تورعايدىڭ كۇرەڭ تورى توبىلعىسى جازۋشى- ەتنوگراف سەيىت كەنجەاحمەتوۆ تۋرالى ەسسە- تولعاۋ
ءبىر كورگەن سياقتىمىن... مەن دە ەجىرەيىپ قارادام، ول دا ەجىرەيىپ وتە شىقتى. توقتا! مىناۋ الگى ساتيريك- سىقاقشى، ەتنوگراف- زەرتتەۋشى سەيىت كەنجەاحمەتوۆ ەمەس پە؟! ءدال ءوزى! اينالىپ ارتىما قاراسام، سەكەڭ اۋدەم جەرگە بارىپ تا قالعان ەكەن:
«اۋ، سەكە! سەيىت اعا!» دەپ ايعاي سالدىم. جارىقتىق جالت قارادى. باردىم. «ءسىز سەيىت اعا ەكەنسىز عوي.. .». «ەندى كىم دەپ ەدىڭ، مايمىل دەپ قالعان جوقسىڭ با؟». كۇلىپ جىبەردىم دە، قۇشاقتاي الدىم.. . سەيىت كەنجەاحمەتوۆپەن وسىلاي تانىسقان ەدىك. كەيىن اعادان بىرنەشە مارتە سۇحبات الدىم. قويعان سۇراققا ەشقاشان ءۇستىرت جاۋاپ بەرمەيدى. تەرەڭنەن تولعايدى. بىلمەيتىنى جوق.
عافەكەڭ (عافۋ قايىربەكوۆ) وسى ءىنىسى جايلى:
كۇندە ۇشاتىن كۇمبەز كوككە قاناتىڭ،
قۇداي بەرگەن سەنىڭ نۇرلى تالانتىڭ،
سەنىڭ ءسوزىڭ قالىڭ ءسوزدىڭ ىشىنەن،
ەل وقىسا، جاڭىلماي- اق تاباتىن.
اقىنسىڭ جاسىڭ كىشى، جولىڭ كىشى،
ءارقاشان بىرگە ۇشۋشى ەد كوڭىل قۇسى،
جاس كۇنىن ساعىنعاندا جولىققايسىڭ،
تورعايدىڭ كۇرەڭ تورى توبىلعىسى - دەسە، شوڭ اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ كوكەسى «قىر ەلىنىڭ كرىلوۆى»، ەتنوگراف عالىم نۇرسان ءالىمباي «كوشپەلى ەنتسيكلوپەديا» دەپتى.
سەيىت اعانىڭ تەكتىلىگى تۋعان توپىراقتان، اتا- انا تاربيەسىنەن دارىعان. سوناۋ ءبىر كولحوزداستىرۋ جىلدارى اكەسى كەنجەاحمەت ۇجىمدىق شارۋاشىلىق باستىقتارىنىڭ ءبىرى بوپتى. مىندەتى - ءشوپ- جەم تاراتادى. العان ۇلەسىنە ريزا بولماعان تۋعان اعاسى كەنجەاحمەتتى قامشىنىڭ استىنا الىپ، بوقتاپ سابايدى. كەنجەكەڭ ءلام دەمەيدى. اعاسى كەتكەن سوڭ، «ە، ساباسا ءوز ءىنىسىن سابادى، بوقتاسا ءوز ءىنىسىن بوقتادى مەنىڭ نەم كەتتى» دەپ قاسقايىپ تۇرا بەرىپتى. سەيىت اعانىڭ اكەسى سوعىستان ورالماعان. اقسەلەۋ اعامىز ايتپاقشى، سەكەڭ جەسىر اناسىنىڭ ەتەگىنە ورالىپ ءجۇرىپ ەرجەتكەن بەيباق. ال، اناسى كەرەمەت ادام بوپتى. ءتىپتى، جاسى جەتىستى جيەكتەگەن تۇستا سەيىت اعا ءوزىنىڭ اناسى تۋرالى ايتقاندا ەگىلىپ وتىراتىن.. اناسىنىڭ اتى - ءساليما سمايل قىزى. 1904 -جىلى تۋعان.
1881 -جىلى تورعايدا ىبىراي التىنسارين اشقان قىزدار مەكتەبىندە ورىسشا ءبىلىم العان. كەيىن قازان قالاسىندا مەدىرەسە بىتىرگەن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاندا اۋىلدا ءمۇعالىم بولعان. 1936 -جىلى امەڭگەرلىك جولمەن قاينىسى كەنجەاحمەتكە قوسىلعان.. . كۇيەۋى سوعىسقا اتتانعان سوڭ ءبىر جاسار جالعىز ۇلى سەيىتتى قۇنداقتاپ الىپ، ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەلدەن ماي جينايتىن اگەنت بولىپتى. قۇنداقتاعى كىشكەنتاي سەيىتتى مۇسىركەگەن ەل «اكەسى جاقسى ادام ەدى» دەپ ءبىر قاسىق ماي ارتىق بەرەدى. - مەن سول مايمەن جان باعىپپىن، - دەۋشى ەدى سەكەڭ.
«جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي، سوعىستىڭ سوڭىن الا ەل ءىشىن قىزىلشا اۋرۋى جايلايدى. جاس بالالار قىناداي قىرىلادى. سەكەڭ ايتادى: - كورشىنىڭ ءوزىم قاتارلاس ەر بالاسى، «ءاي، سەيىت، مىنا قارا جەر مەنى تارتقالى جاتىر» دەپ قولىنداعى شىبىقپەن توپىراقتى سابالاپ وتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن دە توسەك تارتىپ جاتىپ قالدىم. انام جارىقتىق، قاتتى قايعىردى. «قۇداي- اۋ، جالعىز ۇلىم ولسە، كەنجەاحمەتتتىڭ شاڭىراعى يەسىز قالادى- اۋ» دەپ ەڭىرەيدى. سودان ءالى ەسىمدە، انامنىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنىن ءبىر قىزى جانە مەنىڭ جالعىز قارىنداسىم بار- تىن. ەكەۋىن مەنىڭ ەكى جاعىما جاتقىزدى. سودان مەنىڭ امان قالۋىمدى تىلەپ جاراتقانعا جالبارىندى. و، قۇدىرەت، تاڭەرتەڭ ويانسام ەكى جاعىمدا جاتقان اپام پەن قارىنداسىم قايتىس بوپ كەتىپتى. كەشىكپەي اۋرۋدىڭ بەتى قايتىپ قۇلانتازا جازىلدىم.. .
1948 -جىلى «ايەلدەردى باسشى قىزمەتكە تارتۋ» جايلى جوعارى جاقتان نۇسقاۋ كەلىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە، ءساليما اپامىز تامقامىس كولحوزىندا باسقارمانىڭ ورىنباسارى بولادى. 1949 -جىلى «اق قويان» جۇت بولىپتى. كولحوزدىڭ ۇزىن الا بيەسىن ءمىنىپ، مالشى- قوسشىلاردى ارالاپ اۋىلعا تۇندەلەتىپ كەلە جاتقان ءساليما اپامىزدى ءۇيىرلى قاسقىر قورشايدى. يەن دالا، بوران ۇلىپ تۇر. اش قاسقىرلار دا ۇمىتالدى، اپامىزدا اتتىڭ باسىن جىبەردى. ۇزىن الا بيە جولعا جەل اكەپ ۇيگەن قاسات قاردى بۇرقىراتىپ تارتىپ كەلەدى. قاسقىرلاردا قالار ەمەس. ارتىنا بۇرىلىپ قاراسا، كوك سۇر ارلان تاقاپ- اق قالعان ەكەن. جالما- جان بوكتەرگىدەگى ەلتىرى ىشىكتى شەشىپ الىپ لاقتىرادى. اش بورىلەر ۇمىر- جۇمىر تەرى ىشىكتى جۇلمالاپ ءسال تىنىستايدى دا، الا بيەدە ءوشى قالعانداي ءتىپتى ورشەلەنىپ ۇمىتىلادى. قاسقىرلار وكشەلەپ كەلىپ قالعاندا استىنداعى كوپشىكتى لاقىرادى. قولىندا نە بار سونىڭ ءبارىن ءبىر- بىرلەپ لاقتىرىپ وتىرادى. جارىقتىق الا بيە كىسىنەپ قويىپ تارتادى. ءسويتىپ، اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنەدى. قاسقىرلار قالا بەرەدى.
ارتىنان اناسى ايتادى ەكەن: - اش قاسقىردان امان قالام دەپ ويلاعام جوق. جانىم قىسىلعاندا شىرىلداعان جالعىز ۇلىم، سەيىتىم ەسىمە ءتۇستى، - دەپ. ارا دا اپتا وتكەن دە، سەيىتتىڭ اناسىن اۋداندىق پارتيا بيۋروسىنا شاقىرتىپ ماسەلەسىن قارايدى: «ءساليما سمايل قىزى كولحوزدىڭ مالىن زورىقتىرىپ ءمىنىپ، الا بيەگە قۇلىن تاستاتقان». مۋسين دەگەن بيۋرو مۇشەسى قولىندا پيستولەت «سوتتاۋ» كەرەك دەپ دىكەڭدەيدى. ءساليما اپامىز: - مەن زاڭعا باعىنىم، سوتتاڭدار، ءبىراق جالعاز شارتىم بار، تۇرمەگە مىنا جالعىز ۇلىمدى الا كەتەمىن، - دەپتى ەتەگىنە ورالىپ تۇرعان ون جاسار سەيىتتى كورسەتىپ. جيىندى باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ:
- جانىڭنان ءبىر ەلى تاستامايتىنداي ۇلىڭدا نە قاسيەت بەر، - دەگەن سۇراعىنا اپامىز: - بۇل بالا تەك مەنى ەمەس ەرتەڭ ەلدى اسىرايدى، قازاقتىڭ ءداستۇرىن قۇرمەتتەيتىن، سالت- ساناسىن ارداقتايتىن ازامات قىپ وسىرەم بۇل بالانى. سوندىقتان ەشقاشان جانىمنان تاستاماۋىم كەرەك!!! اپامىزدىڭ ءسوزىن ەستىگەن بيۋرو مۇشەسى زەينوللا دانياروۆ دەگەن كىسى: «اۋ، اعايىن، ەگەر دە الا بيەنى وسى اداممەن قوسىپ قاسقىر جەپ كەتسە كىمدى سوتتايمىز» دەگەندە بارىپ باسقاسى تىنىشتالىپتى.
وسى اڭگىمەلەردى ايتىپ بولىپ سەيىت اعامىز كوزىنىڭ جاسىن سۇرتەتىن. سودان كەيىن ايەلىم مەن انامنىڭ ءبىر- بىرىنە قاباق شىتقانىن كورمەدىم، دەيتىن. اناسى 1981 -جىلى اقپان ايىندا تاڭعى نامازىن وقىپ بولىپ، قاسىنا جالعىز ۇلى سەيىتتى شاقىرىپ الىپ: «بالام بۇل زاماندا ەلگە دەرت بولىپ جابىسقان ەكى پالە بار. ءبىرى - اراق، ءبىرى - شىلىم. اراق - اقىلىڭدى ازدىرادى، شىلىم - ءتانىڭدى توزدىرادى. وسى ەكەۋىنە جولا ما!!!» دەگەندە يمانىن ءۇيىرىپ باقيعا اتتانعان.
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
