ادەبيەتتىڭ ۇلتقا قىزمەت اتقاراتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت - ريتا سۇلتانعاليەۆا
وسىعان وراي ريتا بەكجان قىزىمەن «قازاقپارات» ءتىلشىسى سۇحباتتاسقان ەدى.
- ريتا، ۇستاز بولۋدى جاستايىڭنان ارماندادىڭ با؟ ءوز ءومىر جولىڭا توقتالا كەتسەڭ؟
- «ۇستاز» دەگەن ۇلى ەسىمدى يەلەنۋ دە - ۇلى ءىس. ناعىز ۇستازعا شاكىرتتەرى بەرەدى عوي بۇل ەسىمدى. «ادامنىڭ ادامشىلىعى... جاقسى ۇستازدان بولادى» دەگەن اباي اتامىز. ادامدى ادامدىققا تاربيەلەيتىن ماماندىق يەسى اتانۋ دا وڭاي ەمەس دەپ ويلايمىن. مەن ناعىز ۇستازداردان ءبىلىم الدىم، ولاردىڭ ءتالىم- تاربيەسىن، تاعىلىمىن كوردىم. ۇلاعاتتى ۇستازداردىڭ ماقتان تۇتار شاكىرتى بولۋ باقىتىنا يە بولعان جانداردىڭ ءبىرىمىن.
«شاكىرت بولىپ كورمەگەن، ۇستاز بولىپ جارىتپايدى» دەگەن بوەتسيي ءسوزىن جادىمدا ۇستاپ كەلەمىن. ءالى دە ۇستازدار الدىندا ماڭگىلىك شاكىرتپىز. شاكىرتتەرگە بىلگەنىمىزدى ۇيرەتىپ ءجۇرىپ، ءوزىمىز دە ۇيرەنىپ كەلەمىز. اكەم ۇستاز بولدى. مۇعالىم ماماندىعىن ءوزى تاڭداتقان جوق. بالالارىنىڭ بارلىعى قالاعان ماماندىقتارىن الدى. ول كىسى ناعىز ۇستاز بولاتىن. «مەنىڭ قىزىم وسكەندە پروفەسسور بولادى» دەيتىن. ماتەماتيك دەپ تۇسىنەتىنمىن ول ءسوزدىڭ ماعىناسىن. سول كەزدىڭ وزىندە اكەم ماعان ۇلكەن ماقسات قويعان ەكەن عوي. كىشكەنتاي كەزىمدە قۋىرشاق ويناعانىم ەسىمدە جوق، «مۇعالىم» بولىپ وينايىق دەپ باستايتىنمىن جانە وقۋشى بولمايتىن ەدىم. ءوزىم بىلگەن نارسەلەرىمدى سۇرايمىن، بىلمەسە «ەكى، وتىر» دەپ وبرازعا كىرىپ كەتەتىن كەزدەرىم ەسىمدە. بالالىق قوي...
بۇل ماماندىقتى تاڭداۋىما وتباسىندا اكەم ۇلگى بولدى. ودان كەيىن مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىم العان ۇستازدارىم. سوڭعى قوڭىراۋ مەرەكەسىن ەرەكشە كۇتەتىنمىن. ماقتاۋ قاعازىن اكەپ، اكەمە قۋانىش سىيلايتىنمىن.
سول سالتاناتتى جيىنداردا ۇستازدار قاۋىمىنا ەرەكشە تىلەكتەر ايتىلىپ جاتاتىن. مىناداي ۇلاعاتتى سوزدەر ساعان ايتىلۋ ءۇشىن، جاي ءمۇعالىم بولۋ ازدىق ەتەتىندىگىن دە تۇسىنەتىنمىن. ءوزىم تۋىپ- وسكەن سىرىم اۋدانىنداعى بۇلان ورتا مەكتەبىندە، ودان كەيىن قالامىزداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان س. سەيفۋللين اتىنداعى № 11-مەكتەپتە ءبىلىم الىپ، سول مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردىم. بۇل مەكتەپ مەن ءۇشىن ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنىڭ ءبىر بولىگىندەي بولدى. ءبىلىم بەرگەن ۇستازدارىم مەن تاربيەشىلەرىمە العىسىم زور. ۇنەمى ايتىپ تا جۇرەمىن. مەكتەپتە 11-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم. رەسپۋبليكالىق «دارىن» ورتالىعىنا باردىق.
ول كەزدە ءپان وليمپياداسى جەڭىمپازدارىن وقۋعا جىبەرەتىن. الماتىداعى ەكى ۇلكەن قارا شاڭىراق اباي اتىنداعى قازۇپۋ مەن ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ عالىمدارى ءدارىس وقىدى. ەرەكشە اسەرمەن قايتتىم.
وسى كەزدەن باستاپ، الماتىدا وقيمىن دەگەن ناقتى شەشىم قابىلدادىم. اباي اتىنداعى قاز ۇ پ ۋ- عا ءتۇستىم. ۋنيۆەرسيتەت دەگەن قاسيەتتى ورىننىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، العاشقى دارىسكە كەلدىم. ەڭ العاشقى ءدارىس پروفەسسور سەرىك ماقپىر ۇلىنىڭ «ادەبيەت تانۋعا كىرىسپە» دەگەن كۋرسىنان ءوتتى. الدىڭعى قاتاردا، ەڭ ءبىرىنشى پارتاعا جايعاسىپ، اعايدىڭ ايتقاندارىن مۇقياتتاپ تىڭداپ، جازىپ الدىم. ۇيدەن دايىندالاتىن سۇراقتارعا مىقتاپ ازىرلەنىپ كەلۋ كەرەك.. . ساباق بىتكەن بويدا اعايىما باردىم. ۇستازىم بىردەن تانىدى.
«اتى- ءجونىم سۇلتانعاليەۆا ريتا. وتكەن كۇزدە «دارىن» ورتالىعىندا بولىپ، «جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق زەرتحاناسى» تاقىرىبىندا ءدارىسىڭىزدى تىڭداعانمىن» دەپ، باستاپ جاتقانمىن، «ورالدىڭ قىزىسىڭ عوي، ۇمىتقان جوقپىن. جايىقتىڭ قىزدارىنىڭ مىقتىلىعىن دالەلدەيتىن بول. تالانتتى شاكىرتىم دەپ ماقتانىپ جۇرەتىندەي!» دەپ جىلى قارسى العانىنا قاتتى قۋانعانىم ەسىمدە. ستۋدەنت كەزىمدە كوپتەگەن عىلىمي جارىستارعا قاتىستىم. بارلىعىندا اعايىم عىلىمي جەتەكشىم بولدى.
مەنىڭ جازعان شيمايىمدى تۇزەپ، ءبىراق ءبىر تۇزەيتىن، كەلەسىدە ول قاتەلىكتەر ورىن المايتىنداي. تالاپ تا قويا ءبىلدى. ناعىز ۇستازدىڭ تالاپ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن تىرىساتىنمىن. ستۋدەنت كەزىمدە رەسپۋبليكالىق عىلىمي باسىلىم «ۇلت تاعىلىمىندا» ماقالالارىمدى شىعارعان. ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى جاريالاناتىن ول كەزدە.
«عىلىمعا ادال بول» دەپ وتىراتىن ۇنەمى. عىلىمعا ەڭ العاش جەتەكتەپ كەلگەن دە وسى ۇستازىم. ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، اسپيرانتۋرادا قالدىم. ءبىر مەملەكەتتىك گرانت بولىنگەن. ەمتيحان تاپسىرىپ، وقۋعا ءتۇستىم. سەرىك ماقپىر ۇلى عىلىمي جەتەكشىم بولدى. ديسسەرتاتسيا تاقىرىبى بەكىتىلدى. قىزۋ جۇمىس تا باستالىپ كەتتى. اعاي ماعان جۇيەلى جۇمىس جاساۋدى ۇيرەتتى. جوسپاردى قۇرىپ، ءار ءبولىمىن قاشان كورسەتەتىنىمدى بىردەن ايتاتىن. جازعان نارسەمدى تەكسەرىپ، ۇسىنىستارىن دا جازىپ كەتەتىن. مازمۇنى مەن عىلىميلىعىمەن قاتار، ستيلگە ۇلكەن ءمان بەرەتىن. وسىنداي رەتپەن جىل جارىمدا ديسسەرتاتسيامدى ەرتە ءبىتىرىپ، كافەدرادان تالقىلاۋدان ءساتتى ءوتتىم. ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەردىڭ ۋاقىتشا جابىلعان كەزى. ۋاقىتتى جوعالتپاي، اعايىم مەنى جەتەكتەپ، ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ- گە الىپ باردى. قورعاۋدىڭ جۇيەسى بويىنشا قايتا ەمتيحان تاپسىرىپ، تالقىلاۋدان وتتىك. الدىمەن جۇمىسىممەن تانىسىپ، ودان كەيىن وزىممەن تانىسقان ۇستازىم، قازاق عىلىمى الىپتارىنىڭ ايتۋلى وكىلى، ادەبيەتشى عالىم، ناعىز اكادەميك تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە سول كۇننەن باستاپ شاكىرت بولۋ باقىتى بۇيىردى.
ول كىسىنىڭ ورنىنا كەي كەزدە ساباققا كىرگەن كەزدەرىم بولدى. «قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ تاريحى» كۋرسىنان بەرەمىن، بارىمدى سالىپ، دايىندالىپ باراتىنمىن. ستۋدەنتتەرگە قىزىق شىعار، كىپ- كىشكەنتاي اپايدىڭ ساباق بەرگەنى، سۇراقتارىن اياماي قوياتىن، ساباق بىتكەنىنە قاراماي. بۇل ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنداعى ءبىر جىلدا ءبىراز شىڭدالدىق. جۇلدىز بوپ كەلىپ، تومەن تۇسپەۋ ءۇشىن، ءبىلىمدى بولۋدىڭ از ەكەنىن، ەڭبەكقورلىق پەن تاباندىلىقتىڭ قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قازىرگى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا عىلىمي ساراپتاۋدان ءوتتىم.
كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇستازىم سەرىك قيرابايەۆ بولاتىن. ول كىسى مەن ادەبيەتشى عالىم ن. عابدۋللين - سەرىك اعايىمنىڭ ۇستازدارى. اسىرەسە، نىعمەت عابدۋللين تۋرالى: «نىقاڭ اسىلدىڭ سىنىعى، ادامگەرشىلىكتىڭ سيمۆولى عوي»، - دەپ وتىراتىن.
ءۇش بىردەي عىلىمي مەكتەپتەن وتكەنىم مەن ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. 2009 -جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى قورعاپ، تۋعان ولكەم ورال قالاسىنا كەلدىم. وسى كەزدەن باستاپ م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەتتەمىن. وقىتۋشى بولىپ باستاپ، جايمەن ءوسىپ كەلەمىز. «الدىڭعى جاقسى ارتقى جاسقا ءتالىم ايتپاسا، ەل بولعانىڭ قايسى؟» دەگەن م. اۋەزوۆتىڭ ءسوزى ءاربىر ۇستاز جادىندا ءجۇرۋى ءتيىس. قازاقتىڭ قابدولوۆى اتانعان زەينوللا اعايىمىزدىڭ كەرەمەت ءسوزى بار: «اسىلى، جەر بەتىندە ۋنيۆەرسيتەت سەكىلدى قاستەرلى ورىن سيرەك. ۋنيۆەرسيتەت ادامدار زەردەسىندە ۇشقىن اتىپ، جالىن شاشىپ، ماڭگىلىك مازداپ تۇرعان پرومەتەي وتى. بۇل از. ۋنيۆەرسيتەت - ەلدىڭ ەسەيۋى».
مۇنداي قاستەرلى ورىندا قىزمەت ەتۋ دە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ۇستازدىقپەن قاتار عىلىمي ىزدەنىستى دە جەتىلدىرىپ وتىرۋىڭ قاجەت. سول جولدا تالپىنىس جاساپ كەلەمىن. بۇل ۋنيۆەرسيتەت مەنىڭ ءبىلىم مەن عىلىم جولىنداعى جەتىستىكتەرىمدى جالعاستىردى.
باتىس قازاقستان وبلىسى جاستار سىيلىعىنىڭ 2010 -جىلعى لاۋرەاتى، «ۇزدىك جاس عالىم» اتالىمىن يەلەندىم العاشقى جىلداردا. ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ تالانتتى جاس عالىمدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك عىلىمي ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى اتاندىم (2010-2012 ج ج.). 2014 -جىلعى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» گرانتىنىڭ جەڭىمپازى، 2015 -جىلى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «ق ر عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدىم. از دا بولسا وسىنداي تابىستارعا قول جەتكىزىپ كەلەمىن.
- قازىرگى زاماننىڭ ۋنيۆەرسيتەتى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىڭ، بۇل باعىتتا سىزدەردىڭ وقۋ ورنىڭىزدا نە ىستەلۋدە، قانداي وزىق تەحنولوگيالار قولدانىلۋدا؟
- ءوز باسىم شەتەلدىڭ ءبىراز ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بولدىم. رەسەيدىڭ، تۇركيانىڭ، ەۋروپانىڭ بەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىن كورىپ، پروفەسسور عالىمداردىڭ دارىستەرىن تىڭداپ، تاجىريبە الماسىپ ءجۇرمىن. عىلىمي ورتالىقتارىندا تاعىلىمدامادان ءوتتىم. قازىرگى ۋاقىتتا جۇمىس جاسايمىن دەگەن ادامعا بارلىق جاعداي بار. عىلىمي جوبالارعا كونكۋرستار جاريالانادى، وعان كولەمدى قاراجات بولىنەدى. باسقا دا ءتۇرلى گرانتتار بار. وعان ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى قاتىسا الادى. وسىنداي قارجىلاندىرىلعان جوبالار عالىمدارعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. مويىنداۋ كەرەك، كەيىنگى كەزدەردە ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعى ما، وزگە دە قوسىمشا جۇمىستاردىڭ كوپتىگى مە، عىلىمي جوبالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىگىم بولماي جۇرگەنى راس. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى جىل سايىن قارجىلاندىرىلعان عىلىمي جوبالارعا قاتىسىپ، ناتيجەلەرىن كورسەتۋدە. بۇگىنگى ۋنيۆەرسيتەت كەلبەتىن عىلىم - يننوۆاتسيا - ءوندىرىس ءۇشتاعانىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى از ەمەس. بۇگىنگى عىلىمدى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنسىز ەلەستەتۋ قيىن. بۇل عىلىمداردىڭ ءتىلى بارشاعا ورتاق. ال بۇگىنگى تاڭدا عىلىمدى دامىتۋدا شەتەلدىك تاجىريبە ماڭىزدى.
م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي- زەرتتەۋ، يننوۆاتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ باعىتىندا جۇمىستانىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار وقۋ ورنىمىزدا بىرنەشە عىلىمي ورتالىق، ەكى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى، سونداي- اق ەكولوگيا جانە بيوگەوحيميا سىناق زەرتحاناسى جۇمىس جاساپ كەلەدى. اتالعان سالا بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان عىلىمي جوبالاردى ورىنداۋدا ەكولوگيا جانە بيوگەوحيميا سىناق زەرتحاناسىنىڭ ماڭىزى زور. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى قارجىلاندىرىلعان عىلىمي جوبالاردى ءساتتى جۇزەگە اسىرۋدا جانە ۇزدىك عىلىمي جوبالار ناتيجەسى ءوڭىردىڭ ءوندىرىس سالاسىنا ەنگىزىلۋدە. عىلىمي جوبالاردى بىرلەسە جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا شەتەلدىك عالىمدارىمىز دا كوپتەپ تارتىلۋدا.
م. وتەمىسوۆ اتىنداعى ب ق م ۋ- دا مۋلتيمەديالىق كلاستارمەن، ەلەكتروندى جانە قاشىقتان وقىتۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا كومپيۋتەرلەرمەن جابدىقتالعان «ماحامبەت» اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ورتالىعى جۇمىس جاساۋدا. ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءقازىردىڭ وزىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋدا يننوۆاتسيالىق اۆتورلىق باعدارلامالارعا يە. وسى ورتالىقتىڭ روبوتوتەحنيكا زەرتحاناسىندا جاس عالىمدار، ستۋدەنتتەرمەن بىرگە مەكتەپ وقۋشىلارى دا عىلىمي جوبالاردى بىرلەسە اتقارۋدا. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە روبوتوتەحنيكادان ارنايى كۋرستار وتكىزىلىپ، بىلىكتىلەرىن دە شىڭداۋدا.
وقۋ ۇردىسىندە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ شەڭبەرىندە وقىتۋشىلار اراسىندا جىل سايىن يننوۆاتسيالىق جوبالار بايقاۋىن وتكىزۋ دە داستۇرگە اينالىپ وتىر. ستۋدەنتتەردىڭ كاسىبي بىلىمدەرىن كاسىپورىنداردا تاجىريبەلىك نەگىزدە شىڭداۋى جولعا قويىلىپ كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا جاڭا ماتەريالدىق بازامەن جابدىقتالعان فيزيكا زەرتحاناسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلانۋدا.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2016-2019 -جىلدارعا ارنالعان ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا جوعارى وقۋ ورنىنىڭ توپ- مەنەدجەرلىگىنە شەتەلدىك ماماندار تارتىلىپ وتىر. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە 100 گە جۋىق شەتەلدىك ستۋدەنتتەردىڭ دە ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسالىنۋدا. ولاردىڭ اراسىندا الىس شەتەلدەن، ا ق ش- تان، گەرمانيادان، قىتايدان، رەسەيدەن كەلگەن ستۋدەنتتەر بار. شەتەلدىك ستۋدەنتتەردىڭ ءبىزدىڭ وقۋ ورنىندا ءبىلىم الۋعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ ارتۋى ءبىلىم ورداسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىككە تالپىنىسىن كورسەتەدى دەپ ويلايمىز. مىنە، وسى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ بارلىعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازىرگى زامان تالابىنا ساي بولۋعا دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ ءبىر كورىنىسىندەي.
- كەزىندە ەلىمىزدەگى «جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» قاتارىنا ەندىڭ، سوعان بولىنگەن گرانتتى قايدا جۇمسادىڭ، قانداي پايداسى بولدى؟
- بىردەن ايتايىن، بۇل گرانت عىلىمي ىزدەنىستە ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشتى. قازاقستاندىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىن، كلاسسيك قالامگەرلەر تۋىندىلارىن شەتەلدە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا اۋدارمانىڭ، ادەبي بايلانىستار ورناتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، مونوگرافيالىق ەڭبەگىمدى تۇرىك تىلىنە اۋدارتتىم گرانت قاراجاتىمەن. «س. مۇقانوۆ روماندارىنداعى ديالوگ قولدانىسى» اتتى مونوگرافيام تۇركيانىڭ انكارا قالاسىندا تۇرىك تىلىندە جاريالاندى. باس رەداكتورى - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ياكۋب ومەروگلى. مونوگرافيا انكارا قالاسىندا «بەنگۋ» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. تۇركيا استاناسىنىڭ بارلىق كىتاپحانالارى مەن ج و و- لارعا تاراتىلدى. انكارادا وتكەن حالىقارالىق «FUARى» كىتاپ جارمەڭكەسىندە تانىستىرىلدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تۇركسوي ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن زەرتتەۋ ەڭبەگىمنىڭ تۇساۋكەسەرى قازاق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى. اتالعان شاراعا گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءجاميلا كىنادجى ارنايى كەلدى. تۇركيا ەلشىلىگى مەن انكاراداعى ەۋرازيا جازۋشىلار وداعى اتىنان كەلگەن العىسحاتپەن ماراپاتتالدىم. پىكىر الماسقاندار تالدانعان مونوگرافيا قازاق پەن تۇرىك ادەبيەتىنىڭ تەرەڭ بايلانىستارىنا قوسىلعان ەلەۋلى تۋىندى دەگەن باعا بەردى. بۇل دا ۇلكەن جەتىستىگىمنىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن.
«ق ر ج و و ۇزدىك وقىتۋشىسى» گرانتى بويىنشا جوسپارلانعان قازاق- ورىس ادەبي بايلانىستارىنا ارنالعان اۆتورلىق ۇجىمداعى مونوگرافيامىز بويىنشا رەسەيلىك عالىمدارمەن عىلىمي بايلانىس جاساۋ، پىكىرلەر الماسۋ ماقساتىندا ماسكەۋ قالاسىندا بولدىم. رەسەيلىك عالىمدارمەن كەزدەسىپ، عىلىمي ىزدەنىستەرمەن ءبولىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قازاق، ورىس ادەبي، مادەني بايلانىستارى جايىندا سىر بولىستىك. زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزگە قاجەتتى ماتەريالدار الدىق. سونىمەن قاتار قىرعىزستانداعى رەسەي- قىرعىز حالىقارالىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الەكساندر كاتسيەۆپەن تانىسىپ، عىلىمي بايلانىس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى. عالىم مونوگرافيالىق ەڭبەككە تالداۋ جاساپ، پىكىرىن بەردى.
شەتەلدىك عىلىمي ورتادا زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ عىلىمي جاڭالىقتارى مەن نەگىزگى تۇجىرىمدارىن تانىتۋدىڭ وزەكتىلىگىن ەسكەرىپ، يمپاكت فاكتورلى شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمدارعا ماقالالار جاريالاپ، شەتەلدە وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ قايتتىم.
بۇگىنگى تاڭدا عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا حالىقارالىق دەڭگەيدە جاسالعان عىلىمي جۇمىستار جوعارى باعالانادى. باستى مىندەت قازاق عىلىمىن الەمگە تانىتۋدان تۋىنداۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ءبىراق شەتەلدىك عىلىمعا تاۋەلدى بولۋ دەگەن تۇسىنىك بولماۋ قاجەت، حالىقارالىق دەڭگەيدە شەتەلدىك عالىمدارمەن تاجىريبە الماسۋ دەپ ۇعۋ كەرەك. تاۋەلسىز ەلدىڭ عىلىمى دا ەشكىمگە تاۋەلدى بولماسى انىق. «جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» گرانتىنىڭ ناتيجەسىمەن شەتەلدىك تاعىلىمدامادان ءوتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەۋروپا ساپارى فرانسيا ەلىنەن باستالدى. پاريجدەگى فرانتسيا اكادەمياسىندا بولىپ، شەتەلدىك عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىمەن تانىستىم. تاعىلىمداما اياسىندا فرانسيانىڭ نيسسا ۋنيۆەرسيتەتىندە حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. كونفەرەنسياعا باراتىن جولدا پاريج- جەنەۆا- گەنۋيا- نيسسا- ليون- پاريج، سونىمەن قاتار ەكس لە بەن، لوزاننا، ميلان، موناكو، كاننى ي اۆينون قالالارىنا تانىمدىق شارالار ۇيىمداستىرىلدى. تانىمدىق ساپار بارىسىندا اكادەميا مۇشەلەرىنىڭ دارىستەرىن دە تىڭداپ قايتتىق.
گرانت قارجىسىمەن ايماقتىق «مەنىڭ ادەبي ولكەم» اتتى ايماقتىق جاس عالىمدار بايقاۋىن وتكىزدىم. شارانى وتكىزۋدەگى ماقسات ايماقتىق جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جاس عالىمداردىڭ عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىستارىن ارتتىرۋ، عىلىمي ىزدەنىستەرىن ىنتالاندىرۋ، ستۋدەنت جاستارعا عالىمدار تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. بايقاۋ قورىتىندىسىندا م. وتەمىسوۆ اتىنداعى ب ق م ۋ ستۋدەنتى زايرا ءابىلوۆا باس جۇلدەنى يەلەنىپ، ءوزىم تاعايىنداعان 100 مىڭ تەڭگەلىك اقشالاي سەرتيفيكاتقا يە بولدى. ۇزدىك، عىلىمدا تالابى بار ستۋدەنتتەرگە عالىمدار تاراپىنان قولداۋ جاساۋ ماقساتىندا جاسالعان قارجىلىق قولداۋدى ستۋدەنت ماسكەۋ ساپارىنا پايدالاندى.
اتالمىش گرانت قاراجاتى ءبىر جىلعا بەرىلەدى. ءبىر جىل ىشىندە ءبىراز جۇمىستانىپ، ناتيجەلى جۇمىستار اتقارۋعا تالپىندىق. عالىمدارعا دەگەن، ۇستازدارعا دەگەن مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ بولسا، عىلىمي ىزدەنىستەر ءۇشىن زور مۇمكىندىكتىڭ بىرەگەيى بولدى دەپ ەسەپتەيمىن.
- ەلىمىزدە ءتىل ماسەلەسى شەشىلدى دەپ ويلايسىڭ با؟
- ءار ادامنىڭ كوكەيىندە جۇرەتىن سۇراق. تۇبەگەيلى شەشىلدى دەپ ويلامايمىن. قۇجاتتار مەملەكەتتىك تىلگە تۇبەگەيلى كوشسە. كەڭسە ءتىلى تولىقتاي قازاقشا سويلەسە، العا ىلگەرىلەۋ بولار ەدى. حات قاي تىلدە كەلسە، سول تىلدە جاۋاپ بەرىلەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەيبىر مەكەمەلەردەن، قۇزىرلى ورگانداردان ءالى دە كىرىس حاتتارى ورىس تىلىندە كەلىپ جاتاتىندىعى كەزدەسىپ قالادى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ جاتقانىنا، ارينە، قۋانامىز. اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە الماتى قالاسىنداعى مەكەمەلەردە ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارىندا قازاق تىلىنەن ساباق بەرگەنمىن، سول كەزدەردە قازاق ازاماتتارىنىڭ امالسىزدان كەلەتىندەي كۇيلەرىن كورىپ، قىنجىلاتىن كەزدەرىمىز بولعان.
كەلەلى پروبلەمانىڭ بىرىنە اينالعان ءۇش ءتىلدى وقىتۋعا دا توقتالىپ وتكەن ەلباسى ناقتى تاپسىرمالارىن دا بەردى. ءۇش ءتىلدى وقىتۋعا كوشۋ، اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ بارلىق پروبلەمالاردى ەسكەرە وتىرىپ، كەزەڭ- كەزەڭمەن ەنگىزۋ قاجەتتىگى ايتىلعان بولاتىن. وسى جەردە كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرەتىن ءبىر سۇراق بار. مينيسترلىك ءۇش تىلدە وقىتۋدى ەنگىزۋدە ەسكەرۋى كەرەك جايتتار بار. گۋمانيتارلىق سالاعا قاتىستى. مەن ادەبيەتتىڭ ءار كەزەڭىنەن ساباق بەرەمىن. «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن كۋرسىنان دا. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءار كەزەڭىن بەرگەندە، اتاپ ايتار بولسام، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاق ادەبيەتىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ ساناعا سىيمايتىن دۇنيە سياقتى كورىنەدى. قازاقتىڭ بالاسى قازاقتىڭ ادەبيەتىن، ءتول تۋىندىسىن ءوز انا تىلىندە ۇعىنۋى قاجەت. ماماندىق بويىنشا، اعىلشىن تىلىندە وتىلەتىن ساباقتار سانى وتىز پايىزدى قۇراۋى كەرەك. جالپى مىندەتتى پاندەر، ونىڭ ىشىندە شەت ءتىلى، كاسىبي شەت ءتىلى، ينفورماتيكا، ەكولوگيا سىندى پاندەردى قالدىرعاننىڭ وزىندە پايىزدىق كورسەتكىش قۇرالمايدى. شەتەل ادەبيەتىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ كوپ قيىندىق تۋعىزباس. الەم ادەبيەتىمەن ءتۇپنۇسقادا تانىسا الادى.
ادەبيەتتىڭ ۇلتقا قىزمەت اتقاراتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت. قازاق قالامگەرى وزگە تىلدە جازبايدى عوي. شىعارماسىن ءوز انا تىلىندە جازادى. سوندىقتان ءتىل مەن ادەبيەتتى دە ۇرپاق ءوز تىلىندە مەڭگەرۋى قاجەت. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتول تۋىندىلارىن تالداپ، اعىلشىن تىلىندە عىلىمي باسىلىمداردا ەڭبەكتەر جاريالاۋ ول بولەك دۇنيە. قازاق ادەبيەتىن الەمگە تانىتۋدىڭ ءبىر جولى ىسپەتتى دەپ قاراۋعا بولادى. ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىم، پاندەردى تەك جوعارى سىنىپتاردا شەت تىلىندە وقىتسا. ونىڭ ىشىندە تەك ساناۋلى پاندەردى. قاجەت ادام اعىلشىن ءتىلىن ءوزى- اق ۇيرەنەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن قانشاما جاستار اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ، وقىپ كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ كوبىسى ءۇش تىلدە وقىتىپ جاتقان مەكتەپتەن شىققان جوق. بالاباقشادان باستاپ ەنگىزىلۋىنە تۇبەگەيلى قارسى ادامداردىڭ ءبىرىمىن.
- ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا سايكەس قانداي جوبالاردى قولعا الۋ كەرەك دەپ بىلەسىڭ؟
- دامۋدىڭ داڭعىل جولى - جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك. وسى ۇستانىم تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن باستى قاعيداعا اينالعانى ايقىن. ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ بۇل باعدارلاماسى رۋحاني جاڭعىرۋعا باستايتىن جاڭا باستامالارعا جول اشىپ كەلەدى. بۇل كەيىنگىگە قالار تاريح، بۇگىنگىگە قالانعان جاڭا باستاما. ماقالادا ۇسىنىلعان باستامالار شيرەك عاسىرلىق تاۋەلسىزدىگىمىزدە ورىندالعان رۋحاني جاڭعىرتۋلاردى تولىقتىرا تۇسەدى.
ەلباسى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن ەنگىزۋ ارقىلى ءپاتريوتيزمنىڭ جارقىن ۇلگىسىن ناقتى ناتيجەمەن كورسەتۋدى مىندەتتەدى. «تۋعان جەر» باعدارلاماسى جالپىۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ قاينار بۇلاعى بولۋى ءتيىس. ەلباسىمىز «تۋعان جەرگە، ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت- داستۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ - شىنايى پاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى» ، - دەپ تەگىننەن- تەگىن ايتپاسا كەرەك-تى. ەلباسى «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» دەگەن حالىق ماقالىنا ەرەكشە اكتسەنت بەردى. پاتريوتيزم تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستاۋ الادى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە وتاندى سۇيۋگە، تۋعان جەرگە تاعزىم ەتۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەيتىن ءىس- شارالار ۇزىلگەن ەمەس. وقۋ ورنىندا بۇرىننان فيلولوگيا، تاريح فاكۋلتەتتەرىندە تاريحي ولكەتانۋ، ادەبي ولكەتانۋ كۋرستارى دا جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
ءبىلىم بايقاۋلارىندا شىعارما جۇمىستارىن جازعاندا، كوبىنە «تۋعان جەر» تاقىرىبىندا جازعان جۇمىستار ءجيى كەزدەسەتىن. «باعدارلاما بويىنشا دايىن بولماعاسىن، ەركىن تاقىرىپتى تاڭدادىم» دەگەن جاۋاپتار دا ەستيتىنمىن. تۋعان جەر تاقىرىبىن ەرىكسىز تۇردە تاڭداۋدىڭ دۇرىس قاعيدا ەمەستىگىن ۇعىناتىن كەز كەلدى. بۇل تاقىرىپقا ۇلكەن دايىندىقپەن، تۋعان ەلدى ءسۇيۋ، تاريحىن قاستەرلەۋ، ءداستۇرىن ۇلىقتاۋ، ناسيحاتتاۋ ماقساتىمەن كەلۋ كەرەك. «تۋعان جەرگە تاعزىم» دەگەن اتپەن شارالار كوپتەپ وتىلۋدە. تابيعاتىن تاماشالاپ، ادەمى جەرلەرىن سۋرەتكە ءتۇسۋ ازدىق ەتەدى. ەل تاريحىن، جەر تاريحىن، شەجىرەسىن، قاسيەتتى مەكەندەرىن، ولار جايىندا سىر شەرتەتىن اڭىز اڭگىمەلەردى ىزدەۋ، تالقىلاۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى جەتىلدىرۋ قاجەت. مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىر كۇندە، ءبىر ۋاقىتتا ءبىر تاقىرىپتا شىعارمالار نەمەسە ەسسەلەر بايقاۋى ۇيىمداستىرىلسا. باتىس قازاقستان جاستارى تۇگەلدەي قاتىساتىنىن ەسكەرسەك، وسى ءوڭىردىڭ تۇتاس اۋداندارى مەن ەلدى مەكەندەرى تۋرالى، تۋعان جەردى ۇلىقتايتىن ءبىراز دۇنيەلەر شىعار ەدى.
ادەبيەتشى، فولكلوريست عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءماتجان تىلەۋجانوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا وراي رەسپۋبليكالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالار، تاعىلىمدىق شارالار جوسپارلانۋدا. ول كىسى - فولكلورلىق ساراماندى ۇيىمداستىرىپ، باتىس ءوڭىرىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى مەن قازاقتىڭ قولونەر بۇيىمدارىن جيناستىرىپ، ۇلتتىق جادىگەرلەردى ۇلىقتاۋدا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن عالىمدارىمىزدىڭ بىرەگەيى. بۇگىندە م. م. تىلەۋجانوۆ اتىندا ارنايى كابينەت بار، عالىمنىڭ ءوز قولىمەن تاپسىرعان مۇرالارى ساقتاۋلى.
جيناعان قولونەر بۇيىمدارى ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ مۇراجايىندا. عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە اتالعان بۇيىمداردى جيناۋ ماسەلەسىندە سىن كوزبەن قاراپ، قارسى شىققانداردىڭ بولعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەدى. عالىمنىڭ رۋحاني مۇرانى جيناقتاۋداعى تۇپكى ماقساتى ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن ۇشتاسىپ جاتقانداي.
م. تىلەۋجانوۆ اتىنداعى كابينەتكە تاپسىرىلعان، عالىمنىڭ ءوزى جيناقتاعان حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى (باتىس ءوڭىرى بويىنشا) ساقتاۋلى بولعانمەن، كىتاپ رەتىندە شىعارۋ ءالى كۇنگە دەيىن قولعا الىنباي كەلەدى. تەحنولوگيانىڭ دامىعان ۋاقىتىندا ماشينكامەن باسىلعان ماتەريالداردىڭ پاپكادا تىگىلىپ ساقتالۋىمەن شەكتەلمەي، ەلەكتروندى نۇسقاسىن جيناقتاپ، باستىرۋ جۇمىستارىنا جەتەكشىلىك جاساپ، قولعا الىپ جاتىرمىز. وسىنداي ويدا جۇرگەن جوسپارلارىمىزدى جۇزەگە اسىرساق دەگەن تىلەگىمىز بار.