مۇحامەدجان تازابەكوۆ: قوعام دىنيلەنبەۋ كەرەك
...
- قۇپيا بولماسا، قاي جاسىڭىزدان باستاپ نامازداسىز؟
- جيىرمادان اسا بەرە ناماز وقىپ باستادىم. جانە بۇل - ەرتە باستاعاندىق ەمەس. بىلەسىز، قازاق «ون ۇشتە - وتاۋ يەسى» دەيدى. ياعني، ەندى بالا ەمەسسىڭ، ازاماتسىڭ دەگەنى. ءوز ءجۇرىس- تۇرىسىڭدى جوندە، اينالاڭا دا قارايلاي ءجۇر، «قولىڭدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ» قالما دەگەنى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇرىلىمىندا، بايقاساڭىزدار، ءار اۋلەتتىڭ العا سۇيرەيتىن كوشباسشىسى بولادى. ءبىزدىڭ شاڭىراقتا دا اكەم ءبىر كەزدەرى جاس ىنىلەرىنە جول كورسەتىپ، باۋىرلارىنا قامقور بولعان ەدى...
- بيىل كوكتەم، جاز ايلارىندا اۋەلى اقتوبە، سوسىن الماتىدا بولعان وقيعالاردان كەيىن قازاقستاندىقتار ورامال تارتقان ايەلدەر مەن ساقال قويعان ەركەكتەرگە ۇرەيلەنە قارايتىن بولدى. تەرروريستىك يدەيانىڭ تەرىس ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتكەندەر - «سالافيتتەر ەكەن» دەگەن دە اۋىزەكى اڭگىمە تەز تارادى. ءسىزدى دە سونداي اعىمنىڭ وكىلى ەكەن دەگەن الىپقاشپا ءسوزدىڭ بولعانى راس. بۇل ماسەلەگە قاتىستى بەرگەن جاۋابىڭىزدا ءسىز بۇل پىكىردى جوققا شىعاردىڭىز. دىننەن الىس وقىرماندارعا اۋىزەكى، جەڭىل تىلمەن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى، «سالافيتتەر» دەگەندەر كىمدەر؟ جاڭاعى اتالعان وقيعالاردا ەل ورتاسىنا بۇلىك سالعانداردىڭ يسلام دىنىنە قانداي قاتىسى بار؟
- ءبىز قازىر اقپاراتتاردىڭ وتە كەڭ، ءارى اسا جەدەل تارالۋ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءتىپتى اقپارات- جاڭالىقتاردىڭ كوپتىگى سونداي، ادامنىڭ ينفورماتسيا قابىلداۋ، قورىتۋ مۇمكىندىگى وعان ىلەسە الماي جاتىر. ءبىزدىڭ نە ءىشىپ- جەيتىنىمىزدەن باستاپ، كىمدى جاقسى كورۋىمىزگە، قانداي فيلم كورىپ، نەندەي پىكىردى ۇستانۋىمىزعا دەيىن انتالاپ تۇرعان اقپارات قۇرالدارى انىقتاپ بەرىپ وتىر. ءبىرى وقيعا تۋرالى تولىق كارتينانى ۇسىنسا، ءبىرى پازلدىڭ ءبىر- ەكى بولشەگىن عانا كورسەتكەندەي قىلىپ قانا بەرىپ، وقىرمانداردىڭ وزدەرىنە تون- ءپىشتىرىپ، وزدەرى ءارى قاراي وي قالىپتاستىرىپ الاتىنداي ەتىپ اقپارات بەرۋ ءتاسىلى پايدا بولدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ كەز- كەلگەن ماسەلە تۋرالى بايىپتى وي ءتۇيۋ ءۇشىن الدەبىر سايتتىڭ نەمەسە ۇيىندە وتىرىپ- اق سوت ۇكىمىن ايتاتىن بلوگەردىڭ جازباسىن ەمەس، ناقتى سول سالا بىلگىرىنىڭ پىكىرىنە نەمەسە سول سالاعا جاۋاپتى قۇزىرەتتى ورگاننىڭ انىقتاماسىنا جۇگىنۋ قاجەت.
- سوندىقتان سىزدەن سۇراپ وتىرمىن عوي.
- تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ءتۇرلى سىرتتان كەلگەن يدەولوگيانىڭ كەسىرىنەن جاستارىمىز كوپ ۋلاندى. بۇل - بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، بىزدە ءدىني سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ دەر كەزىندەگى جەتىسپەۋشىلىگىنەن مۇنىڭ دياگنوزى ناقتى قويىلمادى. ياعني، الگى ۋدىڭ اعزامىزدىڭ قاي جەرىنەن اۋرۋ پايدا قىلاتىنىن ءدال بىلمەدىك. ۇشىنشىدەن، توقسانىنشى جىلدارى مەملەكەتىمىز باسقا دا ماڭىزدى سالالار مەن ماسەلەلەرگە كوپ كۇش، كوڭىل ءبولدى. ول - ەكونوميكا، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن كوتەرۋ، سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتۋ، شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ دەگەن سەكىلدى. سوندىقتان دا رۋحاني سالا كەنجەلەپ، قاجەتتى دەڭگەيدە نازار اۋدارىلماي قالدى. جانە بۇل ءۇشىن مەملەكەتتى كىنالاۋ دا سوكەت ءىس. ويتكەنى، كەز- كەلگەن ەندى ءتاي- ءتاي باسقان تاۋەلسىز ەلدىڭ باسىپ وتەر بۇدان باسقا جولى دا جوق.
تورتىنشىدەن، سول جىلدارداعى قازاقستان - اتەيستىك يدەولوگيادان ەندى ازات بولعان، اتا دىنىمىزگە قايتا ورالىپ، جاستارى دىنگە لەك- لەگىمەن بەت بۇرعان حالىق بولدىق. كادىمگى اشىعىپ كەپ اسقان تابەتپەن اسقا قول سوزعان سياقتى. ءبىز - دىنگە جاستارى بەت بۇرعان حالىق بولدىق. ال دىنگە جاستار جاپپاي بەت بۇرعان كەزدە، ەگەر ءداستۇر ساقتالماسا، البىرتتىقتى تاجىريبەمەن تەجەپ ۇستاپ وتىراتىن ەل اعالارى، جىگەرلىگە ءجون جولدى نۇسقايتىن ابىز قاريالارى بولماسا، قىزۋقاندى جاستاردىڭ ورتاسىندا مىندەتتى تۇردە شي شىعادى.
- جاستار - البىرت دەيسىز عوي.
- البىرت، شالا، جاستىق ماكسيماليزم بار دەگەن سياقتى. بۇل - ۇلكەن سەبەپتەردىڭ ءبىرى. دىندەگى راديكاليزم، شەكتەن شىعۋ الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە كورىنىس بەردى. ءبىراق، مىسالى، تۇركيا سياقتى ەلدەردە نەگە ونداي دارەجەدە قاۋىپ تۋعىزبادى؟ سەبەبى، تۇرىكتەردە ءار زاماننىڭ، ءار ۇرپاقتىڭ، ءار بۋىننىڭ مىقتىلارى بولدى. ياعني، ەلدى ۇيىتقان اقساقالى، ءبىلىمى تاجىريبەمەن ۇشتاسقان جىگىت اعاسى، قارياسىنىڭ ءسوزىن، ۇلكەنىنىڭ تاپسىرماسىن قۇپ الاتىن جاستارى دەگەندەي.
- ءسىز سەبەپتەرى تۋرالى ايتىپ وتىرسىز. مەن سىزدەن سەبەپتەرى تۋرالى سۇراعان جوقپىن. «سالافيتتەر» دەگەندەر كىمدەر دەپ سۇرادىم. وسى راديكالداردى سالافيتتەر دەپ دۇرىس ايتىپ ءجۇرمىز بە؟
- ەگەر الدەكىم «ءبىز - سالافيتپىز» نەمەسە «ءسالافيت بولۋىمىز كەرەك» دەسە، البەتتە، دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، ءسالافتار دەگەن - پايعامبار مۇحاممەد (س. ع. س) كەيىنگى ءۇش بۋىن. مۇسىلمانداردىڭ ءۇش بۋىنى. ءسالافتار، قازاقشا ايتقاندا - ىلگەرىدەگىلەر. ءدىندى الەمگە تاراتقان سولار. ءبىراق قازىرگى «سالافيلەرمىز» دەگەن ادامداردىڭ ولارعا ەشقانداي قاتىسى جوق.
- ىلگەرىدەگىلەرگە قاتىسى جوق پا؟
- قاتىسى جوق. ءسالافيمىز دەپ جۇرگەندەر - ىلگەرىدەگىلەردىڭ اتىن مالدانۋشىلار.
- دەمەك، قازىر «سالافيت» اتالىپ جۇرگەندەردىڭ ناعىز يسلام دىنىنە قاتىسى جوق بولدى عوي؟
- نەگە قاتىسى بولماسىن؟ ولار - مۇسىلماندار. جول كورسەتەر عالىمعا جولىقپاعاندىقتان جولى تارىلعاندار، قوعاممەن ءتىل تابىسا الماي قولى قاعىلعاندار. كىتاپتاعى ءبىلىمدى جان- جاقتاعى جاعدايمەن ۇيلەستىرە الماي شەكتەن شىعۋشىلار. جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا «جازعىشتاردىڭ دا» ۇلەسى جوق ەمەس. قازىر ءبىز ءسال وعاشتاۋ قىلىق تانىتقان مۇسىلماننىڭ ءبارىن ءبىر اتپەن، ءبىر بوياۋمەن، ءبىر قالىپقا سالىپ ايتىپ، جازۋعا بەيىم بوپ بارامىز. «ىسىراپ قىلما، ىقىلاستى بول، اللاعا عانا سيىن، ادامداردىڭ دا اقىسىن ۇمىتپا» دەگەن يمامداردىڭ ءوزىن سالافي دەۋگە دايار تۇرامىز. وسى دۇرىس ەمەس. ءتىپتى قازىر اركىم ءوزى ۇناتپاعان ادامىن «سالافي» دەۋمەن اينالىسىپ جاتقانداي. نەمەسە، ءوزىن «سالافي» دەپ ايتپاسىن دەگەن قورقىنىشتان تاپىراقتاپ شاۋىپ، بايىبىنا بارماي- اق، بايبالام سالىپ جاتقاندار بار. ءبىز شىنىندا دا قوعامعا زيان كەلتىرىپ جاتقان شەكتەن شىعۋشىلارمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ساقال قويعانى ءۇشىن عانا كەز- كەلگەن جىگىتتى نەمەسە تىپ- تىنىش كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمەن عانا جۇرگەن الدەبىر ورامال سالعان ايەل كىسىنى سىرتىنان «ءسالافي» دەي سالۋعا قۇقىمىز جوق. «ەكسترەميزممەن كۇرەس ايتەۋىر جازىقسىزدى ىزدەپ تابۋعا اينالىپ كەتپەۋگە جانە دىنمەن كۇرەسكە جالعاسىپ كەتپەۋى ءتيىس» دەگەن ەلباسىمىزدىڭ الاڭى اركىمنىڭ ويىندا بولۋعا ءتيىس جاۋاپكەرشىلىك.
- ءوزىمىزدىڭ ەتەك- جەڭىمىزگە ءوزىمىز جابىسىپ جاتىرمىز دەيسىز عوي.
- ەل ىنتىمىعىنا سىنا قاعىپ، دىڭگەكتى ءداستۇرىمىزدى مانسۇقتاپ، جاستاردى جارعا يتەرىپ جاتقاندار تاسادا قالىپ، قوعام مەن بيلىكتىڭ اراسىنا رۋحاني كوپىر بوپ وتىرعان ۇلتجاندى ۇل- قىزدارىمىز كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، تاقىمىندا كوكپار بوپ جاتىر.
- وسى جاقىندا عانا بەلگىلى بوكسشى، ريو وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى دانيار ەلەۋسىنوۆتى «اللا جالعىز، وعان سەرىك قوسقان ادامداردى جاقتىرمايمىن، ءارۋاقتارعا تابىنۋ دۇرىس ەمەس» دەگەن ءسوزى ءۇشىن قازىر ب ا ق بەتتەرىندە قۋدالاپ، ونى وسى تەرىس اعىم وكىلدەرىنە جاتقىزىپ، قارالاپ جاتقاندار كوبەيىپ كەتتى. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
- قازاقتىڭ ءبىر قاسيەتى - ءمان- ءجايدىڭ ارتىن كۇتۋ، تەكسەرىپ الۋ، كوزى جەتپەي كەسىپ ايتپاۋ ەدى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى ارتىقشىلىعىمىزدان دا ايرىلىپ بارا جاتقاندايمىز. نەگە دەگەندە، وسى دانيار باۋىرىمىزدىڭ ايتقانىنا بايلانىستى دا پارقىنا بارماي كەسىر سويلەگەن كوپ كوممەنتاري كوردىم. كەيبىرەۋلەر سەكىلدى قۇران وقىماڭدار، اتا- بابامىز اداسقان، قابىر اتاۋلىنى قيراتايىق نەمەسە ۇيات، يبا دەگەن سەزىمدى ءولتىرۋ كەرەك دەگەن جوق قوي. ءوزىمىزدىڭ ق م د ب يمامدارىنىڭ كۇندە مەشىتتە ايتىپ جۇرگەن ءسوزىن، ياعني، اللاعا عانا قۇلشىلىق ەتۋ كەرەك، اللادان عانا سۇراۋ كەرەك دەگەنىن نەگە سونشا ءسوز قىلدىق؟ مۇندا قانداي حانافي ءمازحابىنا قايشى وي بار؟ سوسىن دانيار ەلەۋسىنوۆ - ءوزىڭىز ايتقانداي بوكسشى، قالتارىس- بۇلتارىستىڭ ءبارىن ەسكەرىپ وتىرىپ ءسوز ساپتايتىن ساياساتكەر ەمەس قوي. «باتىر - اڭعال» دەگەندەي، ەلدىڭ الاقانىندا جۇرگەن ءبىر ۇلىمىزدىڭ ەركەلەپ وتىرىپ ەر جىگىتكە ساي سالىپ ۇرىپ ايتىپ تاستاعانىن سونشا گاپ قىلاتىنداي مۇنشا مايدا ۇلت ەمەسپىز دەپ ويلايمىن. دانيار - باتىرىمىز ەمەس پە؟ كەشە عانا كوك تۋىمىزدى جەلبىرەتىپ، بۇكىل الەمگە ءانۇرانىمىزدى تىڭداتقىزعان كىم ەدى؟ ءبىز نەگە جاقسىلىقتى وڭاي، تەز ۇمىتامىز؟
- بىزدە تەرروريستىك قاۋىپكە قارسى تۇرۋمەن ۇ ق ك، ق م د ب، تاعى باسقا مەملەكەتتىك ورگاندار اينالىسادى. ءبىز قاي جەردەن قاتەلىك جىبەردىك؟ كادىمگى قازاقتىڭ قاراپايىم ۇلدارىنىڭ، كەيدە قىزدارىنىڭ تەرىس اعىم ىقپالىنا تۇسۋىنە نە سەبەپ، قالاي ويلايسىز؟ ءدال قازىر نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
- «اسىل ارنا» تەلەارناسى ءدىني راديكاليزمدى قاتاڭ ايىپتايتىن «سەرگەلدەڭ» اتتى كوركەم فيلم ءتۇسىردى. قازىر قۇزىرلى ورگانداردىڭ ساراپتاماسىندا جاتىر. اللا جازسا، نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. بۇدان بولەك ءبىزدىڭ ارنا اعارتۋشىلىق باعىتتا كوپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءتۇرلى روليكتەر، باعدارلامالار، ارنايى جوبالار جاسادىق. ەلىمىزدەگى بەلگىلى ءدىنتانۋشىلار مەن يمامداردى، قوعام قايراتكەرلەرىن شاقىرىپ، تىكەلەي ەفيرلەر ۇيىمداستىردىق. سان ءتۇرلى سۇحباتتار دايىندادىق. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءدىني راديكالداردىڭ ناقتى كىم ەكەنىن حالىق تۇسىنەتىندەي ەتىپ جەتكىزبەسەك، قازاقتى بۇتىندەي ءبىر رۋحانياتتان باس تارتۋعا يتەرمەلەيمىز.
- قازىر يسلام ءدىنىن ۇستانعاندارعا كۇدىكتەنە قاراپ، جۇرەگى شايلىعىپ قالعان ادامدار از ەمەس.
- مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم دا وسى. كەز- كەلگەن شەكتەن شىققان ءبىر كىسىنى ايتۋ ارقىلى ءبىز باسقا دا مۇسىلمانداردى سول شەڭبەردىڭ ىشىنە كىرگىزىپ جىبەرىپ جاتىرمىز. سول سەبەپتەن دە قوعام دىنيلەنىپ بارا جاتىر. ال قوعامنىڭ دىنيلەنۋى - قاۋىپتى پروتسەسس. قوعام دىنيلەنبەۋ كەرەك. ويتكەنى، پايعامبار (س. ع. س) جولىن ۇستانعان مۇسىلماندار ەش ۋاقىتتا قوعامدى دىنيلەندىرۋمەن اينالىسپاعان. قوعامدا مۇسىلماننىڭ جەكە رۋحانياتى مەن تۇلعاسىن دۇرىس قالىپتاستىرۋمەن اينالىسقان. يماندى وتباسىلار كوبەيمەي، يبالى قوعام پايدا بولمايدى. رۋحاني بيىك تۇلعا- ۇلتىن سۇيەتىن، بەس پارىزىنا بەكەم، جۇرەگى نۇرلى، ءجۇرىس- تۇرىسى كىسى قىزىعارلىقتاي، ەلگە پايدا كەلتىرەتىن شۋاقتى، بەلگىلى ءبىر كاسىپتىڭ يەسى، وتباسىندا ساليقالى وتاعاسى دەگەن سياقتى.. .
- جاقسى وبراز.
- بۇل - پروزادا نەمەسە فيلمدە عانا كەزدەسەتىن وبراز ەمەس. كادىمگى ومىردە بولعان، ءالى دە ارامىزدا بار جانە بولاشاقتا دا بولا بەرەتىن جاقسى ادامداردىڭ سيپاتى. ءدىني مەملەكەت قۇرۋعا ءبىز دە كەلىسپەيمىز. دۇنيەنىڭ ديدارىنا قاراۋ كەرەك. الەم قايدا بارا جاتىر. كىم ەرتۋشى، كىم ەرۋشى؟ يمان جۇرەكتە ءبۇر جارىپ، يسلام وتباسىندا وركەندەيدى. قوعام قاجەت ەتىپ جاتسا ءوزى قول سوزادى. ىزگىلىكتى ءوز پايداڭا جاراتا الماي جاتىپ وزگەگە ۇسىنۋ، قالاماي جاتقانعا ماجبۇرلەپ تىقپالاۋ، ءدىندى دۇرىس ۇستانعان بابالار جولى ەمەس. دانالىق- دارا پايعامبارىمىزدىڭ(س. ع. س) سۇننەتىندە. سەبەبى، پايعامبار مۇحاممەد (س. ع. س) ادامزاتقا يسلام ءدىنىن جيىرما ءۇش جىل ناسيحاتتاعان كەزدە ادامزات تاريحىنىڭ قاي كەزەڭىنە دە جارايتىن ءپاتۋا دا، جول دا، ونەگە دە كورسەتكەن. ءدىندى سۇننەتكە بەكەم بابالارىمىزداي ۇستانباساق، اعىمعا اينالىپ، قاۋىمعا پروبلەما جاسايمىز. ال، اعىمنىڭ تامىرىن تاپ باسپاي، دولبارلاپ كۇرەسسەك، قۇر بەرەكەنى قاشىرىپ، جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، قوعامدى دىنيلەندىرەمىز. ەكەۋى دە جاقسى ەمەس.
- ال مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان الدىن- الۋ شارالارىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- قۇزىرلى ورگاندار سولاردىڭ ياچەيكالارىن(ۇياشىقتارىن) انىقتاۋمەن، شەتەلدەگى بايلانىستارىن، قارجى كوزدەرىن نەمەسە تىكەلەي قوعامعا ءتوندىرىپ تۇرعان قاۋپىن انىقتاپ، قوعامنان وقشاۋلاپ، قاتەرىن سەيىلتۋمەن اينالىسىپ جاتىر. بۇعان مەن وڭ باعا بەرەم. بۇل تۇرعىدا الەمنىڭ باسقا ەلدەرىمەن سالىستىرىپ كورسەك، قازاقستاندا ادىلەتتى قارىم- قاتىناس جاسالىپ جاتىر. ال يدەولوگيالىق، اعارتۋشىلىق جۇمىستاردى كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز كەرەك.
- «اقتوبەدە قارۋ دۇكەندەرىن توناپ، اسكەريلەرگە شابۋىل جاساعان قازاقتىڭ جىگىتتەرى مۇنداي قادامعا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ناتيجەسىنەن باردى. ولارعا وزگەلەرمەن تەڭ قۇقىقتا ءبىلىم الۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە، ەگەر مەملەكەت اۋىل جاستارىنا شىن مانىندە جاناشىر بولسا، مۇنداي وقيعا بولماس ەدى» دەگەن دە پىكىرلەر بار. قانشالىقتى كەلىسەسىز؟
- وسى سالادا جۇرگەن ادامدارمەن سويلەسىپ ءجۇرمىن، ولاردىڭ ايتۋىنشا، قولىنا قارۋ الىپ، شەتىن كەتۋدىڭ سەبەبى بىرەۋ عانا ەمەس. ءبىر ادامدا، شىنىندا دا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ورىن الادى. ال بىرەۋلەردە پسيحيكالىق، ءتالىم- تاربيەدەن كەتكەن ماسەلەلەر بار. ال ەندى بىرەۋلەردە تۋىستىق قارىم- قاتىناستىڭ ساقتالماۋىنان بولاتىن سۋىق كوزقاراستىڭ سەبەبى ءبىلىنىپ جاتادى. كەيدە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جىگىتتەر حابارلاسادى. وسىنداي قاتتى كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ جاتادى. «نەگە ءبىزدىڭ بيلىك بۇيتەدى، نەگە سۇيتپەيدى» دەگەن سياقتى. ولاردى كەزدەسۋگە شاقىرام. سويلەسە كەلە، ەگەر ول ادامعا شىنىندا دا تەرىس ناسيحات ايتىلسا، قولىنا قارۋ الۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگى سەزىلىپ تۇرادى. ال ولارعا كەرىسىنشە، شىن جاناشىرلىقپەن، قازاقى باۋىرلىق مەيىرىممەن تۇسىندىرگەن كەزدە، رايىنان قايتىپ، بايىپتى وي ءتۇيىپ قايتادى. سوندىقتان، كوپ نارسە كەيدە وزىمىزگە دە بايلانىستى. «مەيىرىم كورسەتپەسەڭ، مەيىرىم كۇتپە» دەگەندەي، اينالامىزدىڭ بارىنەن تۇرتىنەكتەپ جاۋ ىزدەمەي، ۇيىساتىن، تۇتاس بولاتىن جولعا ءتۇسىمىز كەرەك. ول جول - ەلباسى ساياساتى، ق م د ب قارا شاڭىراعى.
- «اسىل ارنا» قازاق تىلىندە حابار تاراتادى. ءسىز دە كوبىنەسە، قازاق تىلىندە سويلەيسىز، جازاسىز دەگەندەي. ال ورىس تىلىندە يسلامنىڭ دۇرىس ۋاعىزدالۋىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر؟ كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، تاياۋ شىعىسقا ەكسترەميست رەتىندە كەتىپ جاتقان قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىس ءتىلدى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- مۇنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى بار. قازاقءتىلدى ورتاعا كوبىنە كىمدەر ناسيحات جاسايدى؟ ءوز ءومىرىن قازاقستانمەن بايلانىستىرعان ادامدار. ياعني، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە پاتريوت، وسى ەلدىڭ جاناشىرلارى. ونىڭ ىشىندە يمامدار، زيالى قاۋىم، عالىم اعالارىمىز، جازۋشىلار دەگەندەي. سوندىقتان، قازاق اۋديتورياسىنا كوپ جاعدايدا كەرەكتى، ءدال، دۇرىس ناسيحات جاسالادى. ال ورىسءتىلدى اۋديتورياعا، قازاقستاندىق جاستارعا اقپارات كوزى تەك قازاقستاننان الىنبايدى. رەسەيدىڭ ءارتۇرلى وڭىرىنەن، شەتەلدەگى ورىسءتىلدى ورتالاردان اقپارات جەتىپ جاتادى. ال قازاقستاندا قانشاما ورىسءتىلدى ايماق بار؟ ولاردىڭ ءبارى قازاقءتىلدى يمامنىڭ ۋاعىزىنا ۇيىپ وتىر دەي المايسىز. ال شەتەلدىك ازاماتتىڭ شاريعي اڭگىمەسى قازاقستان ازاماتىنىڭ رۋحاني جاعدايىنا، مەنتاليتەتىنە ولشەنگەن اقپارات بولمايدى. جانە ول ۋاعىزدى كاۆكازدىك، تاتارستاندىق نەمەسە ماسكەۋدە تۇراتىن، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان ورىس جىگىتى ايتىپ وتىرۋى مۇمكىن. اراب ەلدەرىنىڭ وزىندە قانشاما ورىس، قازاق تىلىندە ۋاعىز ايتاتىن اتاقتى ادامدار بار. اقپاراتتىق شەكارا جابىق بولماعاندىقتان، ادامدار ونى تۇتىنىپ جاتىر. نەگىزگى ءبىر سەبەپ سول.
- يسلام ءدىنى تۋرالى اقپاراتتى ورىس تىلىندە الاتىن ازاماتتاردىڭ كوپتىگى كورسەتىپ وتىرعانداي، قازاقستان - كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ورىس، تاتار، كارىس، ت. ب. دياسپورالارىنىڭ دەموگرافياداعى ۇلەسى ايتارلىقتاي. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دا وسى ەتنوستارمەن بايلانىستى. ياعني، جاپوندار سەكىلدى تازا ءبىر ۇلتتىق مەملەكەت بولا المايمىز. ورىس ءتىلىنىڭ اۋقىمى مەن مارتەبەسى تاعى بار. ياعني، ءسىز ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءداستۇرلى قازاق قوعامى، قازاق ۇلتتىق مەنتاليتەتى سەكىلدى قۇبىلىستار ەشقاشان ءجۇز پايىز ەلىمىزدە بولمايدى. ءسىز وسىنى تۇسىنەسىز بە؟
- تۇسىنەمىن، جانە ءجۇز پايىزدىق قازاق قوعامىن ورناتۋ مۇمكىن دە ەمەس شىعار. ءبىراق الەمنىڭ بارلىق جەرىندە باسەكەلەستىك بار. ءبىز از بولايىق، كوپ بولايىق، ءوزىمىزدىڭ ۇلى قۇندىلىقتارىمىزدى جالىقپاي، از دا بولسا جۇيەلى تۇردە ناسيحاتتاۋمەن اينالىسۋدى توقتاتپاساق، مىندەتتى تۇردە جەمىسىن بەرەدى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ كۇشەيۋى سەبەپتى سول جەردە ءومىر سۇرگەن ەتنوستاردىڭ ولارعا ءسىڭىپ كەتكەنىن، ولارعا بەيىمدەلگەنىنەن تاريحي فاكتىلەر ارقىلى حاباردارمىز.
- بولاشاقتا ورىس، كارىس، ۇيعىر ۇلتتارى قازاقيلانىپ كەتەدى دەگەن ويداسىز با؟
- جوق، تولىققاندى قازاقيلانباس. ءبىراق قۇرمەتتەيتىن بولادى. ءارى قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلىنىڭ ءوز ءتىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتتىرۋعا جۇمىس جاساپ جۇرگەن دە ەشكىم جوق.
- نەنى قۇرمەتتەيتىن بولادى؟
- مەنتاليتەتتى. مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن.
- ال قازىر شە؟ ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ولار ۇلتتىق بولمىسپەن ساناسىپ وتىر ما؟
- ەگەر ءسىز وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىنعى جاعدايمەن سالىستىرساڭىز، ساناسىپ وتىر دەپ ايتا الامىن. ويتكەنى، جيىرما بەس جىل بۇرىن الماتىعا ستۋدەنت بولىپ كەلگەم، سول كەزدەگى جاعدايدان تولىق حاباردارمىن.
ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. «اسىل ارنانى» باسقارىپ كەلە جاتقانىما ون جىلداي بولدى عوي. مەن - قازاقتىلدى اداممىن. قازاقشا ويلايتىن اداممىن. ءبىراق وسى مەنەدجەرلىكپەن اينالىسۋدا، قارجى تابۋ، تەلەارنانى جۇرگىزۋدە قانشاما قۇزىرلى ورگاندار، مينيسترلىكتەگى ادامدارمەن ورىس تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەنبەي- اق وسى جۇمىستى جۇرگىزىپ كەلەمىن. ماعان ءبىر رەت تە ورىس ءتىلىن تەرەڭ پايدالانۋعا قاجەتتىلىك تۋىنداعان جوق. مەملەكەتتىك تىلگە سۇرانىس تۋعىزباقتىڭ جولىن ىزدەۋدىڭ ورىنىنا، الدارىنا ءتۇسىپ، جورعالاپ كەتەتىن دە ءوزىمىز عوي، كەيدە...
....
- جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە تۇركى ازاماتىمەن ساياباقتا كەزدەسىپ جۇرگەن قازاق قىزىن ۇيالتىپ، تۇرىك ازاماتىن ءبىر ۇرىپ، «قازاق قىزدارىنا تيىسپە» دەپ، ونىسىن عالامتورعا سالعان قازاق جىگىتىنىڭ قىلىعى كوپشىلىكتىڭ شامىنا ءتيدى. قوعام پىكىرى تاعى ەكىگە جارىلدى. وسى قازاق قىزىنىڭ وزگە ۇلت وكىلىنە تۇرمىسقا شىعۋى قىتىعىنا تيەتىن قازاق ازاماتتارىنىڭ پوزيتسياسىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟
- بۇل دا سالدار عوي. سەبەپ - باسقا نارسەدە. قازاق جىگىتتەرىنىڭ قىزعانۋى، ارا ءتۇسۋى - تابيعي نارسە دەپ قابىلدايمىن. ال ۇرۋ، اشۋلانۋ - قاۋقارسىزدىعىمىزدىڭ كورىنىسى. ماسەلە بۇعان جەتپەۋى كەرەك ەدى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەندى كوپ ادام دۇرىس تۇسىنبەي جاتادى. ول - قىزدىڭ كىشكەنتاي كەزىنەن ونىڭ كىمگە جاقىن، كىمنەن قاشىق بولۋىنا، كىمگە جابىق، كىمگە اشىق بولۋىنا ۇيدەگى بارلىق ادامنىڭ بولىسۋى دەگەندى بىلدىرەدى. وتباسىندا اكە، اعا نەمەسە ءىنى سول ۇيدەگى مارجانداي اسىل قىزدى قۇندىلىق دەپ ەسەپتەيتىن. وسى قۇندىلىقتىڭ قۇنى كەتىپ قالعان ۋاقىتتا ارۋلارىمىز ءوزىنىڭ قانداسىنان تاپپاعان «جىلۋدى، قامقورلىقتى» باسقا ۇلت جىگىتىنەن تابادى دا، اقىرىندا، تاعدارىنا تاپ كەلگەن ادامعا ۇرىنادى.
- مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىندا حيدجاب كيۋگە بايلانىستى پىكىر- تالاستا ءسىز كىمنىڭ جاعىنداسىز؟
- بۇل قازىرگى كەزدەگى مەملەكەت ءۇشىن باس اۋرۋ بولىپ وتىرعان، تولىق شەشىمىن تاپپاعان، سوڭعى نۇكتە قويىلماعان ماسەلە عوي. ماسەلەن، دامىعان ەلدەردە، ا ق ش- تا، ەۋروپا ەلدەرىندە بەلگىلى دارەجەدە بۇل پروبلەما باسقاشا شەشىلگەن. ماسەلەن، مەن كوزىممەن كورگەن لوندوندا، كەمبريدجدەگى وقۋ ورىندارىندا اۋديتوريانىڭ ىشىندە دارەت الاتىن، ناماز وقيتىن جەرلەر بار.
- جاقسى، تەك مەكتەپتەردى عانا قاراستىرايىق.
- ون سەگىز جاسقا تولماعان قىزداردىڭ حيدجاب كيۋ ماسەلەسىن ءالى مەملەكەت جان- جاقتى سارالاپ، الەمدىك تاجىريبەگە ساي ساراپتاپ قاراۋى كەرەك دەپ، ويلايمىن.
- ءسىز ماعان جاۋاپ بەرمەدىڭىز. مەكتەپتە وقيتىن قىز بالالاردىڭ حيدجاب كيۋىن جاقتايسىز با، وعان قارسىسىز با؟
- ەگەر ناقتى نۇكتە قويىلماعان ماسەلە بولسا، وعان ناقتى جاۋاپتى مەن دە بەرە المايمىن. ۋاقىت كورسەتەدى.
- ال ءوزىڭىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىز قانداي؟
- بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءدىني تۇرعىدان ءپاتۋا بەرەتىن ادام ەمەسپىن. ءدىني باسقارما بار، ءمۇفتيىمىز بار. اتالى سوزدەرىن ايتىپ كەلە جاتىر. قوعام حاباردار. ال، زايىرلىلىق زاڭدىلىقتارى بويىنشا وتانداستارىمىزدىڭ ار- نامىسى مەن رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ قالىبىن جاسايتىن مەملەكەت. جاڭا قۇرىلعان ءدىن مينيستىرلىگى ۋاقىت تالابىنا ساي دانا شەشىمدەر قابىلدايدى، دەپ، سەنىم ارتامىن.
- جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە ايتىپ كەتتىڭىز. ءسىزدىڭ مەكتەپ ءبىتىرىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باسۋىڭىز، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنا، ناعىز زاماننىڭ وزگەرىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەن، تاۋەلسىزدىكتى ەندى العان قيىن جىلدارمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. سول كەزەڭدەگى جاستار، ياعني، سىزدەر مەن قازىرگى كەزەڭنىڭ جاستارى ءۇشىن بەرىلگەن باستاپقى مۇمكىندىكتەردى سالىستىرىپ بەرە الاسىز با؟ كىمدەر ءۇشىن جەڭىل بولدى؟
- قازىرگى جاستارعا بەرىلگەن مۇمكىندىكتەر كوبىرەك، ءبىراق ولارعا كەدەرگى دە از ەمەس. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدى ۇرلايتىن، الاڭداتاتىن نارسەلەر از بولاتىن.
- سۇحباتتىڭ سوڭىندا ءبىر- ەكى ساۋالنامالىق سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. سۇيىكتى اقىن- جازۋشىڭىز كىم؟ الەم ادەبيەتىنەن، مۇمكىن ورىس ادەبيەتىنەن ءسۇيىپ وقيتىن اۆتورلارىڭىز بار ما؟
- مەنىڭشە، ءساندى كىتاپ دەگەن بولادى، ءماندى كىتاپ بولادى. ءساندى دەگەندى جۇرت ۇسىنىپ، قوعام قالاپ، سوعان سايكەس كوپ ساتىلىپ تالاپ الىنىپ بەسسەللەر اتالىپ جاتىر عوي. قازىرگى اقپارات كوزدەرىن وقي قالساڭىز، سىزگە ۇسىناتىنى - دەن براۋننىڭ «ينفەرنوسى»، روبەرت گرەگوري دەۆيدتىڭ «شانتارامى» جانە ونىڭ جالعاسى، حارۋكي مۋراكاميدىڭ كەيىنگى ەڭبەكتەرى دەگەندەي.
ءبىراق وسىلاردىڭ اراسىندا جاۋھارداي مىقتىلارى دا بولادى. مالالا يۋسۋفزالدىڭ، الگى نوبەل سىيلىعىن العان ەڭ جاس قىز شە، سونىڭ «مەن - مالالامىن» دەگەن ءومىرباياندىق ەڭبەگىن وقىپ شىقتىم. قازىر بار بولعانى جاسى 19-دا. ءبىراق قارشادايىنان حالىقارالىق تەرروريزمگە قارسى شىعادى، پاكىستاندا ابىرويلى بولىپ، ءورى قۇرالپى قىزداردىڭ مەكتەپكە بارۋىنا، ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسايدى.
ريتوريكا بويىنشا كەيىنگى وقىعانىم - دجەيمس حيۋمستىڭ «ۇلى شەشەندەردىڭ قۇپيالارى». ءوزى بۇل اۆتور ا ق ش- تىڭ ءبىر ەمەس بىرنەشە پرەزيدەنتىنە ءسوز جازىپ بەرىپ وتىرعان ادام. ەڭبەگى دە وسى تاقىلەتتەس كىتاپتارعا قاراعاندا ەرەكشە.
ساياسات پەن قوعامتانۋ بويىنشا، چحان حا دجۋن دەگەن اۆتوردىڭ «كاپيتاليزم جايلى ايتىلمايتىن 23 قۇپيا» جانە دجون كامپفنەردىڭ «ساۋداعا قويىلعان بوستاندىق» دەگەن كىتاپتاردى وقىپ شىقتىم. سىزدەرگە دە وقۋعا كەڭەس بەرەمىن.
ءوزىمىزدىڭ ادەبيەتتەن قولىمنان تۇسپەيتىنى - اباي.
- قانداي اقپارات قۇرالدارىن وقيسىز؟
- «قازاق راديوسىنداعى» ءتۇرلى باعدارلامالاردى تىڭدايمىن. اسىرەسە، زاڭ، مەديتسينا سالاسىنا قاتىستى باعدارلامالاردى جىبەرمەۋگە تىرىسامىن.
- مۋزىكا تىڭدايسىز با؟ كولىكتە قانداي ءان تىڭدايسىز؟
- ادام كۇندە ءتاتتى تاعام جەي بەرسە، قانتسىز شاي ىشكىسى كەلىپ كەتەتىنى بار. نەمەسە «بالدى اساساڭ، جۇرەكتى اينىتادى» دەگەندەي. ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە مۋزىكا وتە كوپ. قايدا بارساڭ دا مۋزىكا قوسىلىپ تۇرادى. سوندىقتان، ارنايى تۇردە ىزدەپ ءان تىڭدامايمىن. ال نەگىزىنەن، ءداستۇرلى ونەردى جاقسى كورەتىن، سول سالانىڭ وكىلى ەكەنىمدى جاقسى بىلەسىزدەر.
- ءسىز ادەبيەت جانە ءتىل مامانىسىز. قالىڭ جۇرتقا اۋەلى ايتىسكەر اقىن رەتىندە تانىلدىڭىز. كەي جىلدارى تەلەديدار جانە راديودا باعدارلامالار جۇرگىزىپ، جۋرناليست اتاندىڭىز. ءتىپتى كينوعا ءتۇسىپ تە، ونى باسقارىپ تا (پروديۋسەر رەتىندە) كورىپسىز. قازىر «اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ ديرەكتورى، مەنەدجەرسىز. ءسىز سوندا كىمسىز؟ بەيتانىس ادامعا ءوزىڭىزدى قالاي تانىستىرار ەدىڭىز؟
- ابايشالاعاندا، ادام بوپ ءوتۋدى ماقسات تۇتامىن. «كيىم كيگەن ادام كوپ، ءبىراق ادامى جوق كيىمدەر بار» دەپ جاتادى عوي. ادام بولىپ قالۋ - وتە ماڭىزدى. قوعامنان ادامشىلىق قاسيەتتەردى ىزدەيمىن. ءار ادام ادام اتىن جوعالتپاي ءومىر سۇرسە...
- دەمەك، مۇحامەدجان تازابەك كىم، دەگەندە، «ول - جاقسى ادام» دەپ ايتسا، سول جەتكىلىكتى مە؟
- جەتكىلىكتى.
- جاۋاپتارىڭىزعا راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن اقساۋلە ءالجان
