ءسىز بىلەسىز بە؟ - قارىنداشتىڭ قارىمى
بۇل كۇنى بارلىق مەكتەپتەردە سالتاناتتى جاعدايدا «العاشقى قوڭىراۋ» مەرەكەلىك شارالارى وتەدى. بۇل كۇنى جۇزدەرى قۋانىشقا، لۇپىلدەگەن جۇرەكتەرى بىلىمگە دەگەن ىنتىزار سەزىمگە تولى قانشاما ءبۇلدىرشىن العاش رەت مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، العاشقى ۇستازىمەن تانىسادى.
العاش رەت قولىنا قالام الىپ، داپتەرگە ءارىپ جازادى. «ءبىلىم باستاۋى» - الىپپەنى قولىنا الادى. وسى جەردە بالالاردىڭ الداعى ۋاقىتتا ءبىلىم جولىندا اجىرماس سەرىگىنە اينالاتىن، قولدانىسى وتە قاراپايىم، ءبىراق، ماڭىزى وتە زور قۇرال - كادىمگى قارىنداش جايلى اڭگىمە قوزعاماقپىز...
ادام ومىرىندە عىلىم مەن تەحنيكا قانشا دامىسا دا، اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرى الاقانداي سمارتفونعا سىيىپ جاتسا دا، اۋىستىرۋعا بولمايتىن، باعا جەتپەس دۇنيەلەر بولادى. مىسالى، ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلاردىڭ جاسىرىپ قويعان ەسىرتكى زاتتارىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەتىلگەن قىزمەتتىك يتتەرمەن ىزدەيدى.
سونداي دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا كادىمگى قاراپايىم قارىنداشتى دا جاتقىزۋعا بولادى. ونىمەن جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا دا، قىستىڭ سارىشۇناق ايازىندا دا، سۋ استىندا دا، ءتىپتى عارىشتا دا سالماقسىزدىقتا شالقاڭنان جاتىپ الىپ حات جازۋعا، سۋرەت سالۋعا بولادى. شارلى اۆتوقالاممەن وسىلاي جاساۋعا بولا ما؟ جوق. ول مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا، قارىنداشتىڭ ادامزات ومىرىندە الار ورنى ەرەكشە. تالاي ءومىر، تالاي تاريح، تالاي تاعدىر وسى قارىنداشتىڭ كومەگىمەن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىلدى ەمەس پە!؟ قارىنداش تا ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ التىن كوپىرىنە اينالعان قۇرال.
ونىڭ ماعىناسى كادىمگى تۇركى ءسوزى - «قارا تاس» دەگەندى بىلدىرەتىندىگى دە بەكەر ەمەس. وسىدان قاراپ-اق، سول «قارا تاس» - گرافيتتىڭ ەجەلدەن-اق، شىعىس حالىقتارىنا بەلگىلى بولعاندىعىن ايتۋعا بولادى.
دەيتۇرعانمەن، ادام بالاسىنىڭ جازۋ-سىزۋدى مەڭگەرە باستاعان كەزەڭى كەم دەگەندە 7000 جىلدى قامتيدى دەسەك، قارىنداشتىڭ پايدا بولعانىنا اسا كوپ تە بولماپتى. بارى- جوعى - 300 جىلدان استام ۋاقىت.
ارينە، ادامدار قارىنداش پايدا بولعانعا دەيىن دە جازۋ-سىزۋعا ءار ءتۇرلى قۇرالداردى پايدالانىپ كەلگەن. ولاردىڭ قاتارىنا 13- عاسىردا پايدا بولعان «كۇمىس قارىنداشتاردى»، «قورعاسىن قارىنداشتاردى» قوسۋعا بولادى. الايدا، ارنايى قالامساپقا بەكىتىلگەن كۇمىس، قورعاسىن سىمدارمەن جازۋ -ەرەكشە شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، كۇمىس قارىنداشپەن جازىلعان جازۋدى ءوشىرۋ مۇمكىن ەمەس. ودان كەيىن، 14- عاسىردا پايدا بولعان «يتاليالىق قارىنداشتى» دا ايتا كەتكەن ءجون. ول سازدى مينەرال - تاقتاتاستان جاسالدى. كەيىن مۇنداي قارىنداشتار ورتەلگەن سۇيەكتەردىڭ ۇنتاعىن وسىمدىك مايىمەن ارالاستىرۋ ارقىلى دا جاسالا باستادى.
دەگەنمەن، اعاش قارىنداشتىڭ تاريحىنا قايتا ورالساق...
جالپى، كەيبىر كەزدەيسوق اشىلاتىن تاريحي جاڭالىقتاردىڭ اشىلۋىنا تابيعاتتىڭ دا سەپتىگى تيەتىندىگى بەلگىلى. بۇل جەردە ەرىكسىز، ۇلى اعىلشىن فيزيگى يسااك نيۋتوننىڭ باسىنا قۇلاعان الما ەسكە تۇسەدى. ارينە، بۇل اڭىز دا شىعار. الايدا، قارىنداشقا قاتىستى وقيعا شىن بولعان. XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، دالىرەك 1565-جىلدىڭ جاڭبىرلى كۇندەرىنىڭ بىرىندە انگليانىڭ سولتۇستىگىندەگى كامبەرلەند گرافتىعىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان دۇلەي داۋىل بولادى. ونداعان جىلدار بويى ءوسىپ تۇرعان ءزاۋلىم اعاشتار تامىرىمەن قوپارىلىپ قۇلايدى. داۋىلدان كەيىن، جەرگىلىكتى باقتاشىلار سول اعاشتاردى جيناپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ تامىرلارىنىڭ استىندا جاتقان قاپ-قارا قاتپار تاستاردى بايقاپ، تاڭ قالادى. ارينە، ولار بۇل بەيمالىم قارا تاستاردىڭ قانداي قاسيەتى بارىن بىلۋگە تىرىسادى، «كومىر شىعار»، - دەپ، وتقا دا جاعىپ كورەدى - جانبايدى. «ءتۇسى جىلتىر عوي، قورعاسىننىڭ ءبىر ءتۇرى بولار»، - دەپ، ودان وق-ءدارى جاساماققا ارەكەت جاسايدى. بۇدان دا تۇك شىقپايدى. ءبىراق، ونىڭ زاتتار مەن بۇيىمداردىڭ بەتىنە ءىز قالدىراتىن قاسيەتىن بايقاعان. سودان مالشىلار بۇل «قارا قورعاسىندى» قويلاردى تاڭبالاۋعا پايدالانا باستايدى.
ارينە، قارا تاستىڭ بۇل قاسيەتى سۋرەتشىلەردىڭ كوزىنەن تاسا قالسىن با!؟ ولار ونى تاياقشا سەكىلدى ەتىپ جونىپ، ۇشىن ۇشتاپ، سۋرەت سالۋعا پايدالانادى. جۇمساق ءارى قولدى بىلعايتىن بولعان سوڭ، ادامدار ونى ەكى تاياقشانىڭ اراسىنا قويىپ، قاعازبەن وراپ، جىپپەن بايلاپ قويىپ سۋرەت سالاتىن بولعان. ول العاشقى كەزدە تەك سۋرەت سالۋعا عانا جارايتىن.
شۆەيتساريالىق ەنتسيكلوپەديست-عالىم كونراد گەسنەردىڭ 1565-جىلى جازعان مينەرالدار تۋرالى تراكتاتىندا اعاشقا سالىنعان «قارا قورعاسىن» تۋرالى ايتىلعان. سونداي-اق، وسى «قارا قورعاسىننان» جاسالعان اعاش قارىنداش تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەردىڭ ءبىرى - 1683-جىلمەن بەلگىلەنگەن.
قارىنداشتىڭ تۇراقتى ءوندىرىسى گەرمانيانىڭ شتاين قالاسىندا 1719-جىلى قولعا الىندى. نەمىستەر ونى كۇكىرتپەن جانە جەلىممەن ارالاستىرادى. مۇنداي قارىنداشتىڭ ساپاسى اسا جوعارى بولماعانىمەن، باعاسى ارزان بولعان.
ال، 1789-جىلى اتاقتى شۆەد حيميگى كارل ۆيلگەلم شەەلە بۇل تابىلعان «قارا قورعاسىننىڭ» قورعاسىن ەمەس، «ەرەكشە مينەرالدى كومىر» ەكەندىگىن، ياعني كومىرتەكتىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن دالەلدەدى. ول ونى - گرافيت (گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا - «جازامىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) دەپ اتادى.
گرافيت وتقا وتە ءتوزىمدى مينەرال. ول 3000 گرادۋستان كەيىن عانا گازعا اينالادى. سوندىقتان، سوناۋ XVIII عاسىردىڭ وزىندە-اق، گرافيت قارىنداشپەن قاتار، مەتال قورىتۋعا ارنالعان ىدىستاردى جاساۋعا دا پايدالانىلدى.
1790-جىلى ۆەنالىق شەبەر يوزەف حاردمۋت گرافيتتىڭ توزاڭىن اق ساز - كاولينمەن، كۇيەمەن جانە سۋمەن ارالاستىرىپ، پەشكە جاعادى. ءسويتىپ، سازدىڭ مولشەرىن وزگەرتە وتىرىپ، قاتتىلىعى ءار قالاي ماتەريالدار الا باستايدى. سول جىلى ول قارىنداشتىڭ وزەگىن شىعاراتىن كاسىپورىن اشادى. ال، 1795-جىلى فرانسۋز عالىمى، ونەرتاپقىش نيكولا جان كونتە وسىنداي ادىسپەن، دالىرەك، گرافيتكە اق ساز، كۇيە، كراحمال جانە سۋ قوسا وتىرىپ، قارىنداش وزەگىن شىعارادى. ول حاردمۋتتىڭ اشقان جاڭالىعىنان بەيحابار بولعان. سوندىقتان حاردمۋتتى دا، كونتەنى دە تەڭ دارەجەدە قازىرگى قارىنداش وزەگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار دەپ ايتۋعا بولادى.
بۇل تەحنولوگيا 19-عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن ەۋروپادا كەڭىنەن دامىدى. سونىڭ ارقاسىندا قارىنداش شىعاراتىن كوپتەگەن كومپانيالار پايدا بولدى. 1851-جىلى گەرمانيالىق «فابەر-كاستەلل» فابريكاسىنىڭ يەسى گراف لوتار فون فابەر-كاستەل بۇعان دەيىن دوڭگەلەك قيمالى تۇرىندە شىعارىلىپ كەلگەن قارىنداشتى التى قىرلى ەتىپ شىعارۋدى ۇسىندى. ويتكەنى، ول قارىنداشتىڭ جازۋ جازۋعا ارنالعان كولبەۋ جازىقتىقتىڭ ۇستىنەن جەرگە دومالىپ قۇلاي بەرەتىندىگىن بايقاعان.
قارىنداشتى ۇشتاعاندا وزەگىنىڭ كوپ شىعىندالاتىنى بەلگىلى. وسىنى ازايتۋ ماقساتىندا 1869-جىلى امەريكالىق ونەرتاپقىش الونسو تاۋنسەندا كروسسا مەحانيكالىق قارىنداش ويلاپ تاپتى. مۇندا گرافيتتىك وزەك مەتال تۇتىكتىڭ ىشىنە ورنالاستىرىلعان جانە ونى سىرتقا قاجەتتى ۇزىندىقتا عانا شىعارۋعا بولادى. وسى ونەرتابىستىڭ ارقاسىندا بۇگىندە مەحانيكالىق قارىنداشتاردىڭ نەشە ءتۇرى شىعارىلادى. بۇل جەردە گرافيتتىك وزەك «تسانگا» دەپ اتالاتىن تەمىر قىستىرعىشپەن ۇستالىنىپ تۇرادى. قالامساپتاعى ارنايى تۇيمەنى باسۋ ارقىلى وزەكتى بەلگىلى ءبىر ۇزىندىقتا سىرتقا شىعارۋعا بولادى.
1828-جىلى فرانسۋز ماتەماتيگى بەرنارد لاسسيمون ءوزىنىڭ قارىنداش ءۇشىن ويلاپ تاپقان قالام ۇشتاعىشىنا العاشقى پاتەنت الدى.
بۇگىندە الەمدە وزەگىنىڭ قاتتىلىعى جاعىنان 21 ءتۇرلى قارىنداش شىعارىلادى ەكەن. مۇندا، قۇرامىندا گرافيت كوپ بولعان سايىن قارىنداشتىڭ وزەگى جۇمساق جانە ءتۇسى قارايا تۇسەدى. ال اق ساز - كواليننىڭ قۇرامى كوبەيگەن سايىن، قارىنداشتىڭ وزەگى قاتتى، ال ءتۇسى اشىق بولا تۇسەدى.
قازىرگى تاڭدا قارىنداشتىڭ ءتۇرى-ءتۇرى شىعارىلادى! جوعارعى باسىنا وشىرگىش، ۇلكەيتكىش اينەك، سىلدىرماق ورناتىلعان قارىنداشتار بار، ءتىپتى حوش يىستەندىرىلگەن قارىنداشتاردىڭ شىعارىلاتىندىعىن قايتەرسىڭ! ال، قارىنداشتىڭ باسىن كەمىرگىش وقۋشىلارعا ارناپ، دارۋمەندىرىلگەن قارىنداشتاردىڭ دا وندىرىلەتىندىگىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇگىنگى تاڭدا الەمدە جىلىنا 14 ميللياردتان استام قارىنداش شىعارىلادى. ەگەر ولاردى ءبىر تىزبەكتىڭ بويىنا ءتىزىپ قويار بولسا، جەردى 62 رەت وراپ الۋعا بولادى.
قاتتىلىعى ورتاشا ءبىر قارىنداشپەن ۇزىندىعى - 55 شاقىرىم بولاتىن سىزىق جۇرگىزۋگە نەمەسە 45 مىڭ ءارىپ جازۋعا بولادى ەكەن. قارىنداشپەن جازىلعان ءبىر ءارىپتىڭ سالماعى - 0,0033 گرام.
اۆتور: ايبوتا جاپپاربەرگەن
