بيزوندار تاپتالعان مەكەن

 استانا. قازاقپارات - بيزوندار تابيعاتىنان قىزىق جانۋارلار. ونىڭ الدىڭعى جاعى زەبر تۇستەس تەڭبىل دە، بەلدمەسىنەن كەيىن ءبىرىڭعاي كۇرەڭدى. ەۋروپادا ونى العاشقىدا زەبردىڭ ۇرعاشىسى دەپ ەسەپتەدى.
None
None

كوپكە دەيىن بۇل قاتەلىك زوولوگيالىق تراكتاتتاردان بەرىك ورىن الدى. تەك 1812 -جىلى ناتۋراليست ۆيليام بۋرچەل ونىڭ زەبرگە ەش قاتىسى جوق، باسقا جەكە ءتۇر ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. ال جانۋارتانۋمەن تانىستىعى جوق گوللانديالىق جەر يەلەنۋشىلەر ونىڭ جانۋارلاردىڭ جەكە ءتۇرى ەكەنىنە ەشقانداي كۇماندانعان ەمەس. تاماعىنان قىرىلداي «كحوۋا- كحوۋا» دەپ كىسىنەۋى، جىلقىنىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ، زوولوگتارمەن ەش كەلىسسىز كۆاگگي دەپ اتالاۋىنا سەبەپشى بولعان.

XVII عاسىردىڭ سوڭىندا العاشقى جەر يەلەنۋشىلەر افريكاعا كەلگەندە ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا بوكەندەردىڭ، زەبرلەردىڭ، بۋيۆولداردىڭ، جيرافترادىڭ سانسىز تابىندارى جايىلىپ جۇرەتىن. العاشقى سوقا سالعان ىزبەن قوسا اڭداردىڭ دا سانى ازايا باستادى. بۇل ولاردىڭ ۇيرەنشىكتى جەرىنەن ۇدەرە قاشۋى مەن جاپپاي قىرىلۋلارىنا سەبەپشى بولدى. كىم ويلاعان، ول كەزدە مىڭداعان جىلقى تۇقىمداس - كۆاگگيدىڭ جويىلىپ كەتەتىنە.

عالىم ب. شايكەنوۆ وسى تۋراسىندا: «ساۆاننادا ولار گنۋ بوكەندەرىمەن جانە تۇيەقۇستارمەن بىرگە جايىلاتىن. بۇل ءتيىمدى دوستىق ەدى. تۇيەقۇستار قىراعى كورەتىن دە، گنۋ مەن كۆاگگي سەزگىش كەلەتىن. ءبىراق كۆاگگيدى مۇنداي ۇجىمنىڭ ساقتىق تا ولىمنەن قۇتقارمادى.

وڭتۇستىك جاعالاۋدى يگەرە باستاعان گوللاندىقتارعا باسىبايلى افريكالىق جۇمىسشىلاردى قورەكتەندىرۋگە تەگىن ازىق كەرەك بولدى. وسى سەبەپتى كۆاگگيدى قيساپسىز اتىپ قىرۋ باستالدى.

سونىڭ ناتيجەسىندە كۆاگگي نەبارى 60 جىل شاماسىندا قۇرىپ ءبىتتى. ەڭ اقىرعى كۆاگگيدى 1850 -جىلى كاپ ولكەسىندە اڭشىلار اتىپ ءولتىردى.

تاعى اڭداردىڭ قۇرۋىنا تەك جاڭا جەرلەردى شارۋاشىلىق قاجەتىنە يگەرۋ سەبەپشى بولعان جوق، كەرىسىنشە ولاردى قىرۋ ەش نەگىزسىز، ناعىز ايۋاندىق جولمەن جۇرگىزىلدى. بۇل رەتتەگى ەڭ دالەلدى مىسال امەريكا بيزونىنىڭ تاعدىرى.

ەۋروپالىقتار كەلگەنشە تابىن- تابىنىمەن جايىلىپ جۇرگەن بيزونداردىڭ يەلىگىندە سولتۇستىك امەريكانىڭ ۇشتەن ءبىر اۋماعىندا بار ەدى. ولار ۇلكەن نيەۆولنيچي كولىنەن مەكسيكا بۇعازىنا دەيىن، سكاليستىي تاۋلارىنان اتلانت مۇحيتىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ارالىقتاعى قۇنارلى ولكەلەردىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە ەركىمەن كوشىپ جۇرەتىن.

قىستا ولار وڭتۇستىككە قاراي ىعىساتىن، ال كوكتەمگە قاراي كەرى كوشەتىن. بۇل كوشۋلەردە ولارعا قيىن اسۋلار دا، ارىندى وزەندەر دە ەش كەدەرگى كەلتىرە الماۋشى ەدى. مۇنداي كەزدەردە ءيىن تىرەسىپ توپتاسا جوڭكىلگەن تابىننىڭ ەداۋىر بولىگى اپاتقا دا ۇشىرايتىن. 1801 -جىلى وسىنداي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان ساياحاتشى الەكساندر گەنري بيزون ولىكتەرىنىڭ رەد- ريۆەر وزەنىمەن ەكى كۇن ۇدايى سەڭ- سەڭ بولىپ اققانىن ايتادى. "مال ولىگىنىڭ كوپتىگى سونشا، كەي ۋاقىتتا ولار وزەندى بوگەپ تە تاستاۋشى ەدى".


ءبىراق مۇنداي اپاتتار دا، بار تىرشىلىگى بۋيۆولدارمەن بىتە قايناسقان ۇندىستەردىڭ اۋلاۋى دا، بيزونداردىڭ سانسىز تابىندارىنا ەش كەسەل كەلتىرە المايتىن.

ايتسە دە وسىنشاما بايلىقتى قۇرتۋ قيىن ءىس بولمادى. تەك سول ءۇشىن شەگىنە جەتكەن قان قۇمارلىقپەن جۇپتاسقان وزبىرلىق قانا قاجەت بولدى. بۇل ءىس اق ادامنىڭ بيزون ەتىنە ءتىسى تيگەن كۇنى باستالدى. 1612 -جىلى اعىلشىن ماتروسى سامۋەل ارگول پاتوماك وزەنىنىڭ قۇيىلىسىنان كەمەمەن جوعارعى تارماعىنا دەيىن كوتەرىلدى. ول بۇل جەردە ۇندىستەردىڭ بيزوندى قالاي اۋلايتىنىن بايقاپ بيزون ەتىنىڭ ءدامىن تاتتى"، - دەپ ايتادى.

پولكوۆنيك دودج 1871 -جىلى اركانزاس وزەنىنىڭ بويىندا جۇرگەن بيزونداردىڭ وراسان زور تابىنىن كەزدەستىرگەن. "ءبىزدىڭ لاگەرىمىزدىڭ تۇسىنان 5 كۇن ۇدايى قارا- قۇرىم بولىپ جايىلعان تاعى وگىزدەردىڭ تابىندارى ءوتىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبىر- بىرىمەن تىعىز ءيىن تىرەسىپ وتكەندىگى سونداي، جوتالارىمەن كوپىر ۇستىمەن جۇرگەندەي اتتاپ وتىرۋعا بولاتىن. بيزون كوشىنىڭ الدىڭعىسىنان سوڭعىسىنا دەيىن 80 شاقىرىم، ال ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن 40 شاقىرىمعا دەيىن سوزىلىپ جاتتى"- دەيدى. ياعني مۇنداي تابىنداردا ەڭ كەمى 4 ميلليوننان ارتىق مال بولاتىن.

جۇيرىك ات، 9 گرام قورعاسىنمەن قارۋلانعان ادامعا تابيعاتىنان مومىن، ەبەدەيسىز جانۋارد اتىپ الۋ قيىن ەمەس ەدى. اسىرەسە وق قارۋلار جاسالىپ، ونەركاسىپ دامىپ كەلە جاتقان شاقتا، بۇل ءتاسىل ەڭ ءتيىمدى جاعداي ەدى. ولاردى اۋلاۋ ءۇشىن بارلىق ايلا- ءتاسىل قولدانىلىپ، 1801 -جىلى ۆاشينگتون قالاسى تۇرعان جەردە اقىرعى بيزون وققا ۇشادى.

ولاردىڭ تولىق قىرىلۋى تۋرالى عالىم ب. شايكەنوۆ: "ەگەر بيزونداردى قىرۋ تەك بايۋ نەمەسە جاڭا دامىپ كەلە جاتقان ونەركاسىپ سالالارىنىڭ تالابىنا ساي جۇرگىزىلدى دەسەك، بۇل شىندىقتى بۇرمالاۋ بولار ەدى. دۇنيە جۇزىندە ەشقانداي تەڭدەسى جوق بۇل قىرعىن ەش ماقساتسىز، سەبەپسىز، كەيدە قانقۇمارلىق شەر تارقاتۋ ءۇشىن نەمەسە كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن جاسالاتىن"، - دەپ تۇيىندەيدى. سوندا بىزدەر حايۋانداردان دا ايۋان بولعانىمىز با؟ ءجون- جوسىقسىز جاسالىپ جاتقان ادامزات ءىسىنىڭ سوڭعى، جاقسىلىق بولماسى انىق...


دايىنداعان: د. بالابەك ۇلى

«ايقىن» 

سوڭعى جاڭالىقتار