سولتۇستىك كورەيا بوسقىنىمەن سۇحبات: كوسەم كيم چەن ىن جانە ونىڭ قۇرباندارى
قازاقپارات ءتىلشىسى دامير بايمانوۆ سەۋلگە جاساعان پرەسس-تۋرى بارىسىندا بۇگىندە وڭتۇستىك كورەيا ۇكىمەتىنىڭ قورعاۋىنا الىنعان سولتۇستىك كورەيلىك كيم حەن سۋمەن سۇحباتتاسقان بولاتىن. وقىرمان نازارىنا وسى سۇحباتتى ۇسىنامىز.
- ءبىز حەسان قالاسىندا تۇردىق. وتباسىمىز ورتاشا داۋلەتتى. اكەم سلوۆاكيادا جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن، انام جوعارى مەكتەپتە جۇمىس ىستەدى، دەپ باستادى ءسوزىن كيم حەن سۋ. مەن ەلىمىزدەگى كيم ير سەن اتىنداعى ەڭ مارتەبەلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىردىم. بيولوگ ماماندىعىن العاننان كەيىن كيم وتباسىنىڭ ۇزاق ءومىردى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇمىسقا قابىلداندىم. راديودان كيم ير سەننىڭ ولگەنىن، ال ەلدى كيم چەن يردىڭ باسقاراتىندىعىن ەستىدىم. وسى جاڭالىقتان كەيىن ەلدە ەشقانداي وزگەرىس بولمايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، ك ح د ر- دەن كەتۋگە شەشىم قابىلدادىم.
- ءسىز كيم وتباسىنىڭ ۇزاق ءومىردى زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم دەدىڭىز. بۇل ۇيىم نەمەن اينالىسادى؟
- بۇل قۇپيا نىسان. ءبىراق، ونىڭ بار ەكەندىگىن بۇكىل الەم بىلەدى. وندا نە ءبارى 130 ادام جۇمىس ىستەيدى. ينستيتۋت قاتاڭ كۇزەتىلەدى. بارلىق قىزمەتكەرلەر وندا جۇرگىزىلەتىن قۇپيا زەرتتەۋلەر تۋرالى اقپاراتتاردى جاريا ەتپەۋ تۋرالى قولحاتقا قول قويادى. مەنىڭ لي چۋن سان دەگەن ارىپتەسىم بولعان ەدى. ينستيتۋت ونىڭ قۇپيا زەرتتەۋلەر جايىندا ءوز وتباسىنا ايتقانىن ءبىلىپ قويدى.
سودان كەيىن ونىڭ بۇكىل وتباسى جازالاندى. كيم ير سەن ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى كوڭىل بولەتىن. ءبىز كوسەمىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن كۇشەيتەتىن ءتۇرلى ازىرلەمەلەرمەن اينالىستىق. مەن پروفەسسور چو دۋ-يانمەن جۇمىس ىستەدىم. كيم وتباسىنىڭ مۇشەلەرى سپيرتتىك ىشىمدىكتەردى جاقسى كورەدى. سوندىقتان پروفەسسور چو الكوگولدىڭ اعزاعا تيگىزەر زياندى اسەرىن تومەندەتۋدى زەرتتەدى. گەرمانيادا ينستيتۋت بىتىرگەن پروفەسسور پي مو-ري دەگەن عالىم دا بولدى. ول ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىزدا نيكوتيننىڭ ادام اعزاسىنا كەرى اسەرىن زەرتتەدى.
- ءسىز كوسەمنىڭ اس مولشەرىن قاداعالاپ وتىردىڭىز عوي.
- بۇكىل وتباسىنىڭ. بىردە مەن كوسەمگە بەرىلەتىن ەتتىڭ ءدامدى ەمەستىگىن بايقادىم. ۇكىمەت بىردەن ەتتى ءدامدى بولۋى ءۇشىن مالدى قالاي ءوسىرۋ قاجەتتىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا گەرمانياعا 2 مامان جىبەردى. ال بۇل ۋاقىتتا بۇكىل سولتۇستىك كورەيا حالقى اشىعىپ جاتقان ەدى. تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى دا زەرتتەلدى. مۇنان بولەك، تۋريستەر بىلەر، سولتۇستىك كورەيادا سىرا دا قايناتىلادى. ءبىراق، ول ەلدىڭ باسشىلىعىنا عانا قولجەتىمدى.
كيم ير سەن مەن كيم چەن ءيردىڭ دەنساۋلىعىندا كىنارات كوپ بولدى. سوندىقتان ولار زەرتتەۋلەردى كوپتەپ جاساۋدى ۇنەمى تالاپ ەتىپ وتىراتىن. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا سولتۇستىك كورەيلىك كوشباسشىلاردىڭ بەل قۋاتىن ارتتىرۋ ماسەلەسى زەرتتەلدى. سول ءبىر كەزدەرى ك ح د ر- ءدىڭ الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندەگى ەلشىلىكتەرى اراسىندا ەركەكتىڭ بەل قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۇزدىك ءدارى-دارمەك ىزدەۋگە جاسىرىن بايقاۋ دا جاريالاعان بولاتىن.
جۇلدە ءۇشىن قىزمەتتىك مانساپ جولىندا ورلەۋ ۇسىنىلدى. ەلشىلىك تەك ءدارى-دارمەك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە دەنساۋلىققا ارنالعان ارنايى كىتاپتار، ءتۇرلى قوسپالار ىزدەدى. ءتىپتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن جولبارىستىڭ جىنىستىق مۇشەسى دە ساتىپ الىندى. ويتكەنى، كوپتەگەن ماماندار ونى ەركەكتىڭ بەل قۋاتىن ارتتىراتىن بىردەن-ءبىر ءدارى دەپ سانادى.
- ءتۇرلى قوسپالار كيم ير سەن پايدالانعانعا دەيىن سىنالاتىن شىعار؟
- ارينە. ءدارى-دارمەك الدىمەن جانۋارلارعا، ودان كەيىن ادامداردا سىنالدى. مۇنداي قوسپالاردى قاراپايىم ادامدار ەمەس، جوعارى بۋىن شەنەۋنىكتەرى ءىشتى. ولار تاعامعا سىناقتان وتكىزىلىپ جاتقان ءدارى-دارمەك قوسىلىپ بەرىلەتىندىگىن، ءبىراق، ودان باس تارتقان جاعدايدا جازاعا ۇشىرايتىندىقتارىن بىلەتىن.
- ءدال وسىنداي قيىن جاعدايدا ەل باسشىلىعى حالىقتى قالاي باعىنىشتى قىلىپ وتىر؟ بۇل رەتتە ب ا ق- تىڭ ءرولى قانداي؟
- سولتۇستىك كورەيادا جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ارنالعان ءبىر عانا تەلەارنا بار. تۋريستەر ءۇشىن دە تەلەارنالار جۇمىس ىستەيدى. ويتكەنى، ولار كورەي ءتىلىن بىلمەيدى عوي. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز كوسەمدەرىنەن قورقىپ، قۇرمەت تۇتۋىنا ءولىم جازاسى جۇيەسى ماجبۇرلەپ وتىر.
ادەتتە ادامدى جازالار الدىندا بارلىق مەكەمەلەر جۇمىستارىن توقتاتادى. وقىتۋشىلار مەكتەپ وقۋشىلارىن جيناپ الىپ، جازالاۋ وتەتىن جەرگە الىپ بارادى. بارلىق ادام سول جەرگە جينالادى. ءبىر رەتتە 4 تەن 12 گە دەيىن ادامدى ولتىرەدى. سوڭعى جازالاۋدى مەن 2008-جىلى كوردىم.
جاۋىنگەرلەر 25 مەتر قاشىقتىقتان 9 رەت اتتى. بۇل رەتتە 3 وق مىندەتتى تۇردە باسقا ءتيۋى قاجەت. 2014-جىلى مەن كيم چەن ىن كەزىندەگى ءولىم جازاسىنىڭ ورىندالۋىنا كۋا بولعان تاعى ءبىر بوسقىنمەن كەزدەستىم.
ۇكىم 2 ادامعا ورىندالىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا 50 وقتان جۇمسالعان. كۋاگەردىڭ ايتۋىنشا، وسىدان كەيىن ادامدار قاتتى قورقىپ، ءتىپتى ورىندارىنان قوزعالا دا الماي قالعان. مىنە، بۇل ءسىزدىڭ ادامداردى قالاي باعىنىشتى قىلىپ وتىر دەگەن سۇراعىڭىزعا جاۋاپ.
- ءسىز قالاي قاشىپ شىقتىڭىز؟
- مەن جالعىز قاشىپ شىقتىم. ماعان ساتتىلىك جولداس بولعان سياقتى. بۇل ءوزى وتە كۇردەلى جۇيە. شەكارادا جاۋىنگەرلەرگە پارا بەرىپ، ولار مەنى قىتايعا وتكىزدى. كيم چەن ير زامانىندا پارا سوماسى 3,5 مىڭ دوللاردى قۇرايتىن. ال قازىر ونىڭ ۇلىنىڭ كەزىندە ءبىر ادامعا 14 مىڭ دوللار الادى. 10 ادامنىڭ جەتەۋى قاشىپ شىعا السا، قالعانى دەپورتاتسيالانىپ، تۇرمەگە توعىتىلادى.
- سولتۇستىك كورەيادا تۋعان-تۋىستارىڭىز قالدى ما؟ قازىر كىممەن تۇرىپ جاتىرسىز؟
- قازىر سەۋلدە ايەلىم جانە ەكى ۇلىممەن تۇرىپ جاتىرمىن. قاشىپ شىققاننان كەيىن جارتى جىلدان سوڭ سول جاقتا قالعان 71 جاستاعى انامدى قاسىما الۋ ءۇشىن حابارلاسقان ەدىم. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ونى قىتايدا ۇستاپ الىپ، كەرى قايتارىپ جىبەردى. جارتى جىلداي تۇرمەدە جاتىپ، ومىردەن وزدى. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن مۇردەسىن الا الماي وتىرمىز. ادەتتە، مۇنداي تۇرمەلەر سوتتالعانداردىڭ مۇردەسىن بەرمەيدى. ويتكەنى، زورلىق-زومبىلىق سالدارىنان ولاردىڭ مۇردەسىن تانۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ك ح د ر- ءدى ەل دەپ ەسەپتەمەيمىن. ول - كوسەم كيم چەن ىن جانە ونىڭ قۇرباندارى.
- ءوز قاۋىپسىزدىگىڭىزگە الاڭدامايسىز با؟
- سولتۇستىك كورەيلىك بوسقىندار وڭتۇستىك كورەياعا كەلگەن كەزدە ءبىراز ۋاقىت پوليتسيا كۇزەتكە الادى. ايتا كەتەرلىگى، ەرتەرەكتە بوسقىنداردى ءولتىرۋ ءۇشىن تىڭشىلار جىبەرىلەتىن. تاماققا ۋ قوسىپ بەرىپ ءولتىرۋ ءجيى بولاتىن...
اۆتور: مارلان جيەمباي
