الاش اسكەرى جايىندا نە بىلەمىز - فوتو
ارينە، الاش اسكەرى تۋرالى دەرەك كوپ ەمەس. بۇل ءبىر جاعىنان ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن سۇرقيا ساياساتتىڭ سالدارى. ۇلت اسكەرى تۋرالى ماسەلە تۋرالى «قازاق» گازەتىندەگى «قايتسەك جۇرت بولامىز؟ » اتتى ماقالاسىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا توقتالا كەتەدى.
تاۋەلسىز جۇرت بولۋدىڭ جولى تۋرالى ول:
«اۆتونومياعا تىرىسالىق، دەربەس ۇكىمەتىمىز، ءوز اسكەرىمىز بولسا بىزبەن اركىم دە ەسەپتەسپەك» دەپ تۇيىندەيدى. سوسىن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ توقەتەرىن دە تارقاتادى: «جاۋاپ بىرەۋ- اق اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز!». 1917 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قارۋلى اسكەرىن جاساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى بەلگىلى.
ءبىراق باستاپقىدا «الاش ميليتسياسى» اتالعان الاش اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى، قۇرامى، قارۋ- جاراقپەن، كيىم- كەشەكپەن جاساقتالۋى جايىندا مالىمەتتەر ماردىمسىز. ءتىپتى ءدال وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن الاشتانۋشىلاردىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋ قارساڭىندا الاش اسكەرى جايىنداعى دەرەكتەردى ءبىلۋ ءۇشىن ەلورداداعى ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري- تاريحي مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى الماگۇل ساعىندىق قىزىنا جولىققان ەدىك.
«اتا- بابالارىمىز ەجەلدەن ازاتتىق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەنى بەلگىلى. 20 - عاسىردىڭ باسىندا دا بوستاندىق ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن قازاق زيالىلارى الاش قوزعالىسىنا ۇيىتقى بولدى. جالپى الاش قوزعالىسى ءوز باستاۋىن 1905 -جىلى قارقارالىدا پاتشا ۇكىمەتىنە قۇزىرحات جولداۋدان الادى. قوياندى جارمەڭكەسىندە 12767 ادام قول قويعان تاريحي قۇجاتتا وتارشىلدىق تاراپىنان قازاقتىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق شارۋاشىلىق، مادەني- رۋحاني جاعىنان كورگەن قىسىمى اشىق ايتىلدى.
سول جىلى ورال قالاسىندا باقىتجان قاراتايەۆ، ءاليحان بوكەيحان باستاعان زيالى توپ «قازاق كونستيتۋتسيالىق- دەموكراتيالىق پارتياسىن» قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ال 1906 -جىلدان باستاپ قازاق زيالىلارى ءبىرىنشى، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ، سول جىلدارى ءبىر- بىرىمەن جاقىن تانىسا ءتۇستى. 1911 -جىلى «ايقاپ» جۋرنالى، 1913 -جىلى «قازاق» گازەتتەرىنىڭ شىعۋى دا قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر يدەيا ماڭىنا توپتاسا باستاۋىنا تۇرتكى بولدى.
1917 -جىلى پاتشا ۇكىمەتى تاقتان تايىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورناۋىن الاش زيالىلارى بوداندىقتان باسى بوس ەل بولۋ جولىندا اشىلعان داڭعىل جول دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان سول جىلى ورىنبوردا جالپى قازاق سەزى ءوتىپ، 14 ماسەلە قارالىپ، «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا ۇيعارىم جاسالدى. 300 دەلەگات قاتىسقان ەكىنشى جالپى قازاق سەزى دە ءدال وسى قالادا ءوتىپ، وندا 10 ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇردى. سەزدە الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، ءتوراعالىعىنا ءاليحان بوكەيحان سايلاندى»، - دەدى مۋزەي قىزمەتكەرى الاشوردا ۇكىمەتىنە ارنالعان ارنايى بولىمدەگى تاريحي قۇجاتتاردى تانىستىرا كەلە.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق بالاسى ەكىنشى مارتە باس قوسقان سەزدە كوتەرىلگەن 10 ماسەلەنىڭ ءتورتىنشىسى ميليتسيا تۋرالى بولعان. ول جايىندا حالەل عابباسوۆ بايانداما جاساعان. ونىڭ بايانداماسى 1918 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا «قازاق» گازەتىندە جارىق كورىپ، سول ساتتەن الاش ميليتسياسىن جاساقتاۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان.
«18 -قاڭتار كۇنى الاشوردا ۇكىمەتى ورىنبوردا اتامان دۋتوۆپەن الاش ميليتسياسىن دايىنداۋ، قاجەتتى قارۋ- جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن كەلىسكەن بولاتىن. الايدا، ەلدە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋىنا بايلانىستى بۇل جۇمىستار توقىراپ، الاشوردانىڭ شىعىس جانە باتىس بولىمشەلەرى قۇرىلدى. سەمەيدە ورنالاسقان شىعىس الاشوردانى ءاليحان بوكەيحان، ال ورال قالاسىنان 140 شاقىرىم جەردەگى جىمپيتىدا ورنالاسقان باتىس الاشوردانى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقاردى. ءبىراق باتىس الاشوردا شىعىس الاشورداعا باعىنىشتى ەدى. الاش تانۋشى بەرىك ءابدىعاليدىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا باستاپقى كەزدە الاش ميليتسياسىنىڭ ساپىندا 200-گە جۋىق ادام بولدى»، - دەدى ول.
ءبىراق، 1918 -جىلدىڭ باسىندا بولشيەۆيكتەر ءىرى قالالاردى باسىپ العاننان كەيىن بۇل باستاما اياقسىز قالدى. الايدا سول جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان ءۇش كىسىدەن تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرۋ تۋرالى تاريحي قۇجاتقا قول قويادى. اتالعان قۇجاتتا:
«الاشوردانىڭ جانىنا اسكەر مينيسترلىگىنىڭ مىندەتىن اتقاراتىن ءۇش كىسىدەن اسكەر كەڭەسى قۇرىلۋى قاجەت. كەڭەسكە الاشوردانىڭ وبلىستىق جانە ۋەزدىك بولىمدەرى جانىنان وبلىستىق جانە ۋەزدىك اسكەري كەڭەس اشۋ قۇقىعى بەرىلۋى كەرەك. اسكەري كەڭەسكە بولشيەۆيكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن جىگىتتەر جيناۋ مىندەتى جۇكتەلەدى»، - دەلىنگەن.
«الاش اسكەرىن قۇرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، جاۋىنگەرلەر جاساقتالعاننان كەيىن ونىڭ العاشقى كومانديرى قازى نۇرمۇحامەد ۇلى بولعان. وكىنىشكە قاراي، جاۋىنگەرلەردىڭ وقۋ- جاتتىعۋىن وتكىزىپ جۇرگەن ونى سەمەي قالاسىنىڭ ماڭىندا اتىپ كەتەدى. سول جىلى سەمەيدە العاشقى اتتى اسكەر پولكى قۇرىلىپ، ونىڭ كومانديرى قىزمەتىنە حاميت توقتامىشيەۆ كەلەدى. 1918 -جىلدىڭ 12- تامىزىندا ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اسكەري مينيسترىنە توقتامىشيەۆ ارنايى جازبا جولداعان. وندا ول سەمەيدە ءبىرىنشى الاش اتتى پولكى قۇرىلعانىن، ونىڭ قۇرامىندا 28 وفيتسەر، 750 اتتى جىگىت بار ەكەندىگىن اتاپ وتكەن. پاۆلوداردا 150 ، زايساندا 200 ، قارقارىلدا 250 ، وسكەمەندە 250 جىگىتتىڭ جاساقتالعانىمەن ولاردىڭ قارۋ- جاراقتارى جوق ەكەندىگىن ايتا كەلە 700 مىلتىق سۇرايدى»، - دەدى الماگۇل ساعىندىق قىزى.
مۋزەي قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋ، ونى قارۋ- جاراقپەن، كيىم- كەشەكپەن جابدىقتاۋ ماسەلەسى ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە جان- جاقتى تالقىعا تۇسكەن. بۇل ىسكە توبانياز ءالنياز ۇلى، حاسەن اقاي ۇلى، رايىمجان مارسەكوۆ، ىبىراي اقپاي ۇلى، سالىق ومار ۇلى، يسا كوپجاسار ۇلى، مەدەۋ ورازباي ۇلى، قاراجان ۇركىمبايەۆ سىندى قازاق بايلارى بەلسەنە ارالاسىپ، ولار الاشوردا اسكەرىنە ماتەريالدىق كومەك كورسەتكەن.
سول سەزدە قازاق دالاسىنىڭ بارلىق ۋەزدەرىندە قۇرىلاتىن الاش اسكەرىنىڭ جالپى سانى 13500 ادام بولۋى كەرەك دەگەن شەشىم دە قابىلدانعان. ياعني، بوكەيدەن 1000، ورالدان 2000، تورعايدان 3000، اقمولادان 4000، سەمەيدەن 1500، جەتىسۋ وبلىسىنان 2000 ادام اسكەر قاتارىنا شاقىرىلۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق، الاشوردا اسكەرىنىڭ ساپىندا جوعارىدا كورسەتىلگەن مولشەردەگى ساربازدىڭ بولعان- بولماعانى جايىندا دا ەش دەرەك جوق. تەك الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ سىبىردە قۇرىلعان كولچاك ۇكىمەتىمەن، ساماراداعى اق گۆاردياشىلار مەن ەسسەرلەرمەن كومۋچ ۇكىمەتىمەن جانە ومبىداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى جايىنداعى تام- تۇمداعان مالىمەت كەزدەسەدى.
«ماسەلەن، باتىس الاشوردانى باسقارعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ، عۇبايدوللا الىبەكوۆ، نۇرعالي يپماعامبەتوۆ سامارا قالاسىنا بارىپ، وندا كومۋچ ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ۆولسكيمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ورىنبور ارقىلى جىمپيتىعا 600 مىلتىق، بىرنەشە پۋلەمەت الىپ قايتادى. ءتىپتى، كومۋچ ۇكىمەتىنىڭ ويىل ۋالياتىنا 2 «مەرسەدەس» كولىگىن سىيعا تارتتى دەگەن دە دەرەك بار. قورىتا ايتقاندا، الاش اسكەرىنىڭ سانى، ءتىزىمى، كيىم ۇلگىسى، قارۋ- جاراعى، قاندا سوعىس ءىس- قيمىلدارعا قاتىسقاندىعى جايىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر»، - دەدى ول.
اۆتور: مارلان جيەمباي
