شىن ولەڭ كوز ىلمەيدى
شىعارماشىل جانداردىڭ بارىندە ورتاق ءبىر نارسە، ول كوكەيىندىگىسىن ايتقىسى كەلۋ. ايتۋ ءبىر بولەك، ال سول ايتارىڭدى تالانتتى بولمىسپەن جەتكىزۋ - ول بولەك نارسە.
ءار وقىرماننىڭ تالعامىندا ءوز اقىنى، ءوز جازۋشىسى، ءوز قاھارمانى، ءوز ساڭلاعى بولادى. كوپتىڭ كوكەيىن ءدوپ باسامىن، جازعانىمنان ءاربىر وقىرمان ءوزىن كورۋى ءتيىس دەپ مەجە بەلگىلەپ الاتىن جازارماننىڭ ولەرمەندىگى تالانتتى شىعارما تۋدىرا الا ما، جوق پا، ول دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە.
جالپى، شىعارماشىلىق - ونەرگە، ونەر كەمەلدىلىككە الىپ باراتىن باسپالداق دەپ تۇسىنسەك، حاس ونەردىڭ حاس وكىلى بولۋدى كىم قالامايدى دەيسىڭ؟ داڭققا ۇمتىلۋ، بيىككە دەگەن ىنتىقتىق، اتاقتىڭ بۋى - كەز كەلگەن شىعارماشىلىقتىڭ يەسىن شابىتتاندىراتىنى ءسوزسىز. تالانتتى بولىپ تۋىلۋ از، وعان سەرپىن بەرەتىن اتاققۇمارلىق، جىرعا دەگەن عاشىقتىق ءھام ولەڭ مىنەز - ناعىز ولەڭدى جازعىزۋى مۇمكىن. كەشەگى عاسىردا ەشقانداي تەحنولوگيالار بولماسا دا شابىتتى، وتتى جىرلار جازىلدى. بۇگىنگى عاسىردا دا بار قاجەتتى وزىق قۇرالدار قولدا بولسا دا جىرعا دەگەن سۋسار كوڭىل - ولەڭدى ىزدەتتىرەدى ەكەن.
قانداي ولەڭ وقىسام دا ءسوزىنىڭ كوركەمدىگىن، ويىنىڭ تەرەڭدىگىن، ولەڭدەگى اقىننىڭ مىنەزىن تانىپ بىلۋگە تىرىسامىن. سوزگە قانشالىقتى عاشىق، ءسوز ارقىلى سۋرەتتەۋ شەبەرلىگىنىڭ شىڭى قانداي؟ ولەڭىندەگى باستى ۇستىنى نە؟ ول ءۇشىن تازالىق پەن بيىكتىكتىڭ سيمۆولى نە؟ جالپىعا ءتان ۇيرەنشىكتى ويلاۋ جۇيەسى مەن ستاندارتتى قابىلداۋ اياسىندا ءوتىپ جاتقان ءومىرىمىزدىڭ ارناسىندا ءبىز اڭعارماي قالعان قانداي دۇنيەلەردى ايتقىسى كەلدى؟ كوركەم دە كەستەلى سوزدەرگە بارىنشا مالدانعان ولەڭنەن گورى، سوزدەرىنەن اسقاقتىق پەن اساۋلىق، دانالىق پەن اڭعالدىعى قاتار ۇشتاسقان دۇنيە كورگىم كەلەدى ەكەن. بۇل ەندى ارينە وقىرمان رەتىندەگى جەكە تالعامىم مەن تالابىمنىڭ سۇرانىسى.
تاناكوزدىڭ ولەڭىندە تاۋ، جارتاس، قار سياقتى تابيعاتتىڭ ءتول تۋىندىلارى كوپ ايتىلادى. تاۋدىڭ ەڭ بيىك توبەسىنە شىعىپ، تومەنگە قاراساڭ باس اينالادى. ودان قۇلاعان نە مەرت بولادى، نە مەرتىگەدى. تاۋدىڭ ۇشار باسىندا سەن اڭساعان تازالىق پەن بيىكتىك بار. الايدا، ابايلاماساڭ ءومىر قاس- قاعىم ساتكە اينالادى. وسى ەكى ءساتتىڭ توعىسار تۇسى، ياعني تاۋدىڭ بيىكتىگى ءومىر مەن ءولىمنىڭ «ەگىز» كورىنىسىن بەينەلەپ تۇرعانداي.
تاۋلاردان ىزدەگەم جوق باسقا تىرەك،
جۇرەر ەم تاۋ قىزى بوپ تاسقا تۇنەپ.
تارتادى دا تۇرادى شىڭعا قاراي،
قايراتتى بولعاننان سوڭ جاستا جۇرەك.
ەي، تاۋلار! قۇداي بىزگە بەرگەن سەنى،
ءبىر كۇنى كەتپەسىن دەپ الاسارىپ.
***
ەي، تاۋلار، باسى بۇلتتان ارىلماس كوپ،
سەنىمەن اقىن كوڭىلى سارىنداس دەپ
ءوزىڭدى قۇشاقتايمىن جۇرەگىممەن،
سەن ماعان قارايسىڭ با، قارىنداس دەپ؟
***
بۇل مەنىڭ شاتقالىم،
بۇل مەنىڭ سوقپاعىم،
جارتاستىڭ ەتىنە ولەڭ بوپ جازىلار.
بۇلتتاردان ءتاج كيگەم جوق،
تاۋلاردان جوق تاعىم،
وكىنگەم جوق وعان.
اقىنداردىڭ كوبىسى قاردىڭ عاجاپتىعىنا تامسانىپ، جاپالاقتاپ جاۋعانى مەن تابيعاتقا كورىك بەرگەنىنە توقتالسا، تاناكوز كەرىسىنشە ءوزىن اپپاق قارعا بالايدى.
اق پەن قارا ءومىردىڭ قوس جولاعىن،
اپپاق تۇسكە بوياماقشى بولامىن.
ىشىمدەگى سىيماعان سوڭ زور اعىن،
قارعا اينالىپ قارا جەرگە قونامىن.
جاقسىلىق پەن جاماندىق سىڭار- عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقالى قاشان. سوندا دا كەي ساتتەرى ادامزات جاماندىقتى تۇبىرىمەن جويعىسى كەلەدى. ول مۇمكىن بە؟ جالپى، الەمدى ءبىر ءسات ەش جاماندىقسىز ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ادامزات اتاۋلى جاماندىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ىزگى امال مەن بيىك ساناعا جەتكەنى سونشالىق، اقىلدى عاسىردا ءجۇرمىن دەپ ويلانىڭىز. كەنەت، ءبىر زۇلىم پيعىل ىسكە اسىپ، بۇلىك ورىن الدى دەلىك. ءبارى عاجاپ، ءبارى عالامات ورتادا سىيماي جۇرگەن جاماندىق كىمدى جاعالاعان؟ ءالسىز سانا يەسىن بە؟ ال السىزدىككە بوي الدىرىپ، ىشتەي جالىعۋ، ۇيلەسىمدىلىكتى بۇزىپ كورۋ كىمگە قىزىق بولدى؟
سانالى عاجاپ ورتا مەن جامان پيعىلدىڭ ورتاسىنداعى تاڭداۋ ەركىن ادامنىڭ وزىنە قالدىرعانى جاراتۋشىنىڭ ءبىر حيكمەتى شىعار دەيسىڭ. ايتپەسە، جاماندىق اتاۋلىنى مۇلدەم بولدىرماي تاستاۋعا قۇدىرەتتىڭ قۇدىرەتى جەتپەي قالدى دەۋ، ارينە اسىلىقتان بۇرىن تازا اقىماقشىلىق بولىپ شىعار ەدى.
راس، تالاي جۇرەكتەردى تونادىم،
ىزعارىمنان كەيدە ءوزىم دە توڭامىن،
قار دەگەنىڭ بار بولعانى ساعىنىش،
كوز جاسىمنىڭ مۇزداپ قالعان بەينەسى.
...مەنەن تازا بولا الادى ار عانا،
قاردان اسىپ تۋار، بالكىم، قار عانا - دەيدى قارعا اينالىپ كەتكەن اقىن. جاقسىلىق ۇستەم بولعان جەردە سانا دامىماي كەرى كەتۋى دە مۇمكىن. ءيا، ءبارى جاقسى ورتادا. ال قوزعالىسقا قاشاندا موتيۆاتسيا قاجەت. ول موتيۆ - جاقسى مەن جامان نيەتتەردىڭ ءوزارا الماسىپ تۇرۋىندا سياقتى بار گاپ. تاناكوزدىڭ ولەڭدەرى وقىپ وتىرعان ادامعا وي سالۋمەن قاتار، ونىمەن كەيدە تايتالاسىپ تا كەتەسىڭ. اقىننىڭ جازعاندارىن سۋدىراتىپ وقىپ شىعۋ ءبىر بولەك، ال سەنى جەتەگىنە ەرتىپ ويىڭا قوزعاۋ سالسا، وندا ول نە؟ دەمەك، ول سەن ىزدەگەن ساۋالعا شارق ۇرىپ، سەنەن گورى بارىنشا كوبىرەك تولعانعان جان.
ءجيىتىلدىم ءومىردىڭ سورپاسىندا،
جانىما كەل، جانسىزدان قورقاسىڭ با؟
وگەيسىتكەن بۇل قالا بىلمەي وتەر،
ولگەن ادام جۇرگەنىن ورتاسىندا. 1999 -جىلى جازىلعان ولەڭ ەكەن. جالپى، قازاق اقىندارىنا ءتان ورتاق ءبىر نارسە بار: ول - بالالىقتى اڭساپ قيماۋ، سوسىن سەزىمنىڭ شارابىنان ەس جيىپ، قالانىڭ قاتقىلدىعىنان نازىك جۇرەگى توڭسا دا، بولمىسىن جوعالتىپ الماۋ جولىندا الاسۇرۋى.
باقىتتى جالتىراعان دۇنيە دەپ ەلەستەتپەسەك تە، ءبىز ءۇشىن ول ابستراكتىلى ۇعىم. ال اقىننىڭ كۇتكەن باقىتى...
كۇتەتىن مەنى سياقتان الدان سۇر باقىت،
سۇر باقىت، مەنى قويعانسىڭ نەسىن جىرلاتىپ؟
...جەتە الماي كەتتىم جۇرەككە ءوزىم ىزدەگەن،
تاكاپپارلىعىم جاقپاعان بولار اللاعا، - دەيدى. بۇل ازداي اقىننىڭ «قارا ساعاتى» دا جۇرەگىمە دىك ەتىپ ءتيدى. كۇندەلىكتى قابىرعاداعى ءىلۋلى تۇرعان ساعاتتىڭ ۋاقىتتىڭ دالمە ءدال كورسەتكىشى عانا ەمەس، ءومىرىمىزدىڭ دە تاۋسىلىپ بارا جاتقانىن، اجالدىڭ جاسىرىنباي- اق قارا ساعات تىقىلىمەن كۇن سايىن سانامىزدا جاڭعىرىپ تۇراتىنىن وسى ولەڭ ايتتى.
قابىرعادا ىلىنگەن قارا ساعات،
جۇرگىزىپ تۇر، قاراشى، قارا ساناق.
ءومىرىڭنىڭ كەتەدى ول ۇرلاپ ءبارىن،
جۇرگەنىڭدە ءوزىڭدى بالا ساناپ.
...قانشا مينۋت ءومىرىم قالعاندىعىن،
نەگە ايتپايسىڭ، ءبىراق تا، قارا ساعات؟!
نەگىزى، كوبىمىز قارا تۇستەن قورقاتىنىمىز راس. قارا جامىلۋ، قارا كۇيە سياقتى داستۇرىمىزگە ەنگەن تانىمدىق ءتۇپقازىققا قارا ءتۇستىڭ تاڭداپ الىنۋى دا ورىندى. ادام ءولىپ جاتقان كەزدە ارينە قىپ- قىزىل نەمەسە جاسىل ءتۇستى كيىنىپ الىپ، جوقتاۋ ايتقانىمىز جاراسىمسىز دۇنيە. ءبىراق، قارا ءتۇستىڭ دە مىقتى جاعى بار. قارا كۇش يەسى، ادام قاراسى مول، قارا جەر دەپ جاتادى. ۋاقىت پەن اجالدى قارا ساعاتقا سىيعىزىپ، جىرعا اينالدىرۋ ءۇشىن دە سۋرەتكەرلىك سيپاتتاۋدىڭ تۇتقيىل- قىراعىلىعى كەرەك. تاپتاۋرىن ولەڭ داستۇرىنە جاڭاشىلدىق اكەلگەن تاناكوز شەگەرىلمەس عۇمىرعا وسىلايشا بەتپە بەت كەلگەن. 2003 -جىلى جازىلعان مىنا ءبىر ولەڭىندە بىلاي دەپتى:
اقىلدى ءبارى:
اللاعا جۇگىرگەن قۇلدار،
ۋاعىزى تاۋسىلماس ءدىندار،
سەندەردەي ادالدىق جوق مەندە،
قۇدايدىڭ الدىندا بۇلدار.
بار بولسا كەۋدەمدە،
ءوزىڭىز ورناتقان مۇڭ بار.
... ءوزى وتقا عاشىق بوپ كورمەگەن،
جىندىعا تەڭەمەي نە دەمەك!
كولەڭكەڭ بولۋعا دايار ەم،
سەن مەنى عايساداي كرەستكە كەتكەندە
شەگەلەپ.
بالكىم، ءبىز سول سىندى ولەر ەك.
ءبىراق تا ءسۇيۋدى ۇمىتقان عاسىردا
وسىنىڭ بارلىعى نە كەرەك؟
ءاربىر سانالى جان ءوز عاسىرىنىڭ ازابى مەن جىلدامدىعىن، قاسىرەتى مەن قۋانىشىن وزىنشە «ءدامىن تاتىپ» كورەدى. سەن مىڭ جەردەن بولاشاقتى نەمەسە وتكەندى اڭساپ اھ ۇرساڭ دا، قۇدىرەتتىڭ قالاۋىمەن وسى عاسىردىڭ وكىلى ءھام كۋاگەرى بولىپ قويعانسىڭ. ءبىتتى. ءبىراق، شىعارماشىلىق قيال، وي، ارمان - ادامزاتتىڭ سانا بيىگىن اسەم جىرسىز قالدىرعان ەمەس. كوركەم پوەزيا باردا ادامزات جانقايعى مەن ءتانقايعىنى، دۇنيە جۇمباعىنىڭ ساۋالىن ىزدەنۋىنە قۇقى بار. كەيدە ءدىندارلىق قۇداي الدىنداعى سونشالىقتى اقتىعىڭدى دالەلدەۋ جولىنداعى وزەۋرەيتىن قۇلشىلىق پا دەپ تە ويلايمىن. سويتسەم، مەنىڭ دە تاناكوز ايتپاقشى، بۇلدايتىن ەشتەڭەم جوق ەكەن. كۇنالارىڭ ءۇشىن جاراتۋشىدان قورقاسىڭ، كەشىرىم سۇرايسىڭ. بارى سول. اقىننىڭ ماعان وسى شىنشىلدىعى ۇنادى.
قىز ەمەس ەم، ولەڭدە ەركەك ەدىم،
قيالىندا بىرەۋدىڭ ەرتەگى ەدىم.
تۇسىنىكسىز، تاكاپپار جۇرەگىممەن،
كەلەدى دە تۇرادى ەركەلەگىم.
تۇسىمدە مەن كەي كەزدە سوت بولامىن،
ماڭگۇرتتەردى سوتتاۋعا وقتالامىن.
كەنەت مەنىڭ ارتىمنان اتقان وقتان،
سوتتاي الماي قاپىدا جوق بولامىن.
سەرت ەتتىم مەن ولمەۋگە سودان بەرى،
سوعىس اشىپ كورەيىن ودان گورى.
ولەڭىمدى بۋلىعىپ وقىر كەيىن،
بۋىندىرىپ ولتىرگەن قوعام مەنى.
ناعىز مىنەزدى، قايراتى تاسىعان، جاستىق جالىننىڭ جىگەرى تۋدىرعان ولەڭ! ولەڭنەن كوركەمدىك قانا ەمەس، كەيدە پاراساتى پايىمدالعان ادۋىن- جىر توگىلگەنىن دە كورەسىڭ.
ەندى، «ايتقىم كەلەدى» اتتى تاناكوزدىڭ جىر جيناعىنداعى اۋدارمالارىنا توقتالا كەتسەك.
ورىس اقىنى يۋننا موريتستىڭ ولەڭىن اۋدارعان تاناكوزدىڭ قازاقشا سويلەتكەن نۇسقاسىن كورەلىك.
سەن ايتقاننان دا جامانمىن،
ايتىلماس قۇپيا بار ءبىراق.
وت بولىپ كۇيىپ، قادالدىڭ،
كورگەندە مەنى ابدىراپ.
عاشىقتا عانا بولاتىن،
لاۋلادىڭ جالىن ۇشقىنمەن.
جامان ءسوز ايتتىڭ توڭاتىن،
كۇڭكىلدەپ اشى مىسقىلمەن.
مەن سەنى سۇيمەي كەتكەندە،
سەندە ءبىر جارىق قالسىن دەپ.
مەن ەمەس پە ەدىم سول وتتى،
سىيلاعان ساعان جانسىن دەپ.
سوزبە ءسوز نەمەسە ماعىناسىنا قاراي اۋدارۋ كاسىبي اۋدارماشىلار ءۇشىن اسا قيىندىق تۋدىرماۋى مۇمكىن. ال پوەزيادا ولەڭ تۋىستىعىن ەكىنشى ءبىر تىلدە قانى مەن جۇرەگىن بۇزباي جىردىڭ قالىبىنا سالۋعا كوپ كۇش كەرەك. ياعني، ولەڭنىڭ تۇمسا تۇنىعىن تابيعي قالپىمەن مولتىلدەتۋگە - جۇرەكتەگى شەبەر ءتىلماشتىق تا ءۇن قاتۋى قاجەت. تاناكوزدىڭ ارتىقشىلىعى، مىنەزدى، وتكىر، ايتار ويى استارلى، تەرەڭ دە اشى ماعىنالى ولەڭدەردى تاڭداۋىندا.
ەسىمنەن مىنا ءبىر اۋدارماسى كوپكە دەيىن كەتپەي ءجۇردى. سەبەبى، بۇل ادامزات باردا وزەكتىلىگىن جويمايتىن ءناپسى- يمان تارازىسىنداعى شايقاتىلىپ تۇرعان ماڭگىلىك تاقىرىپ. قاراڭىز.
جاعىمپاز بولعىسى كەلەتىن جانداردىڭ
كوپتىگى سونشالىق، مەن ءتىپتى تاڭ قالدىم.
كوپتىگى سونشالىق، بايقاۋدان وتپەيسىڭ،
ول مۇمكىن ەمەس تە، مەن سونى اڭعاردىم.
سوندىقتان بولار، مەن باقتالاس، باقاس جوق،
بايقاۋ دا وتپەيتىن سالاعا قامداندىم، - دەسە، مىنا ءبىر اۋدارماسىندا:
كورگەن كەزدە، زيالى دەپ تابىنعان،
بۇل قوعامنىڭ «قايماعىن».
اسىرەسە، مادەني «قايماعىنان»،
يگەرىپ اپ مىڭ ءادىسىن ايلانىڭ،
كۇيتتەپ كەتكەن ەل قامى ەمەس، باي قامىن،
جۇرەگىمنىڭ اينيتىنى سونشالىق،
قايماق ەمەس، قوسىپ ىشەم شايعا مۇڭ.
ءقازىر، بىلسەڭ، زامان تۋدى كەرەمەت،
ساتىلمايتىن زات قالمادى، نە كەرەك!
ساتىلادى تەڭىز، مۇحيت تاۋلار دا،
ورماندار مەن قورعاندار ءھام باۋلار دا.
ار- ۇيات پەن بەت- بەينە دە، كيىم- كەشەك تاماق تا،
دوس پەن دۇشپان، بىتىسپەستەي كورىنەتىن جاۋلار دا. ورىس اقىنى يۋننا موريتستىڭ مىنا ءبىر ولەڭى تىپتەن الاپات! باتىل اقىن بولۋ بىلاي تۇرسىن، باتىل اۋدارىپ شىعۋعا دا جۇرەك كەرەك ەكەن.
جاساسىن بانديتتەر! قاراقشى، ۇرىلار!
جالعىز ءھام مەيلى ولار توپ بولسىن ءدىنى قار.
قۇتقارىپ قالادى ول ءبىزدىڭ جان وتاندى.
ماڭىزدى ءتۇر جاساپ، ماڭ باسقان ءارتىستى.
قاسىنا جيادى ول، باسقا ونىڭ كىمى بار؟
ارىستان بانديتكە ەسكەرتكىش قويامىز،
بيلىككە ولەردەي جابىسقان بانديتكە
ەسكەرتكىش قويامىز!
ەڭبەگى سىڭگەندەر، قايراتكەر، ۇلى، نار
جاساسىن بانديتتەر! جاساسىن ۇرىلار!!!
بۇدان بولەك، تاناكوز فرانسۋزدىڭ رايمون كەنو، ەجەن گيلۆيك، فرانسيس جامم، انري دە رەنە، گي بەللە، پول ەليۋار سىندى پوەزيا جاۋھارلارىن قازاقشا سويلەتكەنى وزىنشە ءبىر اڭگىمەگە ارقاۋ. ايتايىن دەگەنىم، فرانسۋزدان گورى ورىس پوەزياسىن ءتۇپنۇسقادان وقۋ قازاق وقىرماندارى ءۇشىن اسا قيىن شارۋا ەمەس. دەسە دە، پوەزياداعى اۋدارماعا ۇلەس قوسۋ، وزگە تىلدەگى تالانتتى اقىننىڭ ايتارىن قازاقي بوياۋمەن وقىرمانعا ۇسىنۋ - ۇلكەن ەڭبەك، تالانتتى تابىس.
تاناكوزدەگى تاعى ءبىر ارتىقشىلىق، باتىل ولەڭ جازادى، وزگە تىلدەگى وجەت ولەڭگە قازاقي زەر سالا الادى. جالپى، ءوز ولەڭى بولسىن، اۋدارما بولسىن، بەرۋ فورماسى جاعىنان، جازۋ ءستيلى مەن ايتپاق ويى ايقىن اقىن.
شىعارماشىلىقتاعى تولاسسىز پروتسەسس وعان ءتان نارسە. ءومىر بويى جيناعان اقىلىن، ءبىلىمىن، دانالىعىن اركىم ءار سالاعا قابىلەتى جەتكەنىنشە جۇمساپ جاتادى. سول سياقتى، تاناكوز تولقىن قىزى ءوزىنىڭ بويداعى تولاسسىز كۇشىن اقىندىققا باعىتتاپ، رۋح- ءبىلىمىن مىنەزدى ولەڭدەرمەن شىڭداي بىلگەن. ونىڭ مىقتىلىعى دا، اقىندىعى دا وسىندا جاتىر دەپ بىلەمىن.
ال، تاناكوز، بۇل جازبامدى وزىڭە دەگەن ءبىر وقىرمانىڭنىڭ سىي- قۇرمەتى رەتىندە قابىل العايسىڭ.
جانسايا سىدىقباي
«ۇلت» پورتالى
