قۇرالايدى كوزگە اتقان قۇنداقباي مەرگەن قاشانعا دەيىن «باندى» اتانادى؟
ەركەكتەر ايىر-سۇيمەنىن دايىنداپ، اتىنا جۇگىرىپ، ايەلدەر بالالاردى، قىزداردى ساي-سالاعا، شي اراسىنا جاسىرىپ الەك. وسى كەزدە قىرمەن شاۋىپ كەلە جاتقان ادامدار دا كورىندى. ءبىر ءتۇپ بۇتانىڭ تۇبىندە وتىرىپ ءبارىن كوردىك. الداعى وتىز قارالى - قازاق جىگىتتەرى ەكەن، ال سوڭىندا شۇباپ كەلە جاتقان - ورىستار.
ول كەزدە اق-قىزىلىڭدى قايدان تۇسىنەيىك، بىزگە ءبارى ورىس بولاتىن. اۋەلى ويناپ ءجۇر ەكەن دەدىك. ويتكەنى، قاشىپ كەلە جاتقانداردىڭ ەڭ سوڭىنداعى ءبىر ادام اتىن شىر اينالدىرىپ توقتاي قالسا، ارتىنان قۋىپ كەلە جاتقان ورىستار اتتارىنان تۇسە سالىپ، جەرگە جابىسادى.
اناۋ ءبىر-ەكى رەت تارس ەتكىزىپ، شابا جونەلگەندە سولداتتار دا ايعايلاي اتقا قونادى. سۋىر سەكىلدى ءار جەردەن قىلتيعان بالالارعا ۇلكەندەردىڭ مۇنىسى قىزىق كورىندى. ءبىر كەزدە قاشقىن جىگىت تاعى دا اتىن شىر اينالدىرىپ، تارس-تارس ەتكىزىپ ەدى، ورىستاردىڭ ەكەۋى ۇشىپ ءتۇستى.
قالعاندارى جەرگە جابىستى. بۇل كەزدە ساربازدار ساتىلىعا قاراي ۇزاپ، كوزدەن تاسا بولا باستاعان. جالعىز مەرگەن دە اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، قاشا جونەلدى. تىم جاقىنداۋعا باتپاي كەلە جاتقان سولداتتار جاپا-تارماعاي اتقاندا جاڭاعى جالعىز قايقاڭ ەتە قالعانداي بولدى. سوندا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قارتتارى:
«قايران قۇنداقباي-اي، وق ءتيدى-اۋ»، - دەپ جىلاعان. ءسويتىپ، قۋعىنشىلار مەن قاشقىندار قىرمەن ۇزاي بەردى. قۇنداقباي باتىر قۇتىلىپتى. اراعا كۇن سالىپ «باتىر امان!» دەگەن حاباردى ۇزىنقۇلاق جەتكىزگەندە اكەم سارىبايدىڭ جانىنا جيىلىپ، كۇڭكىلدەسىپ وتىرعان ءۇش-ءتورت شالدىڭ تۇكسيگەن قاباعى جادىراپ سالا بەرگەن.
سول شايقاستا قۇنداقباي مەرگەننىڭ جىگىتتەرىن العا ساپ، ولار ۇزاپ كەتۋى ءۇشىن ءبىر قورا اتتى اسكەردى جالعىز ءوزى بوگەپ كەلە جاتقانىن كەيىن بىلدىك قوي. مەرگەننىڭ وعى ءمۇلت كەتپەيدى، سوندىقتان ول بۇرىلا قالعاندا انا جاماننىڭ ءبارى جاپالاقشا جالپ ەتەدى ەكەن عوي. قىر باسىنداعى كورىنىس ءالى كۇنگە كوز الدىمنان كەتپەيدى.
وسى اڭگىمەنى ايتقاندا اكەم ءبىر كۇرسىنىپ الاتىن. ول كەزدە بالعالى دەگەن شاعىن اۋىلدا تۇرامىز. ۇلكەندەر قۇنداقباي جايلى كوپ ايتا بەرمەيتىن. تەك ورىنباسار، بولەگەن قۇنداقبايەۆ دەگەن بوزبالالاردى ۇلكەن كىسىلەر «وي، باندىنىڭ كۇشىگى»، - دەپ قاعىتقاندا «اق بوزدى» جەڭمەن ءسۇرتىپ جۇرگەن ءبىز تۇسىنبەۋشى ەدىك. كەيىن بىلدىك. ولاردىڭ قۇنداقباي باتىرعا ەش قاتىسى جوق ەكەن، ءتىپتى اتالاس تا ەمەس. تەك سويى بولەك، ءىرى دەنەلى، مىنەزدى بوزبالالاردىڭ قىلىعى مەن فاميلياسى ۇلكەندەردىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندەگى باتىردىڭ ءور بەينەسىن وياتىپ، ەسكە ءتۇسىرىپ جىبەرەدى ەكەن عوي.
قۇنداقباي - كۇرەڭبەلدىڭ اڭىزى، بىرەۋگە - قىلمىسكەر، بىرەۋگە - دالا روبين گۋدى. كوزگە ىلىنگەندى قالت جىبەرمەيتىن قولمەرگەن بولعان ادام ەكەن. سوۆەت ۇكىمەتى مەرگەندى بارىنشا جاعىمسىز ەتىپ سيپاتتادى، ۇرى-قارىعا، باسبۇزار باندىعا تەلىدى. سوعان ەل سەنگەندەي بولعانىمەن قۇنداقباي تۋرالى قارتتاردىڭ اڭگىمەلەرى كوكەيدە وزگەشە وي تۋعىزاتىن.
«باندى» قۇنداقباي جايلى كولەمدى ماقالالار، كوركەم شىعارمالار ءالى كۇنگە نەكەن-ساياق. سوندىقتان جۇرت اراسىندا قاندى سۋشا شاشقان، تاقىمى كەپپەگەن ۇرى جايلى كەڭەستىك «دەرەكتەرگە» سەنەتىندەر كەزدەسىپ قالادى. ونداي مالىمەتتەر سول كەزدە گ پ ۋ- دا قىزمەت ەتكەن ادامدار جازىپ كەتكەن ەستەلىكتەردە دە بارشىلىق. جارايدى، رەت-رەتىمەن ايتالىق.
قۇنداقباي تولەندى ۇلى جاسىنان وتارشىلاردىڭ قارا پيعىلىنا قارسى شىققان ادام ەكەن. 2013-جىلى «كۇرەڭبەل قاسىرەتى» دەگەن كىتاپ شىعارىپ، مەرگەندى كىندىكباي دەگەن ەسىممەن باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ەتىپ ەنگىزگەن قۇرمانباي ەسپەنبەتوۆ اعامىز ەل اۋزىنان قۇنداقباي جايلى كوپ دەرەك جيناپتى. ايتۋىنشا، 1916-17-جىلدارى چەركاسسك قورعانىن تالقانداپ، سول ايماقتى قان ساسىتقان اتامان اننەنكوۆتان قاشىپ، بوسقىن بولعان نايمان اۋىلدارىن ءدال وسى قۇنداقباي مەرگەن كوكسۋ، ساتىلى اسۋلارى ارقىلى قىتايعا قاراي وتكىزىپ جىبەرگەن.
اقتى تۇرە قۋعان قىزىلداردىڭ بيلىگى كەلگەندە دە ماڭدايعا قىزىل جۇلدىز تاعىپ، شەكەدەن قاراعانداردىڭ قازاقتىڭ شەكەسىن قىزدىرماسىن مەرگەن بىردەن ءتۇسىنىپتى. ءسويتىپ ءوزى دە ارعى بەتكە كوشىپ كەتكەن. وزىنە عانا ءمالىم تاۋ سوقپاقتارى ارقىلى تۋعان جەرگە ءجيى كەلىپ، ەلدەن حابار الىپ تۇرادى. بولشيەۆيكتەردىڭ قازاققا جاساعان قياناتىن كورىپ، كوپتەگەن اۋىلداردى كوشىرىپ اكەتەدى. ەل اشىققاندا كەدەيمەن قولىنداعىسىن بولىسپەگەن بايلاردىڭ مالىن ايداپ، جۇرتقا ۇلەستىرىپ بەرگەن. كامپەسكەگە ۇشىراعان تالاي تۇلىكتى ءبىر وڭىردەن ەكىنشى وڭىرگە قيقۋلاي قۋىپ، اشوزەگىنە تۇسە باستاعان قازاعىنا ازىق ەتكەن.
مىنە، قۇنداقبايدىڭ «ۇرلىعى»، «باۋكەسپەلىگى» وسى. «قۇلجادا جاتا بەرمەي، نەگە جورتىپ ءجۇرسىڭ؟» - دەگەندەرگە ايتقان: «كەلسەم بىرەۋدىڭ اقىسىن جەگەندەردى تەزگە سالۋعا، نە قۇدايىن ۇمىتقانداردى جونگە سالۋعا كەلەمىن»، - دەگەن باتىر سەرتىن قۇرمانباي اعا كىتابىنا ەنگىزىپتى. 1917-31-جىلدار ارالىعىندا كۇرەڭبەل، قاپال ماڭىنان كوشىپ، قىزىلدار قياناتىنان قۇتىلعان كوپ قازاقتىڭ اراشاشىسى - قۇنداقباي.
1919-21-جىلدارى قازاقتى ءبىر اشتىققا ۇرىندىرىپ، ودان كەيىن «كىشى قازاننىڭ» قازاندىعىنا قۋىرا باستاعان سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى بولعان قازاق كوپ. تەك وسى كۇرەڭبەل ولكەسىنەن اتاقتى تەزەك تورەنىڭ ۇلى قۇديارحان، مۇرتازانىڭ ۇرپاعى ومار تورە، قىزىل قاڭلى قۇنداقباي سەكىلدى ءبىراز ادام كادىمگىدەي قارسىلىق كورسەتكەن. گپۋ وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىر-بىرىنە قوسىپ ۇلكەن باندى ەتىپ سيپاتتاي سالعان. سوندىقتان قۇنداقباي قۇديارحان سەرىكتەرىنىڭ تىزىمىندە اتالادى.
قولعا تۇسكەن ساربازداردى تەرگەگەندە دە ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتاردىڭ ەسىمىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرۋعا تالپىنعان. پروفەسسور امان شوتايەۆ پەن ولكەتانۋشى ازامات اقىلبەكوۆ ۇ ق ك مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردان قۇديارحاننىڭ 1930-جىلدىڭ 19- قاراشاسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن تاۋىپ، انىقتاعان ەكەن. 4341№ سول ىستە مالايسارى اۋدانى، 7№ اۋىلدان ۇستالعان قارابەكوۆ بەكتاستىڭ تەرگەۋ حاتتاماسىنداعى جاۋابى: «...قۇديارحان، بالاسى ومار، قۇنداقباي، نۇرتازينوۆ ومار، ت. ب. ەشقانداي دا «بانديت» ەمەس، ءبارىن دە تانيمىن. ەشكىمگە ءتيىسىپ كورگەن جوق، ال سىزدەر «باندا» دەپ وتىرعان ءالىمجاندارىڭىز بىزگە جولاي دا المايدى، قورقادى. ۆينتوۆكانى تۇياقبايەۆ ەرنازار ەكەۋىمىز بىرگە الماتىدان ساتىپ الدىق. اڭ اۋلاۋعا قولدانامىز. ۇكىمەتكە وتكىزۋ كەرەكتىگىن بىلمەدىك...».
بۇدان چەكيستەردىڭ قارۋ اسىنعان قاراپايىم اڭشىعا دەيىن باندى دەپ تىركەي بەرگەنىن بايقايمىز. ال، ومار تورەنىڭ سەرىگى بولىپ، سونىسى ءۇشىن قىزىلدىڭ قياناتىن كوپ كورگەن بەكتاس اقساقال بەرىدە، 1989-جىلى 84 جاسىندا قايتىس بولىپتى. قازاعىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە جاناشىر، ۇنەمى بايلانىستا بولعانى گ پ ۋ قۇجاتتارىنسىز-اق تۇسىنىكتى.
قۇديارحان اتىلعاننان كەيىن ەرالى تورەنىڭ شوبەرەسى ومار بولشيەۆيكتەرمەن 2 جىلداي كۇرەسەدى. قازاقتىڭ قۇردىمعا كەتە باستاعانىن كورىپ اتقا قونعان نامىستى جىگىتتەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە ومار تورە ۇيىتقى بولادى. ازاماتتاردى اشىندىرعانى - از ۋاقىت ىشىندە قازاقتىڭ ەكى مارتە اشتىققا ۇرىنعانى ەدى. كۇرەڭبەلدى جايلاعان جالايىر، قاڭلى، سۋان بوسىپ، ادام توزگىسىز كۇيگە تۇسەدى. وسى كەزەڭدە ەتى ءتىرى، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار باتىرلار ەلدى قۇتقارۋعا كۇش سالادى.
ءبىراز اۋىلداردى التىنەمەل، كوكسۋ اسۋلارى ارقىلى قىتايعا وتكىزەدى. ومار تورە 1933-جىلى كوز جۇمىپتى. ازامات اقىلبەكوۆ «كاجدىي سترەميتسيا ك يستوكام...» دەگەن جازباسىندا وماردىڭ كەرەگەتاس دەگەن جەردە گ پ ۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاراۋىلىنا ىلىككەنىن ايتادى. اڭدىعان جاۋدىڭ تاسادان اتىلعان وعى ىشتەن ءتيىپ، بۇراتىلا قۇلاعان ومار تورە جاۋلارى ءتونىپ كەلگەندە: «يتتەر-اي، ەركەكشە اشىق كەلمەي، قاتىنشا قالتارىستان اتتىڭدار-اۋ. اتتىم سەنى، قابىكەن!» - دەپ، كوز جۇمىپتى.
جازۋى سولاي ما، الدە تورە قارعىسى ءتيدى مە، قابىكەن كوپ ۇزاماي قايتىس بولادى. باستاۋدان سۋ ىشكەندە ىشىنە قۇرت ءتۇسىپ، ول دا بۇرالىپ، قاتتى قينالىپ ءولىپتى.
جوعارىدا اتالعانداردىڭ، اسىرەسە، قۇنداقباي تولەندى ۇلىنىڭ بولشيەۆيكتەرمەن قاتتى ەگەسكەنىن، الدىرماس جاۋ بولعانىن چەكيستەردىڭ جازبالارىنان-اق تۇسىنۋگە بولادى. باتىردىڭ ەسىمى ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتا شەنىندە باسىلعان قازاقستاندىق چ ك جايلى كىتاپتىڭ بارلىعىندا بار. «قازاقستان» باسپاسىنان جارىق كورگەن «نەزريمىي فرونت» (1967 ج.)، «چەكيستى كازاقستانا» (1971 ج.) جانە «مى يز چك» دەگەن كىتاپتاردا سوۆەت ۇكىمەتى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن ارداگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى جيناقتالعان.
«مى يز چك» كىتابىنداعى ف. يۆانوۆتىڭ «پرەستۋپلەنيە ۆ ۋروچيشە چۋرۋك» اتتى وچەركى قۇنداقباي باندىسى جاسادى دەلىنىپ جۇرگەن ءبىر قىلمىس جايلى. وندا قۇنداقبايدىڭ سەنىمدى ءۇش جىگىتى جاس وكىمەتتىڭ جەرىنە ارنايى كەلىپ، بالابەكوۆ دەگەن بەلسەندىنى اسىپ ءولتىرىپ، ەكى كۇننەن كەيىن قايتا بارىپ ءمايىتىن ورتەپ جىبەرگەنى باياندالادى. قايسار كوموترياد باندىلاردان قايمىقپاي، ەرلىكپەن قازا تابادى...
ەندى وسى وقيعانىڭ ەل ىشىندە قالاي ايتىلاتىنىنا نازار اۋدارايىق. «كۇرەڭبەل قاسىرەتىندە» دە ءبىر ۋاكىلدىڭ ءولىمى جايلى ەپيزود بار. جاڭاعى بالابەكوۆ (كىتاپتا فاميليا جوق، بۇل پروتوتيپ بولۋى مۇمكىن) كەدەيلەردىڭ قىز-كەلىنشەگىنە مازا بەرمەيتىن، كۇيەۋىن تاپانشامەن قورقىتىپ، كوزىنشە ايەلىن زورلايتىن وزبىردىڭ ناق ءوزى بولعان ەكەن. سول ۋاكىل قيعاش دەگەن جىگىتتىڭ ايەلىنە ءتيىسىپ، دەگەنىنە جەتە الماي ساباپ، باسىن جارىپ كەتەدى. اۋىلدا بولماعاندارىنا بارماعىن شايناپ، نامىستانعان اسىلبەك باي، حامزا، راقىم، قيعاش دەگەن ءتورت كىسى الگىنىڭ ارتىنان قۋىپ بارىپ، حامزا اقىلى شولاق، اشۋى تەز ۋاكىلمەن جەكپە-جەككە شىعادى.
جانە جەڭسە امان كەتەتىنىنە ۋادە بەرەدى. ءبىر-بىرىنە قامشى سىلتەسكەندە ۋاكىلدىڭ شادىر مىنەز اتى ويقاستاپ، الا قاشادى دا يەسىن جارعا جىعادى. ۋاكىل موينى ءۇزىلىپ ولەدى. جىگىتتەردىڭ قىلمىسى: «قانداستىڭ قانىن، قارىنداستىڭ جاسىن كەشكەن الباستىنىڭ سوڭى سەن بول»، - دەپ قۋراي، اعاش جيناپ ءوز اجالىمەن ولگەن ۋاكىلدىڭ ولىگىن ورتەپ جىبەرىپ، الاس جاساعاندارى. جانە بۇل وقيعا، يۆانوۆ جازعانداي، اقتوبەشۇرىقتا (شۇرىقتىڭ دۇرىس اتاۋى) ەمەس، وسى كۇنگى «سارىبۇلاق» سوۆحوزىنىڭ 2№ فەرماسىنىڭ ماڭىندا بولىپتى. حامزالار ۋاكىل سۇيەگىنىڭ قالدىعىن، ات-ابزەلدەرىن جار تۇبىنە كومگەن ەكەن. بەرتىن كەلە سول جەردەن ۇزەڭگى تابىلىپتى...
سوۆەت قىزمەتكەرىن كىم ولتىرگەنىن تابا الماي تىعىرىققا تىرەلگەن گ پ ۋ باسشىلارى سارىوزەك ماڭىنداعى اۋىلداردان 35 ادامدى قاماتادى. سولاردىڭ ون التىسى جاڭاعى جىگىتتەر تۇراتىن «ون ەكىنشى اۋىلدان» ەكەن. مۇنى ەستىگەن اسىلبەك باي مەن حامزا ءوز ەركىمەن ميليتسياعا بارىپ بەرىلەدى دە اۋىلداستارىن بوساتۋدى وتىنەدى. اۋىلداس 16 ادام ازاتتىق الىپتى، ال وزگە اۋىلداردان ۇستالعان 18 ادام... ولار ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان.
«بۇل بولعان وقيعا. حامزادان قالعان ۇرپاق بار. ءبىر نەمەرەسى تالدىقورعاندا تۇرادى. سول وقيعاعا قاتىسقان، جەكپە-جەكتى كوزبەن كورگەن راقىمنىڭ تۋىستارى دا بار، سارىوزەكتە. ولاردىڭ قۇنداقبايعا ەش قاتىسى بولماعان. نامىستان كۇيىپ كەتكەن قاراپايىم قازاقتار عوي»، - دەيدى قۇرمانباي ەسپەنبەتوۆ.
بۇل دەرەك قۇنداقبايعا وسى ولكەدە بولعان بارلىق وقيعانىڭ تەلىنە بەرگەنىن دالەلدەيدى. «قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان». دەرەكتەرمەن تانىسا تۇسكەن سايىن قازاق جىگىتتەرىن ەڭ قاتتى شامىرقاندىرعانى ۇجىمداستىرۋدىڭ ۇرانى دا، اشتىقتىڭ ىلاڭى دا ەمەس، قاراگوز قارىنداستىڭ كورگەن قورلىعى ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. چەكيستەردىڭ جازباسىنداعى باندى قۇنداقبايمەن «اۋىزجالاسقان كونترا وماردىڭ» دا وسىنداي ءبىر وقيعاسى بار. ول بەكتاس اتانىڭ ەستەلىگىندە دە سيپاتتالعان. وندا جىگىتتەردىڭ ماتاي تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى ءبىر اۋىلدا 7 سولداتتىڭ باس كوتەرەر 4 ازاماتتى قىلىشپەن تۋراپ تاستاپ، جاس قىزداردى ءبىر كيىز ۇيگە جيىپ، زورلاپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنى ايتىلادى.
ومار تورەنىڭ جىگىتتەرى جاڭاعى التى ورىس، ءبىر ءتىلماش تاتاردى قولعا ءتۇسىرىپ، اۋىل سىرتىنا الىپ شىعىپ، لاقشا باقىرتىپ باۋىزداپتى. ناقاق قان توكپەيتىن جىگىتتەر وسىنى «داقپىرتى الىسقا كەتسىن، بولشيەۆيكتەر ەستىپ، قازاق قىزىن قورلاۋعا قورىقسىن»، - دەپ جاساعان ەكەن.
گەنەرال-مايور ا. تىلەۋليەۆ جەتەكشىلىك ەتىپ، پودپولكوۆنيك يا. يا. ميلوۆانوۆ، پودپولكوۆنيك ا. س. يۆانوۆتار قۇراستىرىپ، 1980-جىلى جارىق كورگەن «وتۆەتنىي ۋدار» كىتابىنداعى «سادىرباي ي ميشا» دەگەن وچەركتە باندىنىڭ ورتاسىنا ساتقىنداردىڭ قالاي ەنگەنى، 1930-31-جىلدارى قۇنداقبايدىڭ قىر سوڭىنان قالماعان بەليايەۆ دەگەننىڭ وتريادىنىڭ ساربازدارمەن ءۇش مارتە سوعىسقانى ايتىلادى.
سول شايقاستاردىڭ بىرىندە بەليايەۆ تاس-تالقان بولىپ جەڭىلەدى. قوتىرقاي، شاعان تاۋلارى اراسىنداعى قاراڭعىساي دەگەن جەردە قۇنداقباي سوڭىنا ەرگەن ەلدى قۇتقارىپ، امان الىپ كەتەدى. سول اتىس كەزىندە وق ءتيىپ ولگەن ءىرى قارانىڭ سۇيەگى، اربانىڭ سىنىقتارى بەرتىنگە دەيىن شاشىلىپ جاتىپتى. قول كۇرەس شەبەرى، ازيانىڭ بەس دۇركىن چەمپيونى ءابدۋالي تاستانوۆ اعامىز: «شاعان تاۋىندا «قۇنداقباي ۇڭگىرى» دەگەن ۇڭگىر ءالى بار. مەرگەن جىگىتتەرىمەن وسى ۇڭگىردى تالاي مارتە پانالاعان ەكەن. بالا كۇنىمىزدە سول ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىرىپ ويناۋشى ەدىك»، - دەيدى.
قۇنداقباي مەن قىزىل وتريادتىڭ ەكىنشى قاقتىعىسى «شايتانساي» شاتقالىندا بولعان. ءسالىم باي سەكىلدى كوپتەگەن اۋقاتتى ادامدى اۋىلىمەن قۇلجاعا امان جەتكىزىپ، اشتىقتان قينالعان قازاقتىڭ اراسىندا ەسىمى اڭىزعا اينالعان قۇنداقباي باتىر كۇرەڭبەلگە تاعى كەلىپ، حاسان كوپەسباي ۇلىنىڭ ەل-جۇرتىن ارعى بەتكە اسىرماق بولادى. اۋىلدىڭ كوشكەلى جاتقانىن ءبىر ساتقىن ايتىپ قويىپ، كوش ارانعا تاپ بولادى.
ەلەڭ-الاڭدا ۇيقىداعى جۇرتقا وق بوراتقان وترياد ەشكىمدى ايامايدى. تۇتاس اۋىلدان ءۇش-اق ادام - حاساننىڭ ءوزى، ءبىر بالاسى جانە ءبىر ايەل ءتىرى قالادى. قۇنداقباي جىگىتتەرمەن شەگىنە اتىسىپ ازەر قۇتىلىپتى. تۇتقىنعا تۇسكەن حاساندى بولشيەۆيكتەر اباقتىعا جابادى، بالاسىن جەتىمدەر ۇيىنە جىبەرەدى. وسى ۇرىستان كەيىن گ پ ۋ قىزمەتكەرلەرى تالدىقورعانداعى و گ پ ۋ باسشىسى يۆانوۆقا «قۇنداقباي ءولدى، قۇرتتىق» دەپ ەسەپ بەرىپ، كەيىن وتىرىگى اشىلىپ، ماسقارا بولادى.
ءۇشىنشى شايقاس اشتىق پەن قورلىق سۇيەگىنە وتكەن قازاق اتقا قونىپ، مەرگەن قىزىلعا قارسى قول جيناعان 1932-جىلى، تۇلكىلىساي دەگەن جەردە بولعان. قۇنداقباي باتىردىڭ جاساق جيناۋىن چەكيستەر «اق گۆاردياشىلاردىڭ تاپسىرماسى. كونوكراد قازاق ريەۆوليۋتسيانى قايدان ءبىلسىن، ايتاقپەن ءجۇر» دەپ جازدى.
قىتاي جاقتان تاپسىرما بەرىپ وتىرعان «ءامىرشىسى» ەسەبىندە بىرەسە اقتىڭ ورىس وفيتسەرى، بىرەسە سول اقتاردىڭ ساپىندا بولعان قاپالدىق قانىبەكوۆ دەگەن قازاق ايتىلادى. دەسە دە وتارشىلارمەن 15 جىلدان اسا ۋاقىت الىسقان قۇنداقبايداي ەر بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن قول جينادى دەگەنگە سەنەتىندەر از.
تۇلكىلىساي شايقاسى جايلى جازبا مالىمەت جوقتىڭ قاسى. چەكيستەر بۇل جايلى ايتقىسى كەلمەگەن. ەسەسىنە تۇلكىلىسايدىڭ باسىندا «كىسى قىرىلعان» دەگەن جەر بار. ونىڭ قاسىرەتتى تاريحى ەل اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا ايتىلىپ كەلەدى. باسشي اۋىلىندا ۇزاق جىل ۇستازدىق ەتكەن جانقىدىر قىدىرباي ۇلى وسى وقيعانى اكەسىنەن ەستىگەن قارتتاردىڭ ءبىرى:
«اكەم جيەنقۇلتەگى قىدىربايدان ەستىدىم، 1931-32-جىلدىڭ شاماسى بولسا كەرەك. قۇنداقبايدىڭ جيعان جىگىتتەرىنە اشتىقتان ىڭىرشاعى شىققان اۋىلدار قوسىلىپ تۇلكىلىگە كوپ حالىق جينالا باستايدى. بارىپ كورگەن ادام ول ساي ءبىراز جۇرگەن سوڭ ۇشكە بولىنەتىنىن، ولار تۇلكىلى، تەرەكتى، قىزدىڭ سايى دەپ اتالاتىنىن بىلەدى.
كۇنگەيىندە باسشي جازىعى، تەرىسكەيىندە قوعالى جاتىر. تەرەكتى - تۇيىق ساي، تەكشە جارتاستارعا تىرەلەدى. ال قالعان ەكەۋىمەن تاۋ اراسىن جارىپ ءوتىپ، قىتايعا قاراي شىعۋعا بولادى. قۇنداقباي ەلدى قىزدىڭ سايىنىڭ باسىنا، قاتار جاتقان تەرەكتى بىتەر تۇسقا توپتاستىرسا كەرەك. وسى جەردەن قول جينايدى، ارىپ-اشىپ كومەك سۇراي كەلگەن اۋىلداردى توپتاستىرىپ، ساتىلى اسۋى ارقىلى ارعى بەتكە وتكىزۋمەن اينالىسادى. قۇنداقبايدان كومەك سۇراعاندار كوپ بولعان ەكەن. قاشىپ-پىسقان قازاقتىڭ، قۇنداقباي جىگىتتەرىنىڭ تۇلكىلىنىڭ تۇبىنە جاسىرىنعانىن ساتقىندار ميليتسياعا جەتكىزەدى.
تاۋ ىشىنە جاۋ قايدان كەلسىن دەگەن قامسىز جۇرت از كۇزەت قويىپ، ۇيقىعا كەتكەن ءبىر تۇندە قىزىلدار وپەراتسياسىن باستايدى. بەيقام كۇزەتشى دە مىزعىپ كەتسە كەرەك، جاقىن ماڭدا قاراڭداپ جۇرگەندەردى بايقامايدى. وترياد كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن سولداتتار بۇقپانتايلاپ كەلىپ جاقىن ماڭداعى جارتاستاردىڭ باسىنا ەكى پۋلەمەت قويادى. تاڭ اتا ەل ۇدەرە تۇرىپ، قوزعالا باستاعاندا ەكى پۋلەمەت ساقىلداپ سالا بەرەدى. قالتارىسقا تىعىلىپ ۇلگەرمەگەن قارت، بالا- شاعا، قىز-كەلىنشەكتەردى، جىلقىلاردى قارشا بوراعان وق باۋداي ءتۇسىرىپ كوپ ادام ولەدى.
تاستاردى پانالاپ ۇلگەرگەن از جىگىت اتىسا باستايدى. پۋلەمەتتىڭ وعى قۇنداقبايعا دا ءتيىپ، جەڭىل جارالايدى. قۇنداقباي اتىسىپ وتىرىپ 10-15 جىگىتپەن سىتىلىپ كەتەدى. جاۋ قاشتىلاعان وترياد بىرەن-ساران تارس ەتكەن مىلتىقتىڭ ءۇنىن وشىرەم دەپ ەكىلەنە تۇسكەندە تاۋدا ورتەكەشە ورعىپ جۇرەتىن قۇنداقباي اينالىپ، تۋ سىرتتارىنان شىعىپتى. مەرگەن الىستان كوزدەپ، ەكى پۋلەمەتشىنى ءبىر-ءبىر وقپەن جەر جاستاندىرادى. مىلتىق قايدان اتىلعانىن تۇسىنبەي ورنىنان كوتەرىلگەن كوموترياد تا مۇرتتاي ۇشادى.
وسىدان كەيىن مەرگەن پۋلەمەتكە ۇمتىلعان سولداتتاردى جالعىز وققا جالىندىرىپ، ماڭىنا جولاتپايدى. وقبۇركەر قارۋدان ءبىر، كومانديردەن ەكى ايىرىلىپ ەسى شىققان روتانى قۇنداقبايدىڭ جىگىتتەرى قىرىپ سالىپ، قىزىلداردىڭ ازى عانا قاشىپ قۇتىلادى. ال قۇنداقبايلار قۇداي ساقتاپ ءتىرى قالعان، جارالانعان ادامدارىن تەزدەتىپ جيناپ، قىتايعا قاراي جۇرەدى. ولگەن ادامداردى كومۋگە دە مۇرساتتارى بولمايدى.
تۇلكىلى باسىنداعى قىرعىندى قوعالىلىق قازاقتار ەستىپ، ءۇش-ءتورت كۇننەن كەيىن ءولىپ جاتقان مارقۇمداردى سول ماڭعا تاسپەن باستىرىپ، جەرلەيدى. ال سول قاندى وقيعادان كەيىن بۇل جەر «كىسى قىرىلعان» اتالىپ كەتىپتى».
تۇلكىلى شايقاسىنداعى ماسقاراسىن جاسىرماق بولعان چەكيستەر جوعارىعا تاعى دا «قۇنداقباي باندىنىڭ كوزىن جويدىق» دەپ ەسەپ بەرەدى. «كۇرەڭبەل قاسىرەتىنە» بۇل شايقاس كىرمەپتى.
اۆتورى: «ەستىدىم. ءبىراق، ناقتى دەرەكتەر تابا المادىم. تۇلكىلى سايدا 1960-جىلدارى دا ادام سۇيەكتەرى شاشىلىپ جاتقان ەكەن»، - دەيدى. ول كومۋسىز قالعان بايعۇس قازاقتىڭ سۇيەگى مە، قۇنداقباي جۋساتىپ سالعان سولداتتاردىڭ سۇيەگى مە؟ ولكە تانۋشىلار زەرتتەپ، انىقتايتىن ءبىر تۇيتكىل وسى.
بولشيەۆيكتەر جازباسى بويىنشا قۇنداقباي بولشيەۆيكتەر وعىنان قازا تاپقان. بىردە قىزىل اسكەردىڭ وپەراتسياسى ءساتتى بولىپ، قۇنداقباي ساربازدارىمەن قورشاۋعا تۇسەدى. ءبىر-ەكى ادامنىڭ قۇتىلىپ كەتكەنى بولماسا باندى تۇگەل قىرىلادى...
مەرگەننىڭ قازا تاپقانى جايلى اڭگىمە ەل اراسىندا دا بار. قۇنداقباي راسىمەن قورشاۋعا تۇسەدى. تەك «بانديتتەردىڭ» ءبارى بەرىلە سالماعان. قارتتاردىڭ ايتۋىنشا، جىگىتتەردى بۇل جولى دا قۇنداقبايدىڭ مەرگەندىگى قۇتقارادى. ول ەكى سەرىگىمەن جارتاسقا بەكىنىپ، قاراڭ ەتكەندى قاعىپ ءتۇسىپ، سولداتتارعا باس كوتەرتپەيدى. وسىنى پايدالانىپ ساربازدارى سىتىلىپ كەتەدى. وعى تاۋسىلعانشا اتىسقان مەرگەن سول جارتاستىڭ باسىندا سان جارادان جان ءتاسىلىم ەتەدى. كوردىڭىز بە، حالىق باتىردىڭ راس-وتىرىگى بەلگىسىز ءولىمىن دە ءور اڭىزعا اينالدىرعان!
ەل ىشىندە قۇنداقباي ءتىرى كەتكەن، 60-جىلدارى بەرى قايتقان قانداستارمەن بىرگە ورالىپ، بوتەن اتى-جونمەن كەربۇلاق اۋدانىنداعى «امانگەلدى» سوۆحوزىندا تۇرىپ، قارتايىپ كوز جۇمعان دەگەن دە اڭگىمە بار. قۇرمانباي ەسپەنبەتوۆ وسى اڭىزداردىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ وتىر. ول كىسى: «قۇنداقباي قۇلجاعا امان-ەسەن جەتكەن، 40-جىلدارداعى قىتايداعى ۇلت-ازاتتىق سوعىسىنا قاتىسقان. سول جاقتا قايتىس بولعان. مۇنى ارعى بەتتەن ورالعان ازامات، «كۇرەڭبەل قاسىرەتى» كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى قاراقالپاق ەرمۇراتتىڭ بالاسى اقانتايدىڭ اۋزىنان ەستىگەن ادامدار بار. اقانتاي ارعى بەتتە باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان»، - دەيدى. سول اقانتاي ەرمۇرات ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قۇنداقباي قالىڭ قىتايدىڭ دا جۇرەگىن شايلىقتىرىپ، ارعى بەتتە دە اڭىزعا اينالىپتى.
ول بىلاي بولعان ەكەن: ۇلت-ازاتتىق سوعىستا قۇنداقباي وزىنە ۇزاق ۋاقىت ادال دوس ءارى اۋدارماشى بولعان ءۇيسىندى (يۋ-سۋن) ءتۇن ورتاسىندا قىتاي ساربازدارىنىڭ قوسىنىنا جىبەرىپ، مىلتىقتارىنىڭ وقاتارىن (ب و ە ك) بۇلدىرتەدى. سودان كەيىن ءوزى سول اسكەردىڭ ورتاسىنا ساپ ەتە قالادى. مىلتىعىن كولدەنەڭ ۇستاپ ەركىن كەلە جاتقان قازاقتى كورگەن قىتاي سولداتتارى قارۋلارىنا جارماسىپ، اتا باستايدى. ءبىراق سان مىلتىقتىڭ بىرىنەن تىرس ەتكەن دىبىس شىقپايدى. قۇنداقباي بولسا جالعىز مىلتىقپەن سەس كورسەتىپ، قالىڭ قىتايدى وتىرعىزىپ كەتىپتى. سودان كەيىن قىتايلار اراسىندا مىلتىق وعى دارىمايتىن كوكجالداي كيەلى، كوزىنىڭ وتى بار باتىر تۋرالى اڭىز تاراپتى.
مىنە، بارى وسى. قولداعى كىتاپتاردا، تاريحي جازبالاردا قۇنداقباي تولەندى ۇلى جايلى مالىمەت وتە از. جەكە زەرتتەپ جۇرگەن ولكەتانۋشىلار، تاريحشىلار بولسا تاپقان قۇجاتتارىن جاريالاپ، دالانىڭ باتىر ۇلى جايلى ەلگە بىلدىرە تۇسسە عاجاپ بولار ەدى. ال، ازىرگە ول - اقيقاتىنان اڭىزى باسىم تۇلعا. 95 جىل دەگەندە كەيكىنىڭ كەتپەنمەن شابىلعان باسىنا قولىمىز جەتتى-اۋ، ايتەۋىر، ال قۇنداقبايدىڭ سۇيەگى قايدا قالدى؟ شاتقالدا قازا تاپسا قاي تۇسقا قانى تامدى، قىتايدا كوز جۇمسا مولاسى قايدا؟ اتا-اكەلەرىمىز ەسىمىن قۇلاعىمىزعا سىبىرلاپ ايتقان باتىر ەسىمىن ۇرپاعىمىز ءبىلىپ ءجۇرۋى ءۇشىن وعان نەگە ءبىر ەسكەرتكىش قويمايمىز نەمەسە كوشە اتىن بەرىپ، دارىپتەمەيمىز؟ الدە قازاق تاۋەلسىز بولعالى شيرەك عاسىر وتسە دە قۇنداقباي «باندى» بولىپ قالا بەرە مە؟
بارلىق وقيعا وسى جەتىسۋ جەرىندە بولعاندىقتان قۇنداقبايعا قاتىستى تاريحتاعى جاعىمدى-جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ءبارىنىڭ ۇرپاقتارى وسى جەردە وسكەن، ونگەن. سوندىقتان، پىكىر دە، كوزقاراس تا ءارتۇرلى بولۋى زاڭدىلىق. ءبىراق «اكە ءۇشىن بالا جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەندى قاپەردە ۇستاپ، ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى سوعىستاردىڭ جەتىسۋدا دا بولعانى، ونىڭ قول-باسشىلارى، ساردارلارى، داڭقتى ساربازدارى دا بولعانى - اقيقات. ءبىز سولاردىڭ ەڭ اتاقتىسى، تالاي اشتىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ امان الىپ قالعان، مەكەنىن قورعاعان كوكجالداي جەلكە كۇجىرەيتىپ، كۇن-ءتۇن تىنباي جورتىپ، تالاي اۋىلدى قورلىق-زورلىقتان قۇتقارعان قۇنداقبايدى دا جەتە تاني الماي جاتىرمىز.
س. سەيفۋلليننىڭ شىعارماسىنداعى كۋدرياكوۆ دەگەن جالعىز كۋلاكتى ابدوللا قارساقبايەۆ اعامىزدىڭ «دالاداعى قۋعىن» فيلمىندە قالىڭ اسكەر ەرتكەن دالا باتىرى قۇدىرەگە اينالدىرۋىندا ءبىر سىر بار-اۋ... تاۋ شاتقالى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ قايتىپ ورالۋ، ەكى پۋلەمەت سەكىلدى دەتالدار جەتىسۋدى مەڭزەيدى-اۋ، قۇدىرە قۇنداقبايدىڭ پروتوتيپى ەمەس پە ەكەن دەپ ويلايمىن كەيدە... الدە بۇل رەجيسسەردىڭ قۇلان كەيكىگە سومداعان ەسكەرتكىشى مە ەكەن، الدە ماڭعىستاۋلىق قۇرماش مەرگەندى ەل ۇمىتپاسىن دەگەنى... الدە ءبىز ءالى بىلمەيتىن مىڭ قۇنداقباي-كەيكى-قۇرماش-ورازداردىڭ ءبارىنىڭ رۋحىنا ءبىر تۋىندى ارنادى رەجيسسەر اعامىز...
ساياسات مۇرنىنان جەتەلەگەن قىزىل حاميتتەردىڭ ءداۋىرى وتكەلى قاشان، ال ءبىز كەڭەس زامانىندا ابدوللا اعامىز ەكراننان الەمگە ايتقىزعان «ەركىن دالانىڭ باتىرى» دەگەن ءسوزدى قايتالاۋعا قايمىعامىز! حاميتكە «مەن قازاق دەگەن ەل بولعىم كەلەدى!»، - دەۋشى مە ەدى قۇدىرە؟..
سەرىك ابىكەن ۇلى،
جۋرناليست.
«جەتىسۋ» گازەتى. 2016
