ا ق ش پرەزيدەنتتەرىنىڭ يناۋگۋراتسياسى قالاي وتەدى؟

استانا. قازاقپارات - ەندەشە بىرنەشە ۋاقىتتان كەيىن بۇكىل الەمنىڭ نازارى ا ق ش- تا وتەتىن دونالد ترامپتىڭ يناۋگۋراتسياسىنا اۋادى.

 ءبىراق قازىردىڭ وزىندە وعان قارسىلار كوپ، ا ق ش- تىڭ 38 كونگرەسمەنى ترامپتىڭ سالتاناتتى ۇلىقتاۋ ءىس- شاراسىنا قاتىسۋدان باس تارتتى. ال جاڭا پرەزيدەنت «يناۋگۋراتسياعا قاتىسقىسى كەلمەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ شاقىرۋ بيلەتىن باسقالارعا بەرۋ قاجەت» دەپ پىكىر ايتتى.

 ترامپتىڭ يناۋگۋراتسياسىنا قانشا ادام كەلەدى، ءدال قازىر وعان بولجام جاساۋ ارتىق. ءبىراق بۇرىنعىلارمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، ادام شوعىرى از بولۋى ىقتيمال. سونداي- اق نارازىلىق دا ءورشيدى. ويتكەنى ونىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا ءالى دە امەريكادا قارسى توپتار كوپ.

وسى جەردە ءبىز ترامپتىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمى باستالماي تۇرىپ، «بۇرىنعى پرەزيدەنتتەردىڭ يناۋگۋراتسياسى قالاي ءوتتى؟» دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرەيىك.

 ءبىر عانا مىسال، وسىدان سەگىز جىل بۇرىن وتكەن باراك وبامانىڭ پرەزيدەنتتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە 1,5 ميلليوننان ارتىق ادام قاتىستى. بۇل ا ق ش تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن كورسەتكىش بولعانى جاسىرىن ەمەس. بۇرىن- سوڭدى مۇنداي سالتاناتتى ءراسىم بولعان جوق.

«الەم وزگەردى، ەندى ءبىز دە وزگەرۋگە ءتيىسپىز. الەمدەگى بارلىق حالىق پەن مەملەكەتتەر ءبىلۋى ءتيىس: امەريكا - كەز كەلگەن ەلدىڭ دوسى... مۇسىلمان ەلدەرى ءوزارا سەنىم مەن قۇرمەت تۇرعىسىندا العا دامۋ كەرەك. جاۋ ىزدەۋ - باستى ماقساتىمىز ەمەس. ءبىزدى جاڭا جاۋاپكەرشىلىك ءداۋىرى كۇتىپ تۇر». ۇلىقتاۋ راسىمىندە وسىدان سەگىز جىل بۇرىن باراك وباما وسىلاي دەدى. ءبىراق شىن مانىندە ولاي بولعان جوق. مۇسىلمان الەمى قىزىل قانعا بويالدى. كاددافي ءولتىرىلدى. تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە «اراب كوكتەمى» قاقتىعىس اكەلدى. بوسقىندار جايلى جەر ىزدەپ ەۋروپاعا اۋدى. ەندى قايتادان كەيىنگە شەگىنىس جاسالىق.

 باراك وبامانىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندە ءسوز سويلەۋى بار- جوعى 18 مينۋتقا سوزىلدى. جالپى امەريكالىق ساراپشىلار جاڭا پرەزيدەنتىنىڭ العاشقى رەسمي سوزدەرىنە قاتتى ءمان بەرەدى. وباما كاپيتولي الدىندا ءسوز سويلەپ تۇرىپ، «مەنى قوسقاندا، بۇگىنگە دەيىن ەل الدىندا ا ق ش پرەزيدەنتتەرى 42 رەت انت بەردى» دەپ ايتتى. مۇنى بىردەن سەزە قويعان امەريكالىق تەلەجۋرناليستەر «پرەزيدەنتتىڭ العاشقى قاتەلىگى» دەپ ماقالا دا جاريالاپ جىبەرگەنى بەلگىلى.

ءبىر قىزىعى، امەريكا پرەزيدەنتتەرىنىڭ تاريحىندا ۇلىقتاۋ راسىمىندە ەڭ قىسقا ءسوز سويلەگەن ۆاشينگتون بولىپتى. بار- جوعى 135 -  اق ءسوز. الايدا سويلەمەي- اق، اق ءۇيدى باسقارعان مەملەكەت باسشىلارى بار. ولار -  تايلەر، فيللمور، ەندريۋ دجونسون، ارتۋر جانە فورد. ءبىراق اتالعان ليدەرلەردىڭ ءبارى مەملەكەت باسىنا اياق استىنان كەلدى، ويتكەنى ولار ۇلىقتاۋ راسىمىنەن سوڭ ۇزاماي- اق قايتىس بولعانداردىڭ ورنىنا وتىردى.

دەگەنمەن 1817 -جىلدان بەرى امەريكالىق پرەزيدەنتتەر اشىق اسپان استىندا انت قابىلداپ كەلەدى. مۇنى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قولدانىسقا ەنگىزگەن -  پرەزيدەنت دجەيمس مونرو. ءبىراق بۇل ءتارتىپ تالايلارعا قيىن سوقتى. ءتىپتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى تۇسىندا ەڭ ۇزاق ءسوز سويلەگەن ۋيليام گەنري گارريسوننىڭ بيلىگى وتە قىسقا بولدى. «ول 8459 ءسوز ايتتى»، -  دەيدى ساراپشىلار. ءبىراق جەلدىن وتىندە تۇرىپ انت قابىلداعان گارريسون كوپ ۇزاماي مۇرتتاي ۇشتى. ءبىر ايدان سوڭ، وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ قايتىس بولدى. ال كەننەدي 20 گرادۋس سۋىقتا تۇرىپ انت قابىلداسا دا، ايازدى ەلەڭ قىلعان جوق. ءبىراق ونى ءبىر جىلدان كەيىن اتىپ كەتتى.

 بىزگە سالتاناتتى جاعدايدا وتكەن باراك وبامانىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمىن سونشالىقتى سيپاتتاپ جازۋدىڭ قاجەتى جوق دەسەك تە، ءراسىم «شىعىنسىز» وتكەن جوق. ارينە وبامانىڭ «ليمۋزين» كولىگىنىڭ سىرتى 5 توننالىق وق وتپەيتىن شىنى مەتالداردان قاپتالدى، ەگەر جازاتايىم وقىس وقيعاعا ۇشىراي قالعان جاعدايدا پرەزيدەنتكە قۇيىلاتىن قان قورى دا ماشيناداعى مۇزداتقىشتا ساقتالىندى. وسىلاي وباما يناۋگۋراتسياسىنا اق ءۇي اكىمشىلىگى ايرىقشا ءمان بەردى. جاڭا پرەزيدەنتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن 23 مىڭ پوليتسيا وفيتسەرى جانە 42 مىڭ ادام مەن ۇلتتىق گۆارديا، اۋە قارۋلى كۇشتەرى، جاعالاۋداعى كورابلدەر قامتاماسىز ەتتى. دەسەك تە، سول كۇنى يناۋگۋراتسياعا كەلگەن 20 ادام اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى، 60-تان استام ادام «جەدەل جاردەمنىڭ» كومەگىنە جۇگىندى. اتاپ ايتقاندا، مۇنىڭ ءبارى ۇلىقتاۋ ءساتىن كۇتىپ، دالادا ۇزاق تۇرىپ قالعاندىقتان ورىن الدى.

 الايدا يناۋگۋراتسيا كەزىندە ەڭ قارسىلىققا تاپ بولعان پرەزيدەنت رەتىندە قىزمەتتەن كەتكەن دجوردج بۋشتىڭ ەسىمى اتالادى. ونىڭ انت بەرۋ ساتىندە ەلدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە بۋش ساياساتىنا قارسى نارازىلىق شەرۋى ءوتتى. شەرۋگە شىققاندارعا قارسى كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قارۋى دا قولداندى. ءتىپتى يناۋگۋراتسيا كەزىندە قاۋمالاعان قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ شەبىن بىلدىرمەي بۇزىپ ءوتىپ، بۋشتىڭ قولىنا بيبليانىڭ «اياتتارىن» تاپسىرعان كاليفورنيا شتاتىنىڭ قاسيەتتى اۋليە اكەيى ريچارد ۆيۆەر وسى ارەكەتىمەن ەلدىڭ ەستە قالدى.

بۋشتىڭ ەكىنشى سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى كەزىندە دە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قانشا باقىلاسا دا، ۆيۆەر تاعى دا پرەزيدەنت ماڭايىنا جاقىنداپ بارعان. مۇنىڭ ءبارى قالاي جۇزەگە استى؟ انشەيىندە قارايعاندى قالت جىبەرمەيتىن ا ق ش قۇپيا بارلاۋ قىزمەتى مەن پوليتسيا ورگاندارى ۆيۆەرگە كەلگەندە نەگە كوزى قاراۋىتىپ قالدى؟

ريچارد ۆيۆەر بۇل وقيعانى بىلاي دەپ تۇسىندىرگەن: «مەن ءدىن جولىندا جۇرگەن اداممىن، مەنى قۇداي ەش كەدەرگىسىز بۋشقا ءوزى جەتەلەپ الىپ باردى». ال باراك وبامانىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندە مۇنداي وقيعا قايتالانا قويعان جوق. ءبىراق يناۋگۋراتسيا كەزىندە ەگەر وباماعا قانداي دا ءبىر قاستاندىق جاسالا قويسا، ونىڭ ورنىنا پەنتاگوننىڭ باسشىسى روبەرت گەيتس كەلەدى دەپ ايتىلدى. امەريكانىڭ باقىتىنا وراي، مۇنداي وقىس وقيعا قايتالانا قويعان جوق.

 جالپى وسى ۋاقىتقا دەيىن وتكەن يناۋگۋراتسيالاردى سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، 1965 -جىلى وتكەن ليندون دجونسوننىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە ەڭ كوپ ادام قاتىستى. جالپى كولەمى مۇنى 1,2 ميلليون ادام تاماشالادى. ونان كەيىنگى ورىندا -  دجون كەننەدي. قاقاپ تۇرعان سۋىق پەن قاتتى ايازعا قاراماستان بۇل سالتاناتقا 1 ميلليون ادام كەلدى. ال 1981 -جىلى وتكەن رەنالد رەيگاننىڭ انت بەرۋ راسىمىنە 500 مىڭ ادام جينالدى. 1993 -جىلعى بيلل كلينتوننىڭ انت بەرۋ راسىمىنە 800 مىڭ قاتىستى. ال 2001 جانە 2005 -جىلدارى بۋشتىڭ يناۋگۋراتسياسىنا 300 مىڭ - اق ادام كەلگەن كورىنەدى.

 نەگىزىنەن ا ق ش بيلىگىنە كەلگەن پرەزيدەنتتەردىڭ يناۋگۋراتسيالارى كوبىنەسە جىل باسىندا، ياعني 20 - قاڭتاردا وتكىزىلىپ كەلەدى. ال الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنە كوز سالساق، بۇل شارا مەكسيكادا -1 - جەلتوقسان، برازيليادا -15 - ناۋرىز، كولۋمبيادا -7 - تامىز، ال گەرمانيادا -1 - شىلدەدە وتكىزىلەتىن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، رەسەي بيلىگىندە بولعان ۆلاديمير پۋتيننىڭ ەكى يناۋگۋراتسياسى دا 2000 جانە 2007 - جىلدارى 7 - مامىردا ءوتتى. ال ودان كەيىن كرەمل بيلىگىنە كەلگەن دميتري مەدۆەديەۆتىڭ دە سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى تاعى 7 - مامىردا، ياعني 2008 -جىلى جالعاسىن تاپتى. مۇندا قانداي سىر بار؟ كەزدەيسوقتىق پا، جوق الدە، ادەيى تاڭداپ الىنعان كۇن بە؟

ءبىراق امەريكا ءۇشىن قاي كەزەڭ بولماسىن، 20 - قاڭتار قاشان دا تاريحي كۇن.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن» گازەتى