، قاسقىرعا تالانۋ سەكىلدى وقيعالاردىڭ قاي- قايسىسى دا ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتەدى.
قازىرگى عىلىم وسى سەكىلدى تۇستەردى كورمەۋدىڭ جولدارى بارىن دا قۇلاققاعىس جاسايدى. ول ءۇشىن ادام ۋاقىتىندا جاتىپ، جاقسى نارسەنى ويلاپ، ايتەۋىر ءبىر ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋى كەرەك. بىزدە بۇلاي بەرمەيتىنى وكىنىشتى. تاڭەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىنگى تىنىمسىز جۇمىس، كەشكىلىك تەلەسەريالدار كورۋ، تاۋسىلمايتىن توي- تومالاق، كەش جاتۋدىڭ سالدارى ادامدى ابىگەرگە سالادى. ۇيقى بۇزىلاتىن جاعدايلار دا وسىندايدان بولادى.
ءتۇس كورۋگە قاتىستى وي بولىسكەن ماماندار قالىپتى ءتۇستىڭ ءتورت فازادان تۇراتىندىعىن ايتادى. ولار اۋىسۋ كەزىندە فيزيولوگيالىق پروتسەستەردى تەجەپ، مي قىزمەتىن تىنىشتاندىرادى، دەم الۋ مەن جۇرەك قاعىسى باياۋلايدى. وسىدان كەيىن تەرەڭ ءتۇس كورۋ فازاسى باستالادى. ول كەزدە كوز قاراشىعىندا تامىرلار ارقىلى ءتۇرلى قوزعالىستار بولادى. تولىق 90 نان 100 مينۋتقا دەيىن ءبىرىن ءبىرى الماستىرىپ وتىرادى. تەك ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى فازا جىلدام وتەدى ەكەن. الايدا كەز كەلگەن جاعدايدا ءتۇس كورۋ پروتسەسى جالعاسۋى مۇمكىن. كوپ جاعدايدا جىلدام وتەتىن ءتۇس كەزىندە ادام ويانىپ كەتەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى ادام دەنەسى سەمىپ قالعانداي بولادى. بۇل ادامنىڭ وزىنە ءوزى قاستاندىق جاساپ الۋىنان ساقتاندىراتىن قۇبىلىس كورىنەدى. « ءتۇس كورۋ كەزىندە سەمىپ قالۋ» جاعدايلارى ادامداردىڭ 40 پايىزىندا قايتالانادى. پسيحولوگتار اسىرەسە، كۇندىزگى ۇيقى كەزىندە ءتۇس كورۋدىڭ قاۋىپتى ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. تۇنگە قاراعاندا كۇندىزگى ۇيقىنىڭ كەزىندە ميدىڭ قوزۋى جيىلەيدى.
ءتۇس كورۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن زەرتتەۋشىلەر وعان عىلىمي باعا بەرمەگەنىمەن، سەرگەك جۇرگەن جاعدايدا ۇيقى ءجيى بۇزىلمايتىندىعىن ەسكەرتەدى.
ءبىر ەرەكشەلىك، الەمدەگى ۇلتتاردىڭ ءارقايسىسى ءتۇس تۋرالى تۇسىنىكتەرىن وزدەرىنشە ايتادى، جەتكىلىكتى جورامالدارى دا بار. ونى سول حالىقتىڭ فولكلورىنان دا بايقايسىز. ماسەلەن، قىتاي، تايۆان حالقى جوعارىدا ءبىر كۇشتىڭ بارىنا ءسوزسىز سەنەدى. جامان ءتۇس كورۋدىڭ ءوزى دە سولارعا بايلانىستى دەگەن پىكىردە. مىسالى نيۋفاۋنلەند ارالىندا جالماۋىز كەمپىر سەكىلدى بىرەۋدىڭ بارى ءالى كۇنگە اڭىز سەكىلدى ايتىلادى. ول ۇيىقتاپ جاتقانداردى تۇنشىقتىرىپ، كەدەۋدەسىن شانجىپ، قورقىتىپ- ۇركىتىپ جۇرەدى.
جاپونداردا تۇنگى جالماۋىزدار تۋرالى اڭىز قالعان. ول تۇندە ۇيىقتاپ جاتقان ادامدارعا شابۋىل جاسايدى. سانتا- ليۋچيا ارالىنىڭ تۇرعىندارى بۇلدىرشىندەردىڭ جانى تازا بولعاندىقتان ۇرەيدىڭ بارلىعى ەرەسەكتەرگە ءوش كەلەدى دەپ تۇسىنەدى.
دوكتور شتەفان ماتتيزەن «جانسىزداندىراتىن ءتۇس» وسى سالانى زەرتتەۋگە عالىمدارىدڭ ىقىلاسىن ارتتىراتىندىعىن ايتادى. ءتۇس توڭىرەگىندە ناقتى پىكىر قالىپتاسپاعانىمەن، زامان وزگەرسە دە ونىڭ قورقىنىشتى جاقتارى وزگەرمەدى. مۇنى قازاقتار « ءتۇس - تۇلكىنىڭ تەزەگى» دەسە دە، ارتىنان ويلاناتىندار كوپ. ويتكەنى بىزدە تۇسىندە ايان بەرەتىن جاعدايلار ءجيى ۇشىراسادى. ءتىپتى تۇسىندە كورگەن وقيعاعا بايلانىستى بولجامجار جاساۋ دا قالىپتاسقان. عىلىمي تۇرعىدا «اقيقات الەمىنە كەڭ اشىلعان ەسىكتەن بۇرىن بولىپ كەتكەن، يا بولاشاقتا بولاتىن وقيعالاردىڭ سول كۇنى ءبىرقاتار نىشاندار ارقىلى تاماشالانۋى، ياعني جالپاق تىلمەن ايتقاندا، ۇيىقتاپ جاتقاندا كورىنگەن تىلسىم بەلگىلەر» قاراپايىم تۇرعىدا ادامداردى ۇنەمى سەسكەندىرىپ كەلەدى.
ءبىر- ەكى مىسال: بيىككە نەمەسە تاۋعا شىقسا، جاقسى. ونداي ءتۇس كورگەن كىسى وڭىندە ۇلكەن دارەجەگە جەتەدى. جاقسى كويلەك كيسە، كىسىگە وڭىندە قۋانىش اكەلەتىن ءىستىڭ بولارىنان حابار بەرەدى. ءوزىنىڭ ءولىپ قالعانىن كورسە، وندا وڭىندە ۇزاق جاسايدى. باسىنا ءتاج كيسە، وندا ول وڭىندە بايلىققا يە بولادى. سۇيىكتى ادامدارىڭنىڭ ءبىرىن قۇشاقتاۋ، باقىتتى بولۋدىڭ نىشانى. جىلاعان بولسا، وڭىندە قۋانادى. سۋدا ءجۇزىپ جۇرگەن بالىقتى كورسە، ادام وڭىندە پەرزەنت سۇيەدى. ءوزىنىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن كورسە، وندا وڭىندە جاقسى تابىسقا جەتەدى. ۇيىنە تۇسكەن ۇرىنى كورسە، وندا ول وڭىندە تابىس تابادى.
وسى سەكىلدى جورامال جەتىپ ارتىلادى. الايدا وىنڭ دا ءبىرى قيسىندى، ءبىرى قيسىنسىز.
قالاي دەسەك تە، قالاي ايتساق تا ءتۇس ءسىزدىڭ باقىتتى بولۋىڭىزعا اسەر ەتپەيدى. ودان دا جۇيكەنى ساقتاپ، جاقسى دەمالىپ، دۇرىس ۇيىقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان ءجون.
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن»
