ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدەي اكە ەش جەردە جوق
«ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بايتەرەگىندەي بايتەرەك ەش جەردە جوق» دەگەندەي ەستىلسە دە وسى سوزىمنەن قايتقىم كەلمەي وتىر.
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ كەيىپكەرىن «قازان تاستاي شومبال» دەپ سۋرەتتەيتىنى سياقتى تىعىز دا نىعىز تۇرپاتتارى- اق ولاردى ەلدەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن. ءوزىمنىڭ اكەم دە ەكى وردەنى بار، ماسكەۋگە بۇكىلوداقتىق كورمەگە بارىپ كەلگەن ەڭبەك ادامى ەدى. كولەڭكەدە ۇيىقتاپ جاتقاندا باشپايلارىنىڭ اراسىنا قاعاز قىستىرىپ، وت تۇتاتىپ جىبەرىپ تۇرا قاشقانىم، ارتىما بۇرىلىپ قاراعاندا اربايعان جاپ- جالپاق اياقتارىن عانا كورىپ ۇلگەرگەنىم ەسىمدە.
ەسىك الدىنداعى جەلمەن سىقىرلاي تەڭسەلگەن ءزاۋلىم تەرەك نە، سوڭىمنان ەكى اتتاپ جەتىپ، توبەمنەن تونە تۇسكەن تەرەكتەي اكەم نە، ايىرماسى جوقتاي كورىنگەن. سول زاماننىڭ قاراعايداي- قاراعايداي ادامدارى ەسىمە تۇسكەندە، قازىرگى كەزدە ادام بويى بىرەر سانتيمەترگە ۇزاردى دەگەن سوزگە سەنىڭكىرەمەي قالام. ەكى لەنين وردەنى بار كولحوز باستىعى ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆ تە بويى مەن سويى كەلىسكەن كەۋدەلى كىسى ەدى. ك س ر و جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جانە بۇكىلوداقتىق كولحوزشىلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان.
شاكىر ابەنوۆ ەلباسىعا باتا بەرگەن ءسات بەينەلەنگەن ايگىلى سۋرەتتەگى القالى توپتىڭ شەتىنە تامان بايسالدى كەيىپ تانىتىپ تۇرعان سول ىبرايىمجان اعامىز. كەڭەس زامانىنداعى ەڭبەگى ءبىر بولەك تە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جەكە قوجالىق قۇرعان ەڭبەگى ءبىر بولەك. ۇلكەن كولحوزدى باسقارعان ادام «بۇل نە بولدى» دەپ كۇرت ءتۇسىپ كەتپەي، بىردەن قوجالىق قۇرىپ ەلگە ۇلگى كورسەتتى. قانداي جيىنعا شاقىرىلسا دا قاتاردان قالماي، ەلدى اۋزىنا قاراتىپ، ەڭبەككە ۇندەپ، بىرلىككە شاقىرىپ ءجۇردى. انا جىلى سايلاۋعا تۇسكەنىمدە شەشۋشى ءسوز ايتاتىنداي بەلسەنىپ، الدىڭعى قاتاردىڭ قاق ورتاسىندا قازديىپ وتىردى. ءومىر جاسى سول كەزدە سەكسەنگە تاياعان اقساقالدىڭ ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، مىنبەگە تۋرا قاراپ وتىرعان قالپى نازارىمدى ەرىكسىز اۋدارعان.
ماعان وتكەن تارشىلىق زاماندا تالقان جەپ وسكەن ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، ومىرلەرى ۇزاق بولاتىن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. جاستايىنان ەڭبەككە پىسكەن ادامدار ءومىر بويى سىپتاي بولىپ جۇرەدى. مىنا كىسى دە قىرىق جىل كولحوز باسقاردى دەگەنگە كەلىڭكىرەمەيتىن، ءوز قاناعاتى وزىندەگى ادام كورىندى. 1927 -جىلى دۇنيەگە كەلىپ، سەگىز جاسىندا اناسىنان، توعىز جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلىپتى. 5-سىنىپقا دەيىن عانا وقۋعا مۇمكىندىگى بولىپتى. سوعىسقا كەتكەن اعالارىنىڭ اماناتىن موينىنا الىپ، بىردەن قارا جۇمىسقا جەگىلگەن ەكەن. كەيىن بەردىبەك سوقپاقبايەۆ پەن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ جازاتىن ف ز و- دا وقىپ، قاراعاندىدا كومىر قازىپ، ءومىر كورگەن، ەل كورگەن، جەر كورگەن.
سودان سوڭ تۋعان اۋىلعا قايتىپ كەلىپ، ەسەپشى، قوي فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كولحوز ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان. 1966 -جىلدان باستاپ وردەندى شارۋاشىلىقتى تابان اۋدارماستان جيىرما التى جىل باسقارعان. وندا دا بۇرىنعى بىرنەشە كولحوزدىڭ باسىن قوسىپ، بىرىكتىرىلگەن شارۋاشىلىقتى وگىزدەي العا سۇيرەپتى. وگىزدەي العا سۇيرەپتى دەيتىنىم، ونىڭ ءبارى سوعان دەيىن تۇرالاپ قالعان شارۋاشىلىقتار بولعان ەكەن. وسى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ اۋىلى جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتە جازداعاندا، قالاي تاراتپاي امان الىپ قالعانى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى.
2004 -جىلى ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا سول شەجىن دەگەن اۋىلعا باردىق. ەسەنعالي راۋشانوۆ، تۇرسىنجان شاپاي ءبارىمىز اۋىلدىڭ باس جاعىنا شىعىپ، تاسقا سۇيەنىپ سۋرەتكە تۇستىك. ول تويعا ءابىش كەكىلبايەۆ پەن قۋانىش سۇلتانوۆ تا بارىپتى. مەنىڭ جۇرگىزۋشىمنىڭ اتى اداي بولاتىن. ەسەنعالي: «انا بالانى اتىن انىقتاپ ايتىپ ايقايلاپ شاقىرشى»، - دەپ قويمادى. ءازىلىمىزدىڭ استارىن تۇسىنگەن ءابىش اعامىز «بارەكەلدى» دەپ الىپ، قاستەيەۆتىڭ اۋىلىنىڭ تابيعاتىنا كەرەمەت باعا بەرىپ كوسىلە سويلەدى. شىنىندا دا ورگى جاعى اق شاڭقان تاۋمەن ۇشتاسقان، قاسىنداعى تەرەڭ سايدا بۋىرقانىپ وزەن اعىپ جاتقان، ال اينالاسىنداعى جازىعى كىلەم جاپقانداي كوكجاسىل ەلدىمەكەن كوز تويماستاي كوركەم بولاتىن. ايتايىن دەگەنىم، ەگەر ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆ بولماعاندا ءبىز ءابىش اعالارىمىز باستاپ بۇل جەرگە كەلەر مە ەدىك، كەلمەس پە ەدىك، ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن.
الپىسىنشى جىلدارى كولحوز باستىعى ا. ۋدالوۆ كەلىپ: «بۇل جەردە ەندى سەندەرگە ىستەيتىن جۇمىس قالمادى، ءبارىڭ تۇگەل ورتالىققا قاراي كوشىڭدەر»، - دەپ دىگىر سالىپتى. ءتىپتى، كوشكىسى كەلمەگەندەرمەن ەگەسكەندەي بولىپ، اۋلالارىن تۇرگىزىپ تاستاۋعا دەيىن بارىپتى. ال جاستايىنان جەر قادىرىن ءبىلىپ، شارۋاباستى بولىپ وسكەن ىبرايىمجان ونىمەن كەلىسپەي، الدىنا كىرىپتى. كەۋدەلەگەن كولحوز باستىعى كونبەي، بۇل اۋىل سوندا ونشاقتى جىل بار مەن جوقتىڭ اراسىندا ءىلدالدالاپ تۇرعان ەكەن. ۇيلەرى جارتىلاي قۇلاتىلعان، ەسىك- تەرەزەلەرى اڭكيگەن- ساڭكيگەن، كوشەلەرىنىڭ باس- اياعى ءتۇرىلىپ تاستالعان اۋىل ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالا بەرگەن. ءبىراق، وندا تۇگىن تارتساڭ ماي شىعاتىن قۇنارلى جەر، باسىن بۇرىپ ارنا تارتساڭ اعىلىپ- توگىلىپ كەلەتىن ەن- تەگىن سۋ، ءتورت تۇلىك مال وسىرۋگە قولايلى كەڭ مول ءورىس بار ەدى. «اتتەڭ، قولىما ءبىر تيسە»، - دەگەن وي پەندەلىكتەن ەمەس، ەلى مەن جەرىن سۇيگەن پەرزەنتتىك كوڭىلدەن تۋعان.
مەن ول كىسىلەردىڭ اتاعى شىعا باستاعان كەزدە تومەندەۋ سىنىپتىڭ وقۋشىسىمىن. اۋىلىمىز دا باسقا، ءبىر اۋداننىڭ ەكى باسىندامىز. ىبىرايىمجان اعا تۋرالى گازەتتەن وقيمىز، اۋداندىق راديوتوراپتان ەستيمىز. «1960-1980 -جىلدارى ارالىعىندا جاركەنت جەرىندە «دالا اكادەميكتەرى» اتانعان ءتورت اعامىز بولدى. ولاردىڭ ءبىرى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى، اتاقتى «وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» ۇجىمشارىنىڭ ءتوراعاسى، ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ن. گولوۆاتسكيي بولسا، ەكىنشىسى وداق كەزىندە ەكى رەت ۇلتتار پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، كالينين اتىنداعى ۇجىمشاردىڭ ءتوراعاسى ي. ءبىلالوۆ، ءۇشىنشىسى «ءۇشارال» ۇجىمشارىنىڭ ءتوراعاسى، لەنين، ەڭبەك قىزىل تۋ، «وكتيابر ريەۆوليۋتسياسى» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، «قازاق ك س ر- نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن اۋىل شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرى» ن. ساۋرانبايەۆ ەدى. ال ءتورتىنشىسى بۇگىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى كيروۆ اتىنداعى ۇجىمشاردىڭ ءتوراعاسى وسى ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆ اعامىز بولاتىن»، - دەپ جازدى كەيىن اۋدان اكىمى ەرمەك كەلەمسەيىت.
ءبىر كۇنى: «وسى كىسىلەر مەنىڭ اكەمدى نەگە كوتەرمەلەمەيدى؟»، - دەگەن وي كەلدى. كۇندە جۋاتىن جەيدەسىنىڭ ارقاسى اعارىپ تۇز بوپ جۇرەتىن اكەمە جانىم اشىدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيگە: «نۇراقىن، ايتقانىمدى تىڭدا، پارتياعا ءوت، سوندا بولاشاقتا ەڭبەك ەرى اتاعىنا ۇسىنىپ قالۋىمىز مۇمكىن»، - دەپ اۋدان باسشىسى ءوزى كەلىپ كەتكەن. قابىرعادا اكەمىزدىڭ ەسەپشىلىك وقۋ وقىعانىن ايعاقتايتىن جالعىز قۇجات قۇساپ تاستارى جاس بالانىڭ جۇدىرىعىنداي ۇلكەن شوت ءىلۋلى تۇراتىن. اۋدان باسشىسىنىڭ سول شوتقا تاڭىرقاپ قاراپ، ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ سۇراماي قالعانىن بايقادىم. ۇلكەن شەشەمىز ءلاتيپا: «مولدا بالا ەكى جىل سىبىردە جۇمىس ىستەپ، ماعان ءبىر پار باتەڭكە اكەپ بەرگەن»، - دەپ وتىراتىن. اكەمنىڭ ءوزى دە: «ءبىر ۆاگوننان جۇگىرىپ شىعىپ، ءبىز تەرەزەسىنەن قاراپ تۇرعان ەكىنشى ۆاگونعا جەتكەنشە سۋىق اۋاعا قاقالىپ، قۇلاپ ءتۇسىپ ءولىپ قالعان ادامدى كوردىم»، - دەپ بىردەڭەلەر ايتىپ قالاتىن. ەرتەسىنە شوت تا وزىنەن ءوزى جوعالىپ كەتتى، اكەم دە پارتياعا وتكەن جوق. ءبىراق بىرنەشە وردەن- مەدال العانى، ماسكەۋگە حالىق شارۋاشىلىعى كورمەسىنە بارعانى راس.
سودان وتىرا قالدىم دا اكەم تۋرالى ولەڭدەتىپ ون پاراقتاي ماقالا جازدىم. اكەم زۆەنو جەتەكشىسى، قاراماعىندا جەتپىس گەكتارداي جەر بار. تابىسى قوماقتى، اسىرەسە قوسىمشا ون ءۇشىنشى ايلىققا سول ۋاقىتتاعى ءبىر «جيگۋليدىڭ» قۇنىنا جەتىڭكىرەيتىندەي اقشا الادى. دەمەك پارتياعا وتسە، پارتيالىق جارنانى دا كۇرەپ تولەۋگە ءتيىس. ۇيدە سەگىز بالامىز، ءبارىمىز دە كەيىن الماتىعا بارىپ وقيمىز دەپ قۇلشىنىپ ءجۇرمىز. اكەم: «بالالارىم اياققا تۇرسىن، ادال ەڭبەك ەتسەم بولدى ەمەس پە؟»، - دەيدى. قارىنداسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەي، بىرگە تۋعانداردان جالعىز قالۋ وڭاي دەيمىسىز.
گازەتتەگى ىبرايىمجان اعانىڭ ومىربايانىمەن تانىسسام، ول كىسى دە جاستاي جەتىم قالعان، كورمەگەنى جوق. باسقالارمەن دە سالىستىرىپ كوردىم، قانداي تەڭەۋلەر ايتۋ كەرەك ەكەنىن دە ءبىلدىم. نەعىلسا دا اكەم تۋرالى جازعان العاشقى ماقالام وزىمە ءتاۋىر سياقتى كورىندى. ەكپىنىمدى بايقاعان اۋداندىق گازەتتىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى سادىق جۇماباي ەكى- ءۇش ءتىلشىنى كابينەتىنە جيناپ، ماعان ماقالامدى داۋىستاپ وقىتقىزدى. سودان سوڭ: «جاقسى جازىپسىڭ»، - دەپ ماقتاپ الدى دا: «ءبىراق ءوزىڭنىڭ اكەڭ تۋرالى ەكەن، ونى باسقانىمىز ىڭعايسىز بولادى، سەن ودان دا باسقا وزات ەڭبەككەرلەر تۋرالى جاز»، - دەپ شىعارىپ سالدى.
مىنە، سول سادىق اعامىز ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆتىڭ قاستەيەۆ اۋىلىن قالاي قالپىنا كەلتىرگەنى جايىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «شەجىن اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جۇزدەگەن گەكتار تىڭ جەردى يگەرۋگە كولحوز ءتوراعاسى باتىل كىرىستى. ەڭ الدىمەن، تۇرعىن ءۇي، مەكتەپ، كلۋب سالۋدى العى جوسپارعا شىعاردى. سونىمەن قاتار اۋداندىق سۋلاندىرۋ جۇيەسىمەن كەلىسە وتىرىپ، ەكى ءجۇز مەتر تەرەڭ سايداعى شەجىن وزەنى سۋىنىڭ ءبىر بولىگىن تەمىر- بەتوندى ارنانى قيالاپ سالىپ، تاڭدايى كەۋىپ جاتقان جەرگە شىعارۋ جۇمىسىن قولعا الۋدى جوسپارلادى. بۇگىنگى تىڭ جەر - ەرتەڭگى اعىل- تەگىل التىن استىق پەن ەت، ءسۇت، ماي... 1977 -جىلدان باستاپ شەجىن اۋىلىندا جاڭا ۇلگىدەگى تۇرعىن ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساپ تۇزەدى. بۇرىنعى كوشەلەردىڭ ءبارى قوقىستان تازارتىلدى. اۋىل قايتا تۇلەي باستادى. ال مۇندا كوشىپ كەلگەن ءاربىر وتباسىنا كولحوز باسقارماسىنىڭ شەشىمى بويىنشا 1500 سوم مولشەرىندە كومەك كورسەتىلدى. بىp كەزدەگى ەلى كەتىپ، جەرى قۇلازىپ قالعان اۋىل تانىماستاي بوپ قايتا تۇلەدى».
وقۋشى كەزىمىزدەن بەلىمىز قايىسىپ، جۇگەرى وتايتىنبىز. بىردە ىبرايىمجان اعانىڭ مەكتەپتەگى مارات دەگەن بالاسى كولحوزدىڭ ءشوبىن جيناپ جاتقان جەردەن ءوز بەتىمەن كەتىپ قالىپتى. ەرتەسىنە: «قاشقىندى ۇستاپ الدىم»، - دەپ بالاسىن شابىندىقتىڭ باسىنا ءوزى اكەلىپ تۇر دەيدى. سونداعى ايتقانى مىناۋ ەكەن: «باستىقتىڭ بالاسى كولحوزشىنىڭ بالاسىنان ارتىق ەمەس، بارلىق بريگادا مۇشەلەرى بىردەي جۇمىس ىستەۋى كەرەك».
ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆتىڭ ومىرىندە ونداي ەپيزودتار از ەمەس. سونىڭ وزىندە ۇستىنەن دومالاق ارىز ءتۇسىپ، ۇلكەن جەردەن تەكسەرۋشىلەر كەلگەن. ءبىراق، ارىز ايعاقتالماعان، ەشتەڭە دالەلدەنبەگەن. اياعى ورالحان بوكەيدىڭ «بەس تيىن» اتتى اڭگىمەسىندەگىدەي بولىپ شىققان. پوشتا باستىعىن ارى تەكسەرەدى، بەرى تەكسەرەدى. اقىرىندا بەس تيىن جەتپەي تۇرادى. تەكسەرۋشىلەر وعان ءمان دە بەرمەيدى. سوندا دا پوشتا باستىعى بەس تيىننىڭ ەدەننىڭ تەسىگىنە دومالاپ ءتۇسىپ كەتكەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ بارىپ «ۋھ» دەيدى. ىبرايىمجان اعامىز دا «كەتەم» دەيدى، ەل «كەتپە» دەيدى. سول كولحوزدى جيىرما التى جىل باسقارىپ، قانشاما اتاققا جەتتى. ءبىزدىڭ اكەمىز دە ومىردەن بىرەۋگە قىلاۋداي قيانات جاساماي ءوتتى.
قازىر ىبرايىمجان اعانىڭ ورتانشى بالاسى تۇرسىن ەكەۋمىز ءبىر قالادا تۇرامىز. ول ماعان: «اكەلەرىمىزدى ءبىر ەسكە الىپ قويساڭشى»، - دەپ قىسىلا كۇلىمسىرەيدى.
مەنىڭ ەسىمە العاشقى ماقالامدى قالاي اكەمە ارناپ جازعانىم تۇسەدى. ءبارىمىز دە اكەمىز، ءبىراق ولار قايتالانبايتىن اكەلەر. ونداي اكە باسقا ەش جەردە جوق. «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بايتەرەگىندەي بايتەرەك باسقا ەش جەردە جوق» دەگەندەي ەستىلسە دە وسى سوزىمنەن ەش قايتقىم كەلمەيدى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك،
جازۋشى
