باۋىرجان دالەل ۇلى: بايان- ولگي اتاجۇرتپەن بىرلەسىپ جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشكىسى كەلەدى
Baq.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە سۇقبات بەرۋ بارىسىندا بايان- ولگي ايماعى ازاماتتار وكىلدەر قۇرىلتايىنىڭ ءتوراعاسى باۋىرجان دالەل ۇلى شەتتەگى قانداستاردىڭ اتاجۇرتپەن قارىم- قاتىناسى جايلى وي ءبولىستى.
- باۋىرجان مىرزا، استاناعا قوش كەلىپسىز! الىستاعى اعايىن- تۋىس، قايمانا قازاعىمىز امان با؟
- راحمەت، اتاجۇرتتان جىراقتاعى ازعانا اعايىن امان- ەسەن، كۇندەلىكتى تىرشىلىك قامىمەن ءجۇرىپ جاتىر.
- اعايىن امان بولسا، اڭگىمەمىزدى سول بايان- ولگيدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانمەن قارىم- قاتىناسى جايلى وربىتسەك. وتكەن جىلى ايماق اكىمى عىلىمحان ايىپ ۇلى وسكەمەنگە كەلگەن رەسمي ساپارىندا قازاقستان مەن بايان- ولگي اراسىنا تۋرا جول اشۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. بۇل تۇرعىدا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر ناتيجە بەردى مە؟
- ءوزىڭىز بىلەسىز، «توتە جول» تاقىرىبى ەكى مەملەكەتتە دە 25 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. بۇنى ازىرگە وڭىرلىك باسشىلار شەشە قويۋى قيىن. كەرىسىنشە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بىرلەسە وتىرىپ شەشۋى مۇمكىن. ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جاعداي ءدال وسى تۋرا جول ماسەلەسىنە موڭعوليانىڭ بۇعان دەيىنگى پرەزيدەنتتەرى اسا قىزىعۋشىلىق تانىتا قويعان جوق. ال قازىرگى مەملەكەت باسشىسى الەمگە شىعاتىن ءۇشىنشى قاقپانى ىزدەپ وتىر. سەبەبى موڭعوليانىڭ جاعىرافيالىق ورنالاسۋى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ورتاسىندا. ال بۇل ەكەۋى ارقىلى حالىقارالىق نارىققا شىعۋ موڭعوليا ءۇشىن جەتكىلىكسىز. سوندىقتان دا قازىرگى مەملەكەت باسشىسى ءوزى بيزنەس سالاسىنىڭ مامانى بولعاندىقتان قاندايدا ءبىر جولمەن ءۇشىنشى ەسىكتى اشۋدى كوزدەيدى. ال ەگەر حالتماگين باتتۋلگا وسى قازاقستاندى ءۇشىنشى قاقپا رەتىندە پايدالانۋدى كوزدەيتىن بولسا، پۋتين مەن نازاربايەۆپەن بىرلەسە وتىرىپ قول جەتكىزۋى مۇمكىن. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. باتتۋلگا دا پۋتين دە سپورتتىڭ ءبىر تۇرىمەن اينالىسادى، سول تۇرعىدا ەكەۋىنىڭ كوزقاراسى ءبىر ارناعا توعىسۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە، بيىلعى 18 - ناۋىرىزداعى سايلاۋدا پۋتين جەڭىسكە جەتەر بولسا. بۇل ساياسي كوزقاراسپەن قاراعان جاعدايداعى مۇمكىندىك. ال ءوز باسىم بۇل ماسەلە ازىرگە شەشىمىن تابا قويادى دەگەنگە سەنبەيمىن.
- جاقسى، جەر جولدىڭ جاعدايى سولاي بولسىن. ال استانا- ۇلانباتىر، استانا- بايان- ولگي باعىتىنا ۇشاق ۇشىرۋ ماسەلەسى دە قولعا الىنعالى ءبىراز بولعان ەدى؟
- بيىل ناۋرىز ايىندا، قۇداي بۇيىرسا، ۇلانباتىردىڭ قاسىنان ۇلكەن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جاڭا اۋەجاي پايدالانۋعا بەرىلەدى. بۇل اۋەجاي پايداعا بەرىلەتىن بولسا، ەير- استانا مەن موڭعوليالىق ميات اۋە كومپانياسىنىڭ ءبىرى قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنا رەيس اشۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل رەيس بايان- ولگي ايماعىنان ۇشىرىلمايدى. بالكىم، حوبدا- وسكەمەن نەمەسە حوبدا- استانا باعىتىندا ۇشۋى مۇمكىن. بۇل بىرىنشىدەن موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ ىشكى ساياساتىنا قاتىستى بولۋى دا مۇمكىن، ەكىنشىدەن حوبدا ايماعىندا حالىقارالىق اۋەجاي بار. جانە ونىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى تۇنگى ۋاقىتتا دا ۇشاق قابىلداي الاتىندىعى. بايان- ولگيدىڭ اۋەجايى دا حالىقارالىق، ءبىراق تۇنگى رەيستەردى قابىلداۋعا مۇمكىندىگى جەتپەيدى. ونىڭ سىرتىندا ولگي اۋەجايىنىڭ جۇزدەن جوعارى جولاۋشى تاسيتىن ۇلكەن سامولەتتەردى قابىلداي المايدى، ۇشۋ جولاعى ازىرگە ءبىر- ەكى عانا باعىتتى. وسىنداي ماسەلەلەرگە بايلانىستى بايان- ولگيدەن قازاقستان باعىتىنا تىكە ۇشاتىن ۇشاقتار ۇشپاۋى مۇمكىن. قازاق ەلىمەن بايان- ولگي ارالىعىنا تىكەلەي اۋە قاتىناسى جولعا قويىلاتىن بولسا، ەڭ اۋەلى مۇنداعى از قازاقتىڭ بارىس كەلىسىنە وڭ ىقپال ەتەر ەدى.
- ەكى جاقتى كەلىسىمدەر نەگىزىندە 2015 -جىلدان باستاپ سەمەيگە جىلقى ەتىن تاسىمالداۋ باستالعان بولاتىن. ءبىراق وتكەن جىلى بۇل تاسىمال دا توقتاپ قالعانداي بولدى؟
- جىلقى ەتىنە كەلەر بولساق، ۇكىمەت تاراپىنان شەت ەلگە ءتىرى جىلقى شىعارۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ال قازىرگى كەزدە جىلقى ەتى ۆاكۋمداۋ تەحنولوگياسى ارقىلى عانا شىعارىلىپ جاتىر. وسى باعىتتا ايماعىمىزدا ق ح ر- مەن رەسەيمەن بىرلەسكەن بىرنەشە ءوندىرىس پايدالانۋعا بەرىلەدى دەگەن جوسپار بار. قازاق ەلىنىڭ كاسىپكەرلەرى كەلىپ وسى سالاعا قارجى قوسىپ جۇمىستاسا دەگەن تابىسقا بەلشەدەن باتار ەدى. ويتكەنى بىزدە جىلقى باعاسى 100 مىڭ قازاقستان تەڭگەسى شاماسىندا ساتىلادى.
- باۋىرجان مىرزا، ايماق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن دە حابار بەرە وتىرساڭىز؟
- بايان- ولگيدە بارلىعى 103 مىڭ حالىق تۇرادى. ونىڭ 95-96 پايىزى قازاق ۇلتى. ال ايماق ەل استاناسىنان ەڭ شالعاي ورنالاسقان. ايماقتاعى ەڭ باستى ماسەلە - جۇمىسسىزدىق. قازىرگى جاعدايدا 20 مىڭنان استام ەڭبەككە جارامدى جاس جۇمىسسىز وتىر. ونىڭ ىشىندە ج و و- نىن بىتىرگەن ماماندار، ماماندىق جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارىن بىتىرگەندەر، اۋىلداردان كەلگەن مال باعۋعا قابىلەتتى ازاماتتار بار.
قازاقستانعا كەلۋدەگى باستى سەبەبىمنىڭ ءوزى وسى ماسەلەگە بايلانىستى دەسەم بولادى. سەبەبى قازىرگى تاڭدا قازاقستان ۇكىمەتى ەلدىڭ باتىس وبلىستارىنا ەڭبەك كۇشتەرىن شوعىرلاندىرۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ وتىر. ونىڭ سىرتىندا، ءبىزدىڭ ساراپتاۋىمىز بويىنشا قازاقستاندا مەديتسينا سالاسىنىڭ ماماندارىنا، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمدەرىنە سۇرانىس باسىم ەكەن. وسىعان بايلانىستى ءبىز قازاقستانداعى ءمۇعالىم جەتىسپەۋشىلىگىن ازايتامىز دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، جاڭا اتاپ وتكەنىمدەي، مەديتسينا سالاسىنىڭ ماماندارى دا بىزدە جەتەرلىك، سولاردى دا وسى اتاجۇرتقا اكەپ جۇمىستى بولدىرۋدى ويعا الىپ وتىرمىز. ۇشىنشىدەن - جەر وسپەيدى، ەل مەن مال وسەدى. وسىدان 80 جىل بۇرىنعى بايان- ولگي سول قالپى، ءبىراق ادام مەن مال سانى ارتىپ كەتتى. 8 مىڭنان استام مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن وتباسى بار. ول ورتا ەسەپپەن 18 مىڭ مالشى دەگەن ءسوز. ال وسى مال باعاتىن اعايىن 4 بالاسى بار بولسا، سونىڭ ەكەۋىن مالعا قالتىرادى دا، ەكى بالاسىن ايماق ورتالىعىنا كوشىرىپ اكەپ تاستايدى. ولار اۋەلى سول اۋلەتتىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالارىنىڭ بايان- ولگي مەكتەپتەرىنەن ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاساپ وتىرسا، ەكىنشى جاعىنان ايماقتاعى جۇمىسسىزدار سانىنىڭ ارتۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ وتىر.
بۇل جۇمىسسىزدىقتى قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىمەن بىرلەسە وتىرىپ شەشۋدى ويلاپ وتىرمىز. سول ماقسات بويىنشا وسى ساپارىمدا بىرنەشە ازاماتپەن جولىعۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى. مىسالى قازىرگى كەزدە قازاق ەلى باتىس وڭىرگە ۇلتى قازاق ازاماتتاردى كوپتەپ شوعىرلاندىرۋدى قولعا الىپ وتىر. ءبىز اتاجۇرتتىڭ وسى مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، بايان- ولگيدەگى جۇمىس كۇشىن قازاقستانعا جەتكىزگىمىز كەلەدى. ولار مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، مال بورداقىلاۋ، جىلقى ءوسىرۋ، فەرمەرلىك جۇيەمەن مال باعۋدى، كاسىبي مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى قولعا الىپ وتىرعان قازاقستان ءۇشىن دايىن مامان بولا الادى. وسى ۇسىنىسپەن دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆپەن كەزدەسۋدىڭ ورايى كەلدى. ول كىسى ءوز تاراپىنان قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى جىلدارى شەتتە جۇرگەن قانداستارىن 5 جىلدىق ەڭبەك شارتىمەن اكەلگەن بولاتىن. قازىر دە سول جۇيەنى پايدالانىپ، بايان- ولگيدەگى ەڭبەك كۇشىن اتاجۇرتقا اكەلۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.
- دۇرىس وي ەكەن، جۇزەگە اسۋىنا تىلەكتەسپىز. ءبىراق، ءسىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىڭىزعا سول جاقتاعى جاستار قالاي قارايدى؟
- ارينە، ولاردىڭ كەلە قويۋى قيىن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مۇندا سولتۇستىك وڭىرلەرگە باراتىن جاستارعا جاعداي جاسالىپ وتىر عوي. باسپانا، جۇمىس، ازاماتتىق الۋىنا دەيىن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلىپتى. سوعان قاراعاندا بىرىنشىدەن ولاردا باسپانا ماسەلەسى شەشىلەدى، ەكىنشىدەن ءبىر وتباسىداعى ەكى ادامنىڭ بىرەۋى مىندەتتى تۇردە تۇراقتى جۇمىستى بولادى. مىسالى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، قوستاناي، پەتروپاۆل، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىسى قاتارلى وڭىرلەرگە كەلەتىن جاستارعا مۇنداي مۇمكىندىك بار ەكەنىن دە ەسكەرتتى. سونىمەن قاتار، جاڭا جوعارىدا ايتقانىمىزداي قازىرگى زامانعا ساي مال شارۋاشىلىعىن دامىتامىن دەۋشىلەرگە مۇمكىندىك كوپ ەكەنىن بايقادىم. ال ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى مال شارۋاشىلىعىنىڭ كەز كەلگەن جۇمىسىن جاساي الاتىنىنا سەنىمدىمىن.
وسى جەردە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، ءبىزدىڭ ايماقتا بالاباقشا تاربيەشىسى وتە كوپ. سەبەبى ايماق ورتالىعىندا بالاباقشا تاربيەشىسىن دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورنى بار. ءوز ايماعىمىزدان الىسقا بارىپ وقۋعا مۇمكىندىگى جوق ازاماتتاردىڭ كوبى وسى ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، تاربيەشى بولىپ شىعادى. ال قازاقستاندا حالىق سانى كوپ، بالاباقشاعا سۇرانىس تا جوعارى ەكەن. جاڭاعى اتاجۇرتقا كەلەتىن ەڭبەك كۇشىنىڭ بارلىعى دا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى دەگەن تۇسىنىك بولماۋى كەرەك، ولاردىڭ اراسىندا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن كاسىبي ماماندار دا بار. دارىگەرلەر، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى، جاڭا ايتقانىمىزداي تاربيەشىلەر ت. ب.
- ءبىلىم دەمەكشى، بايان- ولگي ايماعىندا مەنىڭ بىلۋىمشە 42 مەكتەپ بار. بارلىعىدا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر. ءبىراق سونىڭ ەشقايسىسىندا «قازاق مەكتەبى» دەگەن ستاتۋس جوق ەكەن.
- بۇل ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزداعى ماسەلە ەمەس. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، موڭعوليانىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان شەشىلەتىن دۇنيە. ءبىراق ءبىز ۇكىمەتكە مۇنداي ۇسىنىستى جاساعانبىز. قازىرگى كەزدە ساباق 1 دەن بەسىنشى سىنىپقا دەيىن قازاق تىلىندە جۇرىلەدى. بەسىنشى سىنىپتان كەيىن مەملەكەتتىك ءتىل - موڭعول تىلىندە جۇرىلەدى. سوڭعى 25 جىلدان بەرگى وقۋ جۇيەسى وسىنداي. ال كەڭەس وداعى ىدىراماي تۇرعان كەزدە بارلىق وقۋ ستاندارتى قازاقستانمەن بىردەي بولاتىن. قازىر ەكى ەلدىڭ وقۋ جۇيەسى ەكى ءتۇرلى بولعاندىقتان دا قازاقستانعا كەلىپ وقيتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا ءبىراز قايشىلىقتار بار. ال بايان- ولگيدەگى مەكتەپتەردىڭ بارلىعى دا موڭعول مەكتەپتەرى. تەك وندا جاڭا ايتقانىمىزداي، 1-5 سىنىپقا دەيىن عانا قازاق تىلىندە ساباق جۇرىلەدى.
- ەسىڭىزدە بولسا ايماقتا ەر جانىبەكتىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلادى دەگەن ورىن بەلگىلەنگەن بولاتىن. بۇل ەسكەرتكىش ءالى دە ورناماعان سەكىلدى.
- ەر جانىبەككە ەسكەرتكىش ورناتۋ وسىدان 4 جىل بۇرىن قولعا الىنعان بولاتىن. شىنىمدى ايتسام، ول كەزدە مەن قازىرگى قىزمەتىمە كەلمەگەن دە ەدىم. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ قالاي جۇزەگە اسىپ جاتقاندىعىنان حابارىم جوق. ال بيىلعى جىلى ءبىزدىڭ ايماقتاعى 4-5 سۇمىننىڭ (اۋدان - رەد. ) 80 جىلدىق مەرەكەلەرى. سوعان بايلانىستى ايماق بيۋدجەتىنەن 1938 -جىلعى قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتۋ ءۇشىن قارجى ءبولدىرىپ وتىرمىز.
ايماق ورتالىق الاڭىنا ىكەي باتىردىڭ (ىكەي باتىر ءمازىم ۇلى 1911-1939) ەسىمى بەرىلگەن. ول موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ورتاسىنان شىققان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بىردەن- ءبىر باتىرىمىز. سول كىسىنىڭ ايماق ورتالىعىنا 10 مەتر بيىكتىكتەگى قولادان قۇيىلعان ءمۇسىنىن قويساق پا دەگەن جوسپارىمىز بار. قازىر موڭعولياعا تانىمال مۇسىنشىلەر العاشقى جۇمىستارىن باستاپ تا كەتتى. بۇل ەسكەرتكىش ەشقانداي مەملەكەتتىڭ اقشاسىنا تۇرعىزىلمايدى. بارلىق شىعىنىن جەرگىلىكتى بيزنەسمەندەر مەن حالىق ءوزى كوتەرىپ وتىر.
- راحمەت!
ەرجان جاۋباي
