كۇپىرلىككە كۇپتى بولعان قازاق سوزدەرى

سول سەبەپتى دە يسلام ءدىنىن تاراتىپ، قازاق دالاسىنا تۇڭعىش قادام اتتاعان ءدىندارلار بۇل ەلدىڭ سالت- ءداستۇر، عۇرىپ- ادەتىنە، تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا قاراپ، شاريعات زاڭدارىنا اسا جاقىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا تاڭدانعان ەكەن. سول سەبەپتى دە ولار: «بۇلار يسلامعا دايىن حالىق ەكەن، ءدىن تاراتامىز دەپ اسا شارشاماساق تا ءبىرلى- جارىم موللا- قوجالار ارقىلى وزدەرى دە جالپىلاستىرىپ الادى ەكەن» دەسسە كەرەك. سوندىقتاندا باياعى اتا- اجەلەرىمىز: «قۇدايعا شۇكىر، اق قويدىڭ كەۋدەسى، قارا قويدىڭ كەۋدەسى، مەن اللانىڭ پەندەسى دەپ ناماز وقىعاندا دا تىلەگىمىز قابىل بولعان» دەپ اللا دەگەن نيەتىنىڭ اقتىعىمەن مارقاياتىن.
ارعى بابالارىمىزعا بارماي- اق قۇنانباي قاجى زامانىنان مىسال ىزدەسەك، ەلى ءۇشىن، ەلىنىڭ ءدىندى تانىماعانى ءۇشىن شىر- پىر بولعان جان ايقايى مەن ىشكى كۇيزەلىسىن ابدەن تۇسىنۋگە بولادى. ءبىز ءمىنى، جاۋىزدىعى ساناعان قوداردى جازالاۋى سول حالىقتى ءدىننىڭ قاتال زاڭى ارقىلى ىزگىلىك، يماندىلىققا شاقىرعىسى كەلگەن دالا اقسۇيەگىنىڭ ەلسۇيگىشتىگىنەن دەۋگە بولادى. دىنىمىزدە دە: «بالاڭ ناماز ۇيرەنبەسە، ونى ۇرىپ بولسادا كوندىرۋ كەرەكتىگى» دە ايتىلعان.
وسىلايشا يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ساحاراسىنا كەش تاراۋى ءبىزدىڭ ءدىنتانۋىمىزدا كوپتەگەن كەنجەلىكتەر تۋدىردى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ۇعىمى، سالت- ءداستۇر ساباقتاستىعى سىندى سان ءتۇرلى قۇندىلىعىمىز بەن شاريعات زاڭى اراسىنداعى تالاس- تارتىسقا ءالى دە نۇكتە قويا الماي كەلەمىز. ونىڭ قاراپايىم بەلگىلەرىنىڭ ءبىرىن قۇرانكارىم اقيقاتىندا ايتىلعان ايەل ادامداردىڭ اشىق- شاشىق جۇرمەۋىنە قاراتقان اللا ءسوزىن بۇرمالاعىسى كەلەتىندەردىڭ ورتامىزدان كوپتەپ تابىلۋى مەن ءار ءتۇرلى كۇپىر سوزدەردى اۋىزعا ءجيى الۋىمىز دەر ەدىك.
ەندى سونداي قازاقتا بار، ساناتتا جوق دەرلىك، دىنگە جات سوزدەردەن بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.
قازاق اقساقالدارىنىڭ اق باتا دەسە اقتارىلا جونەلەتىن تويلى شاقتارىندا توپتىڭ الدىنا شىققان قارتتارىمىز كەيدە: «ارۋاق قولداسىن...» دەگەنمەن باستاپ، «ساعان دۇشپان بولعان ادام ەش ۋاقىتتا وڭباسىن!» - دەگەن تىلەگىن ايتادى. ءبىر قاراعاندا ادەمى باتا سەكىلدى، جۇرتتىڭ ءبارى « ءامين» دەپ بەت سىيپاسىپ، «ايتقانىڭىز كەلسىن» دەپ شۇرقىراسادى. باتاگوي شالعا شاپان دا جاۋىپ ۇلگەرەدى. وسىنداي ماعىنادا «اۋليە جار بولسىن» نەمەسە «پالەنشە قاسيەتتى اتام جەبەپ...» دەگەن سياقتى سوزدەردى دە كەلسە- كەلمەس ايتاتىندار از ەمەس. ءبىراق سول شىركىندەر ءار قانداي ءىستى اللانىڭ اتىمەن باستاۋدى، ارۋاقتان قولداۋ سۇراۋ اللاعا شەرىك قوسۋ ەكەنىن، مۇسىلمان پەندەسىنىڭ دۇسپانىنا بىردەن جاۋلىق ەمەس، اۋەلى ونىڭ جۇرەگىنە اللادان ىزگىلىك تىلەپ، اداسۋدان قايتۋىن تىلەۋدى ۇمىتسا كەرەك. بۇل جايىندا قۇرانكارىمنەن دە، حاديستەردەن دە كوپ مىسال تابۋعا بولادى.
جاڭاعىداي «اق تىلەكتەردەن» كەيىن كوپ ادامدار «ايتقانىڭىز اللانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن» دەپ شۋلاسادى. شىن مانىندە اللا تۋماعان، جارالماعان، بەينەلەنبەگەن. ولاي بولسا اللانىڭ دەنە مۇشەلەرى بار قىلىپ ونى كادىمگى ادام پەندەسى رەتىندە سيپاتتاۋ كۇپىرلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى.
بۇدان سىرت، «التىندى كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» ، «مىڭ كۇندىك ءجانناتتان، ءبىر كۇندىك جارىق جالعان ارتىق» ، «ۇرا بەرسە شايتاندا ولەدى» ، «قۋ شۇناق، قۇداي» ، «سوقىر قۇداي» ، «بۇزىلعان زامان» ، «پالەنشەكەڭ ءبىزدىڭ پايعامبارىمىز» سەكىلدى تالاي ءسوزدى قالاي قولدانىپ جۇرگەنىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. ءتىپتى بالالارىن قارعاپ- سىلەگەندەي بولىپ، ءوز وتباسىندا وتىرىپ «وڭباعان، بۇزاقى، اقىماق، قايىرشى، جالقاۋ، جىندى، تۇقىمىڭ قۇرعىر» تەكتەس جامان سوزبەن اۋىز بىلعاۋشىلار دا تابىلادى.
شىن مانىندە اللا تاعالا پەرىشتەنى كۇنا ىستەۋدەن پاك ەتىپ نۇردان جاراتقان. ولار تاماققا، كيىمگە، التىن- كۇمىسكە، ايەل- ەركەككە مۇقتاج ەمەس. مىڭ كۇندىك ءجانناتتان، ءبىر كۇندىك جارىق دۇنيەنى ارتىق ساناۋدا اقىرەت كۇنىنە ءشۇبالانۋشىلىق بولىپ، يمانعا قارسى كەلۋ سانالادى. ال جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ لاعنەتىنە ۇشىراعان شايتانعا كەلسەك، قۇراندا اللا تاعالانىڭ بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن وعان ءومىر بەرگەندىگى ايتىلادى، سوندىقتان ونى سول ۋاقىتىنا جەتكەنشە ءولتىرۋ مۇمكىن ەمەس. اللاعا قارعانۋ، زاماندى سوگۋ، كەز- كەلگەن ادامدى پايعامبار ساناۋ مۇنىڭ ءبارى دە مۇسىلماندىققا مۇلدەم جات.
ەندەشە قۇراننىڭ اقيقاتىن تەرىستەۋ - اللا ءسوزىن بۇرمالاعاندىق نەمەسە وعان قارسى شىققاندىق سانالادى. مۇسىلماندىقتىڭ ەڭ ۇلكەن بەلگىسىنىڭ ءبىرى - كوركەم وي، كورىكتى ءسوز بولسا ءبىزدىڭ اۋزىمىزدان دا دايىم جاقسى ءسوز، شۋاقتى لەبىز شىققانى ءجون. اللا تاعالادان شايتاننىڭ ازعىرۋىنان ساقتاپ، اۋزىمىزعا جاقسى ءسوز سالۋىن تىلەۋىمىز كەرەك.
«جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» ، «جاقسىنىڭ ءسوزى جىبەكتەي» ، «ىرىگەننىڭ اۋزىنان شىرىگەن ءسوز شىعادى» لەگەن سياقتى سوزگە قاتىستى تالاي ءتامسىلدى بابالارىمىز تەكتەن- تەككە ايتپاعان.
اۋىزدان شىققان ءسوز - اتىلعان وق، ونى قايتارىپ الۋ قيىن. قايتسا دا ءوزىڭدى جارالايدى. سول سەكىلدى اۋزىڭنان شىققان ادەمى ءسوز دە عارىشتا قالقىپ ءجۇرىپ، كۇننىڭ شۋاعىنداي ءوزىڭدى ايمالايدى. ءسوزى جاقسى ەلدىڭ ءوزى دە جاقسى بولادى.
ءجادي شاكەن ۇلى