ەلباسىنان تۇڭعىش رەت سۇحبات العان شەتەلدىك قازاق
- ءومىرحان اعا، سول ساتكە تاعى ءبىر ورالايىقشى. قالاي بولىپ ەدى ءوزى؟
- مەن ول كەزدە ميۋنحەندە تۇرامىن، «ازاتتىقتىڭ» ءتىلشىسىمىن. قازاق بولىمىندە 12 ادام ىستەيمىز. باسشىمىز - حاسەن ءورالتاي. ءبىزدىڭ راديو سەيسەنبىدەن سەنبىگە دەيىن حابار تاراتىپ، جەكسەنبى، دۇيسەنبى كۇندەرى ۇجىم دەمالاتىن. دۇيسەنبى كۇنى كەزەكشى رەداكتور مەن ءبىر ءتىلشى عانا جۇمىسقا شىعاتىن.
1991 -جىلدىڭ 16 -جەلتوقسانى دۇيسەنبىگە تۋرا كەلدى. مۇحاباي ەنگىن ەكەۋمىز جۇمىسقا شىقتىق. باسشىمىزدىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيتىن مۇحاباي اعامىز - كەزەكشى رەداكتور، مەن ءتىلشىمىن. كۇنىنە 3 رەت حابار تاراتامىز عوي، تۇسكى 13.00 دەگى تىكەلەي ەفيرگە دايىندالىپ جاتقانمىن. ادەتتە الدىمەن 5 مينۋتتىق جاڭالىقتاردى وقيمىز. ءماتىن دايىن، مەن دە ساقاداي ساي وتىرمىن. تىكەلەي ەفيرگە تۋرا 10 مينۋت قالعاندا الماتىداعى ءتىلشىمىز قيال سابدالين حابارلاستى: «ءسۇيىنشى، وسى قازىر، بىرنەشە مينۋت بۇرىن عانا قازاق ك س ر- ىنىڭ جوعارعى كەڭەسى ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى!». نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇحاباي اعامىز ەكەۋمىز تىكەلەي ەفيردەن حابارلاۋ كەرەك دەپ شەشتىك. ەندى شە، ءومىر بويعى ارمانىمىز عوي بۇل! دەرەۋ 5 مينۋتتىق اقپاراتتىڭ باسىنداعى حاباردى سىزىپ تاستاپ، ايتار ءسوزىمدى جۇپتاپ الدىم. «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى!» - دەپ باستاپ، قيال سابداليننەن ەستىگەن اقپاراتىمدى تولىق ايتىپ شىقتىم. حابار بىتكەن سوڭ، جان-جاقتان قوڭىراۋ جاۋىپ كەتتى. امەريكادان، قىتايدان، تۇركيادان، ەۋروپانىڭ بارلىق ەلدەرىنەن قانداستارىمىز حابارلاسىپ، قۋانىشتارىن جەتكىزىپ جاتتى.
- ول كەزدە قازاقستانداعى اقپارات كوزدەرى ءالى بۇل جاڭالىقتى تاراتقان جوق قوي؟
- جوق. ول ۋاقتا قازاقستاندا ءماتىن رەسمي ورىندارمەن كەلىسىلىپ، سودان كەيىن عانا ورتالىق ارنادان جۇرتقا ۇسىنىلۋشى ەدى عوي. كەشكى جاڭالىقتارعا دەيىن ءالى بىرنەشە ساعات بار بولاتىن.
- ەل تاۋەلسىزدىگىن كۇللى الەمگە تىكەلەي ەفيردەن جاريالاعان تۇڭعىش قازاقسىز! قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟
- ول كەزدەگى مەنىڭ سەزىمىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. مۇحاباي اعامىز ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇشاقتاپ، جىلاي بەرەمىز. ويتكەنى، تورتكۇل دۇنيەگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن بارلىق قازاق وسى كۇندى زارىعا كۇتتى عوي. بارلىق رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتقاندا ءبىز دە ەل جاققا الاڭداپ، ءسۇيىنشى-حابار كۇتۋمەن بولدىق. ءتىپتى، گەرمانيا مەن تۇركياداعى قازاقتاردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن قولداپ، دەكلاراتسيا جاريالادىق. قازاقستان ەگەمەندىگىن جاريالاپ جىبەرسە، الەمدىك قوعامداستىق ونى قولداي جونەلەتىنىن بىلەمىز عوي.
مەن 16 سى كۇنى تىكەلەي ەفيردە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانى تۋرالى حاباردى وقىدىم، ال كەلەسى كۇنى حاسەن ورالتاي اعامىز تىڭدارمانعا ازاتتىققا قولىمىز جەتكەنگە دەيىن قانداي سوقپاقتاردان وتكەنىمىز تۋرالى بايىپتاعان تولىمدى دۇنيە ۇسىندى.
- بۇرىن قازاقستاننىڭ قازاقتارىمەن ارالاسىپ پا ەدىڭىز؟
- ارالاستىق قوي (كۇلىپ). تەك ول كەزدە ەلدەن بارعان قازاقتار ءبىزدى كورسە، بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىساتىن.
- نەگە؟
- مەن تۇركيادا تۋىپ-ءوستىم. اكە-شەشەمىز ءبىزدى اتامەكەن تۋرالى اڭگىمەلەرگە قانىق قىپ تاربيەلەدى. 1981 -جىلى باتىس بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. گەرمانياعا ءبىر قازاق كەلدى دەسە، ىزدەپ باراتىنبىز. ءبىراق ولار بىزگە ۇركە قارايتىن. سويتسەك، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ولاردى ابدەن «وقىتىپ» جىبەرەدى ەكەن عوي. كەلگەندەردىڭ ءبىزدى باي-قۇلاقتىڭ بالاسى دەپ، ات-تونىن الا قاشاتىنى سول ەكەن. ءتىپتى، قازاقتاردى كوپ ىزدەپ كەلەتىندەردىڭ ءتىزىمىن دە جاساعان كورىنەدى. سونىڭ ءبىرى - مەن. ءىسساپارعا شىققاندار «ءومىرحان التىنمەن سويلەسۋگە بولمايدى» دەگەن نۇسقاۋ الىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر ءانشى اعامىز مەنەن وزدەرىن ىزدەپ كەلمەۋىمىزدى سۇراپ جالىندى دا...
- مىنە، قىزىق. ءسىز قايتتىڭىز؟
- قايتەيىن، ىزدەۋدى دوعارعانىم جوق. قازاق كەلدى دەسە، جولداستارىمىزبەن بىرگە 200-300، ءتىپتى ءبىر مىڭ شاقىرىم جەردەن بولسىن، جەتىپ جۇردىك. تىلدەسىپ قالىپ، قازاقتىڭ ادەمى اندەرىن تىڭداعىمىز كەلەتىن. ال ولار ءبىزدى جولاتپايدى. كەيىن بولاشاق پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن كەزدەسىپ، كوزىمىز اشىلدى عوي.
- بۇل قاي جىلى؟
- 1987 -جىلدىڭ ءتورتىنشى ايى. اۆستريانىڭ استاناسى - ۆەنا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر اۋداندا ءداستۇرلى مادەنيەت فەستيۆالى وتەدى. فەستيۆالعا سول جىلى ك س ر و قۇرامىنداعى قازاقستان شاقىرىلىپتى. دەلەگاتسيانى ۇكىمەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باستاپ كەلەدى ەكەن. مىنا حاباردى ەستىپ، قالاي ۇيدە جاتاسىڭ؟ قىزىرحان دەگەن تۋىسىم ءارى دوسىما «بارايىق» دەدىم. ەكەۋمىز ەلىمىزدىڭ بەتكەۇستار ونەرپازدارى كەلگەندە كەرەگىنە جاراپ قالامىز با دەگەن ويمەن كولىك جالداماق بولدىق. ستۋدەنتپىز عوي، بار اقشامىز ەڭ كىشكەنتاي، ەڭ ارزان فيات اۆتوكولىگىن جالداۋعا عانا جەتتى. ەندى ارتىستەر ورنالاسقان قوناقۇيگە جەتسەك، ءبىزدى جولاتپايدى. شىركىن، قازاقشا كيىنگەن جىگىتتەر قانداي ادەمى، قىزدار قانداي سۇلۋ؟! تىلدەسكىمىز كەلىپ، ءولىپ بارامىز. ال ولار تىم سالقىن.
ءبىر كەزدە قازاقستاندىق دەلەگاتسيا اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، الگى اۋدانعا قاراي تارتتى. سوڭىنان ەردىك. اۆتوبۋستاعى قۇزىرلى ورگاننىڭ وكىلى ءبىزدى كورسەتىپ: «مىنا ءومىرحان، قىزىرحان دەگەندەر وتانىن ساتقان وپاسىزداردىڭ بالالارى. كوردىڭدەر مە، بۇلار - كاپيتاليستەر، جەكە كولىك ءمىنىپ العان. ولار - باتىستىڭ شپيوندارى، جولاماڭدار!» - دەگەنىن كەيىن ەستىدىك قوي.
مىنە، كونسەرت وتەتىن مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا تۇرمىز. قاراقۇرىم ەل. ءبىر كەزدە ءبارىنىڭ نازارى باسقا جاققا اۋدى. اناداي جەرگە توقتاعان كولىكتەن ماڭدايى جارقىراپ ءبىر قازاق ءتۇستى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. كەلىستى كىسى ەكەن. قاسىندا بىرنەشە ادام بار. ادىمىن شيراق باسىپ، ءبىزدىڭ تۇسىمىزدان ءوتىپ بارادى. نار تاۋەكەل! داۋىسىمدى قاتتى شىعارىپ:
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا! - دەدىم. نۇرەكەڭ كىلت توقتادى. سونسوڭ:
- ۋاعالەيكۇماسسالام، - دەدى دە، كوزىمەن داۋىس يەسىن ىزدەي باستادى. ءبىز دە توپتان سۋىرىلىپ شىعىپ، ىڭعايلانا تۇستىك. سوزعان قولىمىزدى ىقىلاستانا قىسىپ، قاي جەردەن كەلگەنىمىزدى سۇرادى. ەكەۋمىز ەكى جاقتان دابىرلاپ، ءمان-جايىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز. ەۋروپا قازاقتارى جايلى ەگجەي- تەگجەيلى سۇرادى. باۋىرىنا تارتىپ سويلەگەنى ۇناپ بارادى.
- قانداي بۇيىمتايلارىڭ بار؟ - دەدى ءبىر كەزدە. ءبىز ەلدەن كەلگەن قىز- جىگىتتەرمەن سويلەسكىمىز كەلەتىنىن، الايدا، توپ باسىندا جۇرگەندەردىڭ ءبىزدى جاقىنداتپايتىنىن ايتىپ، شاعىمداندىق. نۇرەكەڭ دەرەۋ بىرەۋدى شاقىرتىپ الدى دا: «مىنا ءومىرحان مەن قىزىرحان كەتكەنشە بىزبەن بىرگە ءجۇرسىن»، دەپ تاپسىرما بەردى. سودان سوڭ:
- جىگىتتەر، سەندەردىڭ ءوز ەلدەرىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپاڭدار! قازاقستانعا كەلىپ جاتساڭدار، تۋرا ماعان كەلىڭدەر! - دەپ «ۆيزيتكاسىن» بەردى. مىنە، سول «ۆيزيتكا». ءومىرحان اعا ءاميانىنان الىپ كورسەتتى.
- ەلباسىمەن كەيىن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى مە؟
- ءيا. 1992 -جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ داۆوس فورۋمىنا كەلدى. بىزدە سول كەزدە ك س ر و- دان تاراعان مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى «ازاتتىق» راديوسىنا سۇحبات بەرمەيدى دەگەن تۇسىنىك بولدى. الايدا، مەنىڭ قازاق ەلىنىڭ باسشىسىمەن قالايدا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكىم كەلدى. جۇمىستان سۇرانىپ، جەكە كولىگىممەن فورۋمعا جەتتىم. بىردەن قازاقستان پرەزيدەنتى توقتاعان قوناق ۇيگە كەلىپ، ەسىك الدىنان كۇتتىم. ءبىر كەزدە كولىك كەلىپ توقتاپ، ىشىنەن نۇرەكەڭ ءتۇسىپ، قوناقۇيگە قاراي بەتتەدى. قاسىندا بىرنەشە ادام بار. تاعى دا داۋسىمدى سوزىپ:
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا! - دەدىم. پرەزيدەنت جالت قاراپ:
- ءاۋ، ءومىرحان، سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ - دەگەنى. ۇمىتپاپتى. مەن «ازاتتىقتا» جۇمىس ىستەيتىنىمدى، راديودا جوعارىداعىداي پىكىر بار ەكەنىن ايتتىم. سۇحبات العىم كەلەتىنىن دە جاسىرمادىم.
- وۋ، وندا تۇرعان نە بار؟ كەل، مىنا ورىندىققا وتىرالىق. ال سۇراعىڭدى قويا بەر، - دەدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى. شەشەن سويلەيدى ەكەن. كەز كەلگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. اڭگىمەلەسىپ بولعان سوڭ تاعى دا ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ جايىن تاپتىشتەپ سۇرادى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن، ءتىپتى، ارقالانىپ كەتتىم. ەندى تۇركيانىڭ پرەزيدەنتىنەن دە سۇحبات العىم كەلدى. سۇلەيمەن دەميرەل ورنالاسقان قوناقۇيگە جەتىپ بارسام، كىرگىزبەيدى. قۋلىققا باستىم: «قازاقستاننان كەلگەن جۋرناليسپىن. مەنى نۇرسۇلتان نازارباي جىبەردى»، - دەدىم. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ اتىن ەستىگەسىن كۇبىر-سىبىر كوبەيىپ، دەرەۋ ماعان ءىلتيپات كورسەتىلە باستادى. ءبىر كەزدە سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ الدىنا الىپ كەلدى. ول كىسىمەن تۇرىكشە امانداستىم. تۇركيادا وسكەن قازاق ەكەنىمدى، الدىنا جەتۋ ءۇشىن ازداپ قۋلىق جاساعانىمدى ايتتىم. ول كىسى جىميىپ، سۇحبات بەرۋگە كەلىستى.
مىنە، وسىلايشا ءبىر كۇندە ەكى پرەزيدەنتتەن سۇحبات الدىم. جۇمىستا اجەپتاۋىر اڭگىمە بولىپ، قازاق رەداكسياسىنىڭ جالى كوتەرىلىپ قالدى.
- قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
- جەكە شارۋامەن. جۋرناليستيكاعا وكپەم جوق. ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگىن باسپا سوزدەن ءبىرىنشى بولىپ جاريالاۋ باقىتى ماعان بۇيىرىپتى. ەلباسىنان شەتەلدە تۇڭعىش رەت سۇحبات العان قازاق تا مەن ەكەنمىن. ەندى ءبىر ارمانىم بار. ول - ەلباسىمەن كەزدەسۋ. 1987 -جىلى بەرگەن «ۆيزيتكاسىن» الگىندە كورسەتتىم عوي. ول كىسىنىڭ ءالى دە مەنى بىردەن تانيتىنىنا كۇمانىم جوق.
- ارمانىڭىزعا جەتىڭىز!
- ءاۋمين!
اڭگىمەلەسكەن
باۋىرجان باباجان ۇلى
جۋرناليست
egemen.kz
