قايرات جولدىباي ۇلى: اراب ەلدەرى بىزگە ۇلگى ەمەس

استانا. قازاقپارات - جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان تۇستا ەلىمىزدىڭ ءار سالاسى جاڭاشا دامۋعا باعىت الدى. ءار سالانىڭ دامۋى ونىڭ تامىرىنا ۇڭىلۋدەن باستالاتىنداي.

تامىرىمىزعا تەرەڭ ۇڭىلە باستاعان تۇستا بۇل نيەتىمىزگە قارسى تۇرعىسى كەلەتىن سىرتقى كۇشتەردىڭ قارقىن الۋى ەل ىشىندەگى يسلام دىنىنە دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ جىبەرگەندەي. مۇندايدا اتا- بابالار سالعان سارا جولعا جۇگىنۋ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە جاقىنداتپاسا، الىستاتپاسى انىق.

ءداستۇرلى ءدىننىڭ قادىر-قاسيەتىن جاس ۇرپاققا ۇعىندىرۋدا ءبىز نەنى ەسكەرمەي ءجۇرمىز، قاي جەردە قيىس كەتتىك دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى يسلامتانۋشى عالىم، PhD دوكتورى قايرات جولدىباي ۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەكەن.

- قاراپايىم مۇسىلمان قازاقتىڭ بۇگىنگى وبرازى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

-  پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) ءبىر حاديسىندە: «ناعىز مۇسىلمان باسقالارعا تىلىمەن دە، قولىمەن دە جاپا شەكتىرمەگەن ادام»، -  دەيدى. مۇسىلماننىڭ مۇسىلمان ەكەندىگى سوزىنەن ەمەس، ىسىنەن كورىنۋى كەرەك. ونى سوزبەن قاتتى ۋاعىزداۋدىڭ دا كەرەگى شامالى. شىنايى مۇسىلمان ءبىلىمدى، ينتەللەكتۋال، ءوز ءىسىنىڭ ناعىز مامانى، دەنساۋلىعىنا ءمان بەرەتىن، سابىرلى، مەيىرىمدى، ءتوزىمدى، وزگەنى قۇرمەتتەيتىن جان بولۋى كەرەك.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا تاقۋالىق دەگەن نە؟ نەمەسە تاقۋا ادامدى قالاي ەلەستەتەسىز؟

- تاقۋالىق - اللانىڭ جازعان اياتتارىن، زاڭدارىن ورىنداۋ دەگەن ءسوز. ال اللانىڭ زاڭدارى مەن اياتتارى ەكى ۇلكەن كىتاپتا جازىلعان. ءبىرىنشى كىتاپ - قۇران. قۇرانداعى اياتتاردى وقۋىمىز كەرەك جانە سول اياتتاردىڭ كوزىلدىرىگىمەن، دۇربىسىمەن عالام دەگەن الىپ كىتاپتى وقۋىمىز كەرەك. عالام دا - اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتتى قالامىمەن جازىلعان ۇلكەن كىتاپ. ونداعى بۇكىل فيزيكالىق، حيميالىق، استرونوميالىق، ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق زاڭدىلىقتار دا اللا تاعالانىڭ اياتتارى. قازىر كوپ مۇسىلمان اللانىڭ وسى ەكىنشى كىتابىن وقۋدى ۇمىت قالدىردى، ياكي شالا وقيدى.

- نەمەسە ەكى كىتاپتى ءبىر- بىرىمەن بايلانىستىرمايدى.

- ءيا، بىرەۋ ماتەماتيكانى تەرەڭ وقىسا رۋحانياتى كەم. اقيىق اقىن مۇقاعالي:

«ءدىن - عىلىمنىڭ اتاسى،

ءدىن - عىلىمنىڭ اناسى.

ءدىن - عىلىمنىڭ كوكەسى،

ءدىن - عىلىمنىڭ اكەسى.

عىلىمدا بار، دىندە بار

قوقىس تا بار، گۇلدە بار.

قول قۋسىرىپ قۇدايعا

عىلىم مەن ءدىن بىرگە بار»، -

 

دەيدى. قانداي تەڭەۋ؟! «قول قۋسىرىپ قۇدايعا عىلىم مەن ءدىن بىرگە بار». ەينشتەين: «ءدىنسىز عىلىم سوقىر، عىلىمسىز ءدىن اقساق» دەيدى. ول ەكەۋى ءبىر اقيقاتتىڭ ەكى ءجۇزى ىسپەتتى. ەكەۋىنىڭ دە اۆتورى اللا تاعالا. ءبىز وسى ەكەۋىن ءبىر- بىرىمەن بايلانىستىرىپ وقي العان كەزدە عانا داميمىز، وركەندەيمىز. كەيبىر حاديستەرتە ايتىلعان نارسەلەردى دوگما رەتىندە، قالاي جازىلسا سولاي ۇعىنىپ قالامىز. ول كەيدە وبرازدى تۇردە ايتىلۋى مۇمكىن. ءبىز ونى ءدىننىڭ رۋحىنا ساي، باسقا حاديستەرمەن سالىسىرىپ جورامالداۋىمىز كەرەك. ءابۋ حانيفانىڭ ەرەكشەلەگى نەدە؟ ول انتروپوسەنتريستىك نەگىزدە ءدىندى تۇسىنۋگە تالپىنعان. انتروپوتسەنتريستىك دەگەن نە؟ بارلىق نارسەنى، ادامدى نەگىزگە الا وتىرىپ، ادامنىڭ، قوعامنىڭ پايداسىنا قاراي ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسى.

- بۇگىندە مەشىت سانى كوبەيىپ، ناماز وقيتىنداردىڭ سانى ارتقانىمەن، كەي ادامداردىڭ دىنگە كۇمانمەن قارايتىندىعى بايقالادى. بۇعان نە سەبەپ؟

-  تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ءدىن تۇرعىسىنان رۋحاني بازامىز بولمادى. قولىمىزدا بىردە-ءبىر قۇراننىڭ اۋدارماسى بولعان جوق. يسلام ءدىنى تۋرالى ءسوز قوزعاعان شىعارمالاردان ابايدىڭ «قارا ءسوزى»، ولەڭدەرى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «مۇسىلماندىق شارتى»، ىبىراي التىنساريننىڭ «مۇسىلماندىق تۇتقاسى» سەكىلدى كىشكەنتاي-كىشكەنتاي ءۇش كىتاپتان باسقا ءدىني ادەبيەت بولعان جوق. تاۋەلسىزدىكتى وسىلاي قارسى الدىق. ءدىندى دۇرىس تۇسىندىرەتىن بىلىكتى كادرلار، عۇلامالار جوق بولدى.

ەلىمىزدە نەبارى 68 مەشىت بار ەدى، ولاردىڭ ءوزى مۇناراسى يا كۇمبەزى جوق، دۇكەندى، ياكي ەسكى مادەنيەت ءۇيىن مەشىتكە ىڭعايلاعان كۇيدە ەدى. حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتى ناشار بولعاسىن ءار ءتۇرلى اعىمدار ناسيحات جۇرگىزە باستادى، ول كەزدە ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى دا ءماز ەمەس ەدى. وسىنداي فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن ەلىمىزگە ءار ءتۇرلى اعىمدار تاراپ كەتتى.

ءسالافي اعىمىنىڭ كەڭ ەتەك جايۋى سالدارىنان يسلام دىنىنە كىر كەلتىرەتىن وقيعالار، جارىلىستار بولدى. جارىلىستان بولەك ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن قارىم- قاتىناسى بۇزىلدى. اعايىندىلار داستارحان باسىندا بىرگە وتىرا المايتىن جاعدايعا جەتتى.

مۇنىڭ بارلىعى دىنگە كولەڭكە ءتۇسىردى. مەشىتتىڭ سالىنۋ قارقىنى مەن حالىقتىڭ سۇرانىسىنا سايكەس ءدىني بىلىكتى مامان دايارلاپ ۇلگەرە المادىق. ءبىر مەشىت سالىپ شىعۋ ءۇشىن التى اي ۋاقىت جەتەدى، ارى كەتكەندە ءبىر جىل. ال بىلىكتى مامان جەتىلۋى ءۇشىن كەم دەگەندە، بەس-التى جىل كەرەك. ونىڭ ۇستىنە زايىرلى ەلمىز، ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەپ، دىنگە نەمقۇرايلى قارادىق، قارجىنىڭ كوزى بولمادى.

بۇرىنعى ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى، جول-كولىك ينسپەكتورلارى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى شولاق بەلسەندىلەر ءدىننىڭ قايتا كەلۋىمەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتتەرىن جوعالتىپ العان سوڭ، ءبىردى-ەكىلى سۇرە جاتتاپ قايتادان تورگە وزدى. دۇمشە ۋاعىزدار ايتىلدى. مۇنىڭ سوڭى كەيبىر زيالى دەگەن كىسىلەردىڭ مولدالارعا، ءدىندارلارعا، جالپى دىنگە مەنسىنبەي قاراۋىنا، ءتىپتى دىنگە كۇدىكپەن قاراۋىنا اكەپ سوقتى.

- وكىنىشكە قاراي، كەيبىر ادامداردىڭ «باتىس دىننەن الشاقتاعاندا عانا عىلىمدا قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالدى، دامۋ بەلەڭ الدى. مۇسىلماندار دا دىندەرىنەن الشاقتار بولسا، بالكىم، ارتتا قالۋدان قۇتىلار ما ەدى» دەگەنىن دە قۇلاق ەستىپ ءجۇر.

-  باتىستى مۇسىلماندارمەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى. سەبەبى، سول كەزدەگى شىركەۋ عىلىمعا قاتتى قارسى بولعاندىقتان، باتىستىڭ ودان قۇتىلعان شاقتا دامۋى تابيعيلىق. ال يسلام ءدىنى ەشقاشان عىلىمعا قارسى بولماعان. ءتىپتى، ءاردايىم قولداپ وتىرعان. سوندىقتان ءدىندى جاقسى ءتۇسىنىپ، قۇرانعا قۇلاق اسقاندا عانا مۇسىلماندار عىلىمدا شارىقتاپ، مادەنيەتتە وركەندەگەن. الەمگە عاسىرلار بويى ۇستازدىق ەتكەن. الايدا، قۇران قاعيدالارىنان الشاقتاپ، وزگەلەرگە ەس- ءتۇسسىز ەلىكتەپ، ءوز تەكتەرىنەن اداسىپ، قاستەرلى ۇعىمداردى اياقاستى ەتكەن كەزدە كەرى كەتۋ باستالدى. عىلىمدا ارتتا قالىپ، ساۋاتسىزدىقتىڭ شىڭىراۋىنا قۇلادى. ەندەشە، مۇسىلمانداردىڭ ارتتا قالۋى دىندەرىنىڭ كەرىتارتپالىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە دىندەرىنەن الشاقتاۋىندا، قۇراننىڭ ومىرشەڭ قاعيدالارىن جاڭا ومىرگە ساي دۇرىس تۇسىنە الماۋىندا بولماق.

-  تەرروريزم، ەكسترەميزم، سالافيزمگە قاتىستى وتكىر ويلارىڭىزدى ءبىلدىرىپ، قوعامنىڭ دەرتتى تۇستارىن تامىرشىداي ءدوپ باسىپ ايتىپ ءجۇرسىز. ەندى وسى تاقىرىپقا قاراي ويىسساق. قازاقستاندا ورىن الىپ جاتقان ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ جانە ولار ءوز ماقساتتارىنا جەتتى مە؟

- ەكسترەميزم، تەرروريزم، راديكاليزم بۇل كەڭىنەن ويلاستىرىلىپ، جوسپارلانعان دۇنيەلەر. ارتىندا الپاۋىت قارا كۇشتەر، جاسىرىن مەملەكەتتەر تۇر. ارينە، ولاردىڭ وزىندىك ماقسات- مىندەتتەرى بار. ەكسترەميزم، تەرروريزمنىڭ ارتىندا تۇرعان كۇشتەر قازاقستاندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءوز ماقساتتارىنا جەتتى دەپ ويلايمىن. 2011 -جىلدان بەرى تىزبەكتەلىپ باستالعان تەراكتىلەر، قوعامدا تەرىس پىكىر قالىپتاسقان ءسالافيزم اعىمىنىڭ ءىس- اركەتتەرى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قازاق قوعامىن، مەملەكەتتى دىنگە دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا يتەرمەلەدى. قازىر، اسىرەسە باتىس وڭىرلەردە اتا- انالار بالالارىن مەشىتكە جىبەرۋگە قورقادى.

بۇرىن دىنگە بەت بۇردى، ناماز وقىدى دەسە قۋاناتىن ەدى. قازىر تەرىس اعىمعا كەتىپ قالادى دەپ ۇرەيلەنەدى. ءسويتىپ، «مەشىتكە بارۋ ورىنسىز» دەگەن سياقتى ۇركەك مىنەز، كوزقاراس پايدا بولدى. بۇل - مەنىڭشە، وتە قاۋىپتى نارسە. سەبەبى، ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ ارتىندا تۇرعان كۇشتەر بەلگىلى ءبىر حالىقتى ءوزىنىڭ نەگىزگى تىرەگىنەن، رۋحاني قۇندىلىعىنان بەزدىرگىسى كەلەدى.

ءدىنسىز وسكەن جاستار، كەز كەلگەن نارسەگە ەرگىش كەلەدى. ولاردا ۇستانىم جوق بولادى. حالىقتىڭ تىرەگى - ءدىن. ءدىنسىز ادام ءدۇبارا بولىپ قالادى. ەلدەگى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى ۇيىمداستىرۋشىلار وسى ماقساتتارىنا قول جەتكىزدى. بىزدەگى دىنگە قاتىستى ماسەلەلەردە شەشىم شىعاراتىن ورگاندارعا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وسى جاعداي اسەر ەتىپ وتىر.

- جاقىندا ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام ءمينيسترى نۇرلان ەرمەكبايەۆ مىرزامەن ارنايى كەزدەستىڭىز. فەيسبۋك پاراقشاڭىزدا دىنگە قاتىستى كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە ەنگىزىلگەلى وتىرعان وزگەرىستەردىڭ ۇتىمدى جاقتارى مەن الاڭداتىپ وتىرعان تۇستارىن مينيسترگە جەتكىزگەنىڭىزدى جازدىڭىز. ءسىز ايتقان وسى وزگەرىستىڭ ۇتىمدى جەرى قايسى، قاي تۇسىنا الاڭدادىڭىز، وقىرمانمەن بولىسە وتىرساڭىز...

-  ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى اشىلعالى ءبىرقاتار ىرگەلى ىستەردى قولعا الدى. دىنگە قاتىستى كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزگەلى وتىر. بۇل -  وسى مينيسترلىكتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت. زاڭنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا ءدىن مامانى رەتىندە قاتىسىپ، پىكىرلەرىمدى ايتتىم. العاشقى نۇسقاسىندا مۇلدەم قاتتى كەتكەن تۇستارى بولعان ەدى. ءدىن ماماندارىنىڭ قارسى ۋاجدەرىنەن سوڭ كەيبىر جايتتار جۇمسارتىلدى. زاڭ جوباسىندا جات اعىمداردىڭ ەمىن-ەركىن ۋاعىز ايتۋىنا توسقاۋىل بولاتىن ءبىرشاما ءتيىمدى تەتىكتەر قاراستىرىلعان. بۇدان بىلاي اركىم، ءار جەردە ۋاعىز ايتا المايدى. ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ عيماراتىندا سونداي-اق، زاڭنامادا كورسەتىلگەن بەلگىلى ءبىر ورىنداردا عانا ۋاعىز ايتىلۋى كەرەك دەگەن شەكتەۋ اياسىنا قازاقستان ۇلتتىق ارناسى، حابار، قازاق راديوسى، شالقار، ت. ب. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن كىرگىزبەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل ب ا ق- تا مەملەكەتتىك ليتسەنزياسى بار بىلىكتى مامانداردىڭ ءسوز ايتۋىنا رۇحسات بەرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ءدىننىڭ دۇرىسىن حالىققا كورسەتىپ، كوزىن اشپاساق حالىق ءوزىنىڭ ءدىني قاجەتتىلىگىن ءار ءتۇرلى قاۋىپتى، جاڭساق اقپاراتتارمەن تولىقتىرۋى مۇمكىن.

سونداي-اق، دەسترۋكتيۆتى اعىمنىڭ انىقتاماسىن اۋقىمدى ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ بەرگەن. بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ءتول مادەنيەتىنە، تاريحي تۇلعالارىنا، ادەت- عۇرپىنا ءدىني كوزقاراس بويىنشا قارسى شىعۋدى دەسترۋكتيۆتى اعىمنىڭ بەلگىلەرى قاتارىنا قوسقان. بۇرىن مۇنداي انىقتاما جوق ەدى. بۇل -  جاقسى دۇنيە.

ەگەر بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ادەت- عۇرپىنا قارسى شىعۋدى دەسترۋكتيۆتى اعىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە قاراساق، بۇل كوپتەگەن ءدىني اعىمداردىڭ ءىس- ارەكەتىنە توسقاۋىل بولادى. سالافيلەردىڭ دە نەگىزى ۇستانىمى ءدال وسى ادەت- عۇرىپتى بيدعات رەتىندە، يسلامعا كەيىننەن قوسىلعان قوسپا رەتىندە قاراپ، ناۋرىز مەرەكەسى، تۇساۋكەسەر، كەلىننىڭ بەتىن اشۋ، سالەم سالۋ سەكىلدى ادەت- عۇرىپتارىمىزعا ءتىل تيگىزىپ جۇرگەن ەدى. جاڭا زاڭداعى وزگەرىستىڭ وسىنداي كوڭىلگە قونىمدى تۇستارى بار.

ۇسىنىلىپ وتىرعان زاڭنىڭ ءبىر بابىندا كامەلەتتىك جاسقا، ياعني 18 گە تولماعان بالا مەشىتكە اكە- شەشەسىنىڭ رەسمي رۇقساتىمەن جانە اكەسى نەمەسە اناسى، ياكي باسقا ءبىر جاۋاپتى ادام بىرگە بارۋى شارت دەلىنگەن. مەشىتكە بارسا بالا دا، يمام دا جاۋاپقا تارتىلادى. بۇل شارتتار پراكتيكالىق تۇرعىدان مۇلدە مۇمكىن ەمەس نارسە. 16-17-18 دەگى بالا دەگەنىڭىز سوقتالداي جىگىت، ونى كىم مەشىتكە ەرتىپ اپارىپ جۇرەدى؟

اتا-اناسى مەشىتكە بارىپ ءدارىس العانىن قالاعان كۇننىڭ وزىندە بار جۇمىسىن تاستاپ، ونىمەن بىرگە جۇرە المايدى. سونداي- اق، قازىرگى اتا- انانىڭ كوپشىلىگى بالاسىنىڭ ءدىني ءبىلىم العانىنا، مەشىتكە بارۋىنا قارسى بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە، ەكسترەميزم، تەرروريزمنەن ۇركىپ قالعان حالىق ءوزى بىلمەي تۇرعان نارسەگە بالاسىنىڭ بارعانىن قۇپتامايدى. ال دىنگە قىزىققان بالا نە ىستەيدى؟

بالالار كوبىنەسە 15 جاستان باستاپ دىنگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ىزدەنەدى. ال ءبىز مەشىت سەكىلدى دۇرىس ءبىلىم بەرەتىن ورىنداردىڭ الگىندەي شارتتارمەن جولىن جاۋىپ تاستاساق، بالا ەندىگى جەردە ءدىندى تاسادا، قاداعالاۋسىز ۇيرەنە باستايدى. ينتەرنەتتەن قارايدى. جاسىرىنىپ دىنگە جاقىن دەگەن دوستارىن جاعالايدى. بۇگىندە تەرىس اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەردىڭ كوبى عالامتوردا ءوز بەتىنشە ۇيرەنگەندەر ەكەنى ءمالىم. رۋحاني ىزدەنىستە، دىنگە قىزىعۋشىلىق تانىپ جۇرگەن بالالاردى ءوز قولىمىزبەن ءار ءتۇرلى راديكالدى توپتاردىڭ ەركىنە بەرىپ قويامىز با دەگەن قاۋىپ بار.

مەنىڭشە، مەشىتكە سەنۋ كەرەك. بالانى قاداعالاعاننان گورى، مەشىتتەردى، ءدىن قىزمەتكەرلەرىن قاداعالاۋ كەرەك. مۇنداي شەكتەۋلەر مەن كۇردەلى شارتتار قوعامدى ەكستەرميزمنەن ساقتامايدى، كەرىسىنشە كوبەيتەدى. جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇرۋىنا بوگەت جاسايدى. مەن مينيستر نۇرلان ەرمەكبايەۆ مىرزاعا دا، ورىنباسارى بەرىك ارىن مىرزاعا دا، بالا مەشىتكە اتا-انانىڭ قاداعالاۋىمەن بارسىن دەسەڭىزدەر، ول شەكتەۋدى كامەلەتتىك جاسقا دەيىن دەپ ەمەس، ءجاسوسپىرىم، ياعني 14 جاسقا دەيىن دەپ بەلگىلەۋدى ۇسىندىم.

سونىمەن قاتار، اتا- انا بالاسىنىڭ قاي مەشىتكە باراتىنىن، ۇستازىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلسىن، كەلىسىم حاتىن جازىپ بەرسىن، ءبىراق اتا- انانىڭ بىرەۋى بالامەن بىرگە ءجۇرسىن دەگەن شارتتى الىپ تاستايىق دەگەن ۇسىنىسىمدى جەتكىزدىم. زاڭ قازىر قوعامنىڭ تالقىلاۋىندا. ەندىگى جەردە پارلامەنت، سەنات، وزگە دە اتقارۋشى ورگاندار، قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى تالقىلاي وتىرىپ، حالقىمىزعا ءتيىمدى شەشىمگە توقتالار دەگەن ۇمىتتەمىز.

- راسىمەن دە قوعامنىڭ جاپپاي ءدىندارلانۋى قاۋىپتى ەمەس پە؟

- 21-عاسىر ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ءدىننىڭ عاسىرى بولادى. ءدىنسىز قوعام بولماعان. ادامداردىڭ سەنىمىنە ەشقانداي شەكتەۋ قويا المايمىز. اقپارات الاڭى اشىق تۇر. ءدىن بار، ءاۋ باستان ءبىز مۇسىلمانبىز، سول سەبەپتى مىندەتتى تۇردە ءبىزدىڭ جاستارىمىز دىنگە بەت بۇرادى. ءدىن بەينەلەپ ايتقاندا، اعىپ جاتقان وزەن. ەگەر وزەنگە توسقاۋىل قوياتىن بولساق، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ارناسى تولىپ تاسيدى.

تاسىعان كەزدە اينالاسىن جۋىپ، شايىپ كەتەدى. ءبىز كەرىسىنشە ونى مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ بىرلىك- ىنتىماعى جولىندا دۇرىس باعىتقا بۇرايىق. ەل ىشىندەگى ءتۇرلى كەلەڭسىز وقيعالاردى دا، شەت جاقتان كەلىپ جاتقان ءار ءتۇرلى جات ادەتتەرگە دە ءدىن ارقىلى قارسى تۇرا الامىز. بۇگىنگى تاڭدا نەكەسىز دۇنيەگە كەلگەن، تاستاندى بالالار كوپ. ۇيلەنگەندەردىڭ ۇشتەن ءبىرى اجىراسىپ كەتەدى. بۇل - ۇلكەن كاتاستروفا. ناشاقورلىق، ىشىمدىككە سالىنۋ، جەمقورلىق سەكىلدى ىندەتتەر دە بار. ەگەر ءبىز ءدىندى دۇرىس قولدانىپ، جوعارىدا ايتىلعان كەسەپاتتاردىڭ احيرەتتەگى جاۋاپكەرشىلىگىن ءدىن ارقىلى جەتكىزە الاتىن بولساق، تولىق توقتاماسا دا ءبىرشاما ازايادى. دىنگە توسقاۋىل قويماي، ونىڭ جاقسى جاعىن ادامزاتتى ىزگىلەندىرۋگە، قوعامنىڭ العا جىلجۋىنا قاراي پايدالانۋىمىز ءلازىم.

- سوندا ءدىندى مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ىقپال ەتەتىندەي ەتىپ قولدانۋىمىز ءۇشىن بىزگە قانداي يسلام كەرەك؟

- قازىر اراب ەلدەرىنىڭ بىزگە بەرەر تۇگى جوق. وسىنى تەرەڭ ۇعىنايىق! اراب ەلدەرى فاناتيزمگە، قۇراندى تۋرا ماعىناسىندا تۇسىنۋگە، ءدىننىڭ سىرتقى كورىنىسىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ كەتتى. سوندىقتان ءبىز بۇرىنعى تۇركىلىك يسلامعا قايتا ءۇڭىلۋمىز كەرەك. تۇركىلىك يسلام دەگەن نە؟ مەن بۇرىن قۇران بىرەۋ، حاديس بەلگىلى بولسا، نەگە مۇسىلماندىقتى تۇركىلىك، ت. ب. دەپ ءبولۋىمىز كەرەك دەپ ويلايتىنمىن.

زەرتتەي كەلە، تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن مۇلدە بولەك تۇسىنگەنىنە كوزىم جەتتى. ارينە، يسلام ءدىنىنىڭ مىزعىماس، بۇلجىماس قاعيدالارى بولادى، ولاردى ەشكىم وزگەرتە المايدى. تارماق ماسەلەسىنە كەلگەندە ءبىز يسلام ءدىنىن وزگەشە تۇسىنە بىلگەنبىز. يسلام بىزگە بولەك قىرىنان گۇل بوپ اشىلعان. عىلىم- ءبىلىمنىڭ، قۇقىقتىڭ سانانىڭ گۇلزارىنا اينالعان.

جۇرەك ىلىمىنە ءمان بەرگەن، ءدىننىڭ سىرتقى كورىنىسىنەن بۇرىن ىشكى مانىنە، استارى مەن تۇپكى ماقساتىنا ۇڭىلە بىلگەن. ماسەلەگە تۇتاستاي قاراي بىلگەن. ماۋرەنناحر، ورتا ازيا دالاسىنىڭ عالىمدارى الەمدە كوپتەگەن جاڭالىقتار اشقان. باسقا حالىقتارعا ۇلگى بولارلىق ءىس- ارەكەتتەر اتقارعان. ءبىز ءالى دە الەمگە مۇسىلمان ەلى قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن كورسەتە الامىز. ول ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ تۇركىلىك يسلام مودەلىن، تۇركىلىك يسلام تولەرانتتىلىعىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك.

بۇل دەگەنىمىز - دىنگە ناماز، عيبادات، قۇلشىلىق دەپ قانا ەمەس، وعان ءومىر، ونەر، عىلىم دەپ قاراۋ. اقىل- ساناعا، ويعا ەركىندىك بەرىپ، مادەنيەت پەن ءبىلىمدى قاتار الىپ ءجۇرۋ. ادامگەرشىلىككە، تازالىققا، مەيىرىمگە نەگىزدەلگەن ءدىني تۇسىنىك. ابايدىڭ: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» مەجەلەگەن بيىگىنە كوتەرىلۋ.

راديكاليزمنەن اۋلاق، ادامسۇيگىشتىككە تاربيەلەيتىن يدەيانى دامىتۋىمىز كەرەك. ينتەللەكتۋال مۇسىلمانداردى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ال ەگەر ءبىز قوعامنىڭ ءدىندارلانۋىنان قورقىپ، ءتۇرلى شەكتەۋلەردى قاراستىراتىن بولساق، ءدىن قالاي بولسا سولاي تاراي باستايدى. سوندا ناعىز پاكىستان مەن اۋعانستان بولامىز.

- ال ءدىنسىز قوعامنىڭ قاۋپى قانداي؟

- ءدىنسىز قاۋىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، جويىلىپ بارادى. مىسالى، ءتۇبىمىز ءبىر ياكۋت، تۋۆا، ساحا سەكىلدى ۇلتتار ۇستاپ تۇرعان ءدىن بولماعاننان كەيىن تىلدەرىنەن دە، قۇندىلىقتارىنان دا ايىرىلىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ بارادى. بىرنەشە مىڭ سانى عانا قالدى. وزدەرى يۆان، ساشا، ناتاشا بولىپ ءجۇر. دىنسىزدىك تە ءبىزدى ۇلت رەتىندە جويىلۋعا اكەلىپ سوقتىرادى.

- قازاقى مىنەزىمىز بەن ادەت- عۇرپىمىز، ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىز جاڭا زاماندا وزگەرىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنبەيسىز بە؟

- قاۋىپتەنەمىن. بۇعان ەڭ الدىمەن - جاھاندانۋ قاتتى اسەر ەتىپ جاتىر. جاھاندانۋدان قازاق قوعامى اينالىپ وتە المايدى. ونىڭ وزگەنىڭ وزىق جاقتارىن يگەرۋ سەكىلدى جاقسى جاعى دا بار. جاھاندانۋ دەگەندى الىپ جەر شارىنىڭ كىشكەنتاي ءبىر اۋىل بولىپ قالۋى دەپ تۇسىنەمىن. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ءبىز اۋىلدا وستىك. ءار اۋىلدىڭ سالتى بىردەي، قوناق كۇتۋى، قۇدا- قۇداندالى بولۋى، كەلىن ءتۇسىرۋى بارلىعى ۇقساس. ءبىر اۋىلدىڭ سالتى الا- قۇلا بولمايدى.

سول سياقتى، قازىر تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا جەر شارى ۇلكەن اۋىلعا اينالىپ وتىر. دەمەك، كىمنىڭ اقپارات بەرۋ مۇمكىنشىلىگى جوعارى بولسا، سونىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ويلاۋ جۇيەسى باسقالارعا دا وتەدى دەگەن ءسوز. قازاقى مىنەزگە قايشى، ونىڭ سالت ساناسىنا جات دۇنيەلەر ءار ءتۇرلى مۋلتفيلمدەر، كينولار، كىتاپتار، ينتەرنەت ارقىلى ومىرىمىزگە ەنىپ بارا جاتىر. بۇگىندە ونى ۇيات ساناماق تۇگىلى، مادەنيەتتىڭ تۋرا جولى وسى ەكەن دەپ قابىلداپ كەتتىك. ماسەلەن، قازىر «ازاماتتىق نەكە» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى.

الەم بويىنشا بۇعان ەش تىيىم سالىنعان جوق، ەش كەدەرگىسىز ناسيحاتتالىپ جاتىر. سەن بىرەۋمەن نەكەڭدى قيماي- اق ءبىر- ەكى جىل بىرگە تۇرىپ كور، بىرگە تۇرا الساڭ ارى قاراي تۇرىپ كەتەسىڭ، تۇرا الماساڭ كەلەسىسىن تاعى كور. ازاماتتىق نەكە دەگەننىڭ ماقساتى وسى. قاراپ وتىرساڭىز «ازامات» دەگەن قازاقتىڭ كەرەمەت ءسوزى، «نەكە» وتە قاستەرلى ۇعىم. وسىنداي قازاقتىڭ جاقسى سوزدەرىنىڭ تاساسىندا قازاققا مۇلدەم جات نارسەلەر قوعامعا ەنىپ جاتىر. بۇعان جاستارىمىزدىڭ ەتى بىرتە- بىرتە ۇيرەنىپ بارادى.

قىزدارىمىزدىڭ قىزىعىن ەرتە ۇرلاتىپ، ەتەگىن مەزگىلىنەن بۇرىن اشىپ قويۋى، كەلىننىڭ پاك كۇيىندە بوساعا اتتاماۋى قالىپتى جاعداي بولا باستادى. بۇل قايدان كەلدى؟ وسى جاھاندانۋدىڭ اسەرىنەن باتىستىڭ كەرەعار، كەرى كەتكەن عۇرىپتارىمەن كەلدى. جاستارعا ازاماتتىق نەكە مەن اجىراسۋدىڭ ادەت- عۇرپىمىزعا جات ەكەنىن ايتساڭىز زاماننىڭ جاڭا، جاعدايدىڭ باسقا ەكەنىن العا تارتادى.

وسى كەزدە ولارعا ءدىن عانا كومەككە كەلە الادى. قىز بەن جىگىتتىڭ نەكەسىز بىرگە تۇرۋعا بولمايتىنىن، اقىرەتتە جاۋاپ بەرەتىنىن ۇعىندىرساق، ولار بۇل قادامعا بارمايدى. جاھاندانۋ جۇتىپ بارا جاتقان كەرى ادەتتەرگە قارسى تۇراتىن نارسە ءوزىمىزدىڭ ادەت- عۇرپىمىزبەن ساباقتاسقان ءدىني تۇسىنىك. ادامنىڭ بويىندا ادال مەن ارامدى اجىراتاتىن، اللانىڭ الدىندا اقىرەتتە جاۋاپ بەرەمىن دەگەن يماني ءۇن بولماسا، ەرتە مە كەش پە، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتەمىز. كوزقاراسىمىز دا، ءومىر- ءسۇرۋ سالتىمىز دا وزگەرىپ كەتەدى.

- باسپاسوزدە، تەلەارنادا، ينتەرنەت رەسۋرستارىندا وتكىر- وتكىر ماسەلەلەردى كوتەرىپ، ءوز ويىڭىزدى اشىق ايتىپ جۇرەسىز. بۇدان بيلىك وكىلدەرىنىڭ سىزگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرەدى دەپ ويلامايسىز با؟

- ءدىن سالاسىندا كوپ جىلدار بويى ءبىلىم العان مامان رەتىندە قازاقستانداعى مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرۋگە ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن جانە ول ءبىزدىڭ ەڭ باستى مىندەتىمىز. ءدىن مامانى رەتىندە مۇسىلمانشىلىقتىڭ مۇددەسىن قورعاماساق، وندا ءبىزدىڭ وقىعانىمىزدان نە پايدا؟ لاۋازىمدى مانساپتا وتىرعانىمىزدان نە قايىر؟ قازىر ءبىزدىڭ ەلدە ازاماتتىق قوعام قالىپتاسىپ جاتىر، دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا قادام باستىق، ءسوز بوستاندىعى دا ءبىرشاما ىلگەرىلەۋدە. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدى تولعاندىرعان ماسەلەلەردى اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز جانە بۇل دەموكراتيالىق قوعامنىڭ كورىنىسى.

ءار ءسوزدى ءوز ولشەمىمەن حالىقتى دۇرلىكتىرمەي، جوق جەردەن بايبالام سالماي جونىمەن ايتساق، كىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن بيلىك ءوزى سارالاپ، تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. مەن كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى -  قوعامدىق ورىنداردا جاپپاي جابىلىپ قالعان نامازحانالار جايلى بولاتىن.

«كەڭەس داۋىرىنە قايتىپ كەلدىك پە، ەكسترەميزممەن كۇرەستىڭ ءتۇرى وسى ما؟» دەدىم. ناماز وقيتىن ءوز وتانداستارىمىز بەن شەتەلدىك ازاماتتار قوعامدىق دارەتحانادا دارەت الىپ، نامازدارىن قايدا بولسا، سوندا وقىپ جاتقاندىعىن جەتكىزدىم. ءتىپتى، ءدىنى بولەك باتىس ەلدەرىندە اۋەجايلار مەن قوعامدىق ورىنداردا ارنايى نامازحاناعا ورىن بولىنگەن دەگەن ءۋاج ايتىپ، ماسەلە كوتەردىم. بۇل كوتەرگەن ماسەلەنى ءدىن ءمينيسترى دۇرىس قابىلدادى. نۇرلان ەرمەكبايەۆ مىرزا ۋادەسىندە تۇردى. جاقىندا عانا قوعامدىق ورىندارداعى نامازحانالاردى قايتا اشاتىن شەشىم شىعاردى. بيلىكتەگى باسشىلار قانداي دا ءبىر شەشىمدەرىنە قارسى پىكىر بىلدىرگەن تۇلعالاردى جەك كورمەۋى ءتيىس. كەرىسىنشە ولاردىڭ ايتقان پىكىرلەرى ورىندى بولسا قولداپ، ءجونسىز بولسا، جان- جاقتى ءتۇسىندىرىپ وتىرسا عانا ءبىز ناقتى دەموكراتيالىق قوعام قالىپتاستىرا الامىز.

- دوكتورلىق ديسەرتاتسياڭىزدى قورعادىڭىز! كوپشىلىك قايرات جولدىباي ۇلىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلگىسى كەلەرى انىق. قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟

-  ءۇش جىلدان اسا ۋاقىتىم وسى دوكتورلىق جۇمىستى قورعاۋعا كەتتى. حانافي مازھابىنىڭ حاديس ءادىسناماسىنا قاتىستى كۇردەلى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعادىم. حانافي مازھابى حاديستەردى قالاي قولدانعان، كەيبىر حاديستەرمەن قاي كەزدە امال ەتپەگەن. تىزبەك تۇرعىسىنان ساحيح دەپ باعالانسا دا ءابۋ حانيفا كەي تۇستاردا بەلگىلى ءبىر حاديستەردى باسقا كريتەرييلەرمەن قابىلداماعان. مۇنىڭ سەبەبى نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدىم. بۇگىنگى تاڭدا سالافيلەر ءابۋ حانيفاعا تىزبەگى دۇرىس حاديستەردى قابىلداماعانى ءۇشىن ايىپ تاعىپ ءجۇر. ديسسەرتاتسيا قورعاۋ بارىسىندا تىزبەكتىڭ دۇرىس بولۋى ءحاديستىڭ قۇراننىڭ دەڭگەيىندە تولىق سەنىمدى ەكەنىن بىلدىرمەيتىنىن دالەلدەۋگە تىرىستىم. قازىرگى تاڭدا قۇرانعا قاتىستى ىرگەلى ەڭبەكتەر جازۋدىڭ دايىندىعىنا كىرىسىپ كەتتىم. مەنى تانيتىن كوپشىلىك جاماعات مەشىتتە دە ۋاعىز ايتىپ، ءدارىس بەرۋىمدى ءوتىنىپ ءجۇر. سوندىقتان عىلىمي جۇمىستارىما كەدەرگى كەلتىرمەيتىن شاعىن، وڭاشالاۋ مەشىت يمامدىعىن دا قاتار الىپ ءجۇرۋدى دە جوسپارلاپ وتىرمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

قايرات جولدىباي ۇلى - يسلامتانۋشى عالىم، PhD دوكتورى.

1993 -جىلى ق م د ب- نىڭ جىبەرۋىمەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ستامبۇل قالاسىندا «قۇران ساۋات اشۋ» كۋرسىندا 1 جىل وقىدى.

1994 -جىلى ق م د ب- نىڭ جىبەرۋىمەن مىسىرداعى ءال- ازحار ۋنيۆەرسيتەتىندە اۋەلى «ءساناۋي» ينستيتۋتىن، سوسىن «يسلام شاريعاتى» فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، 2001 -جىلى ەلگە ورالدى.

2001-2004 -جىلدار ارالىعىندا «نۇر- مۇباراك» يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستاز بولىپ جۇمىس ىستەدى.

2003-2005 -جىلدار ارالىعىندا ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ءدىن تانۋ بويىنشا ماگيستراتۋراسىن ءتامامدادى.

2005-2006 -جىلدار ارالىعىندا يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا ۇستاز؛

2007-2011 -جىلدار ارالىعىندا قمدب- نىڭ ۇگىت- ناسيحات جانە ينتەرنەتپەن جۇمىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى؛

2009-2011 -جىلدار ارالىعىندا ق م د ب- نىڭ اپپارات باسشىسى؛

2011 -جىلدىڭ 3 -قاراشا كۇنى استانا قالاسىندا سالىنىپ جاتقان ازىرەت سۇلتان مەشىتىنىڭ باس يمامى بولىپ تاعايىندالدى.

2011 -جىلدىڭ 23 -جەلتوقسانى كۇنى باس ءمۇفتيدىڭ 1- ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل لاۋازىمىن ازىرەت سۇلتان مەشىتىنىڭ باس يمامدىعىمەن قاتار الىپ ءجۇردى.

ۇيلەنگەن، ءتورت بالانىڭ اكەسى.

«يسلام عىلىم حالى»، «اقيقات شۋاعى»، «كۇدىكپەن كۇرەس»، «ءدىن مەن ءدىل»، «يماني گۇل» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى.

اڭگىمەلەسكەن نازىم دۇتبايەۆا.

 

«قامشى» سىلتەيدى