كۇنشىلدىك كەسەل مە؟

كۇنشىلدىك قانا ەمەس، كورەالماۋشىلىق، قىزعانشاقتىق، كورسەقىزارلىق، تويىمسىزدىق، قاناعاتسىزدىق، دۇنيەقوڭىزدىق، جەمقورلىق، ساراڭدىق، تاكاپپارلىق، ماقتانشاقتىق، قياناتشىلدىق سەكىلدى تولىپ جاتقان لاس قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە ادامدى اۋرۋ ەتپەي قويمايدى ەكەن.
پىشاقتىڭ ەكى قىرى بار. ادام دا سول سەكىلدى. بويىندا جاقسى- جامان قاسيەتى قاتار جۇرەدى. دۇنيە قىزىعىن تارك ەتكەن ادامنىڭ بويىنان كوركەم قاسيەتتەرى كوبىرەك كورىنىس بەرەدى. نەمەسە كەرىسىنشە، دۇنيەلىك قىزىقتارعا الدانعان سايىن، جامان ادەتتەرگە ۇيىرسەك بولادى. ماسەلەن، كورەالماۋشىلىقتى الايىق. ءبىر ادامنىڭ جەتىستىگىنە قىزعانىشپەن قارايسىز دەلىك. سودان كەيىن قايتەسىز؟ جاتساڭىز دا، تۇرساڭىز دا الگى ادام ويىڭىزدان كەتپەيدى. ول بيىككە ورمەلەگەن سايىن، ءسىزدىڭ تاۋىڭىز شاعىلادى. ءوزىڭىزدى قويارعا جەر تاپپايسىز. باسىڭىزدى ۇراسىز، وكىنەسىز، سوگەسىز، عايباتتايسىز.
نەگىزىندە، ءسىزدىڭ ول ارەكەتىڭىزدەن الگى ادامنىڭ قىلشىعى دا قيسايمايدى. زيان كورەتىن ءوزىڭىز. جانىڭىز جارالانادى، ءتانىڭىز توزادى. ءيا، جامان مىنەز ادامنىڭ جانىن عانا ەمەس، ءتانىن بە بۇلدىرەدى. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س. ع. س) حاديسىندە: «سىركە سۋى بالدى بۇزاتىنى سەكىلدى، جامان مىنەز ادامدى بۇزادى» دەگەن. كورەالماۋشىلىق قانا ەمەس، بۇزىق مىنەزدىڭ بارلىعى دا ۇشپاققا شىعارمايدى. ويتكەنى ناعىز مۇسىلمان وزگەلەرگە تىلىمەن دە، قولىمەن دە زيان تيگىزبەۋى كەرەك.
ءال- فارابي بابامىز «جامان مىنەز- قۇلىق رۋحاني دەرتپەن تەڭ» دەپتى. قازىر مۇنى عىلىم دا دالەلدەپ وتىر. مەديتسينادا مۇنداي دەرتتى «پسيحوسوماتيكا» دەپ اتايدى. ياعني، ادام بويىنداعى ءتۇرلى پسيحولوگيالىق كەسەلدەر ونى اۋرۋ قىلىپ تىنادى ەكەن. ناقتى ايتقاندا، ادامنىڭ بويىنداعى كەسەل اتاۋلىنىڭ ءبارى دە و باستا ونىڭ ويىنداعى، جانىنداعى، تانىمىنداعى ءتۇرلى پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلاردان تۋىنداعان. پسيحوسوماتيكالىق اۋرۋلار قاتارىنا نەنى جاتقىزۋعا بولادى؟ جاڭاعى ايتىپ وتىرعان كۇنشىلدىك، كورەالماۋشىلىق، قىزعانشاقتىق، كورسەقىزارلىق، تويىمسىزدىق، قاناعاتسىزدىق، دۇنيەقوڭىزدىق سەكىلدى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دا پسيحوسوماتيكالىق اۋرۋلاردى قوزدىرادى. قايعى، مۇڭ، اشۋ، ىزا، كەك، قورقىنىش، وكپە، رەنىش، مۇنىڭ ءبارى دە ۇزاققا سوزىلسا ادامدى مەرت قىلماي تىنبايدى ەكەن. ادامدار اراسىنداعى ۇرىس- كەرىس، ورىنسىز تىلدەۋلەر مەن عايباتتاۋلار، بىرەۋدى الداپ سوعۋ نەمەسە ەڭبەگىن قاناۋ، ءبارىنىڭ دە تاقالار جەرى تىعىرىق.
ادامنىڭ بويىنداعى، جان دۇنيەسىندەگى ءتۇرلى جاعىمسىز قاسيەتتەر ونىڭ ءتانىن دە جارالايدى. بۇنى مەديتسينا دا دالەلدەگەن. ماسەلەن، ومىردە جولى بولماعان، بارىنەن بەزىپ كەتكىسى كەلەتىن ادامدار الكوگولگە ۇيىرسەك كەلەدى ەكەن. الدەنەگە قارسىلىعى بار، ءوز مۇمكىندىگىن پايدالانا الماعان ادامدار اللەرگياعا بەيىم. ومىرگە قورقىنىش كوزىمەن قارايتىن، بار جاقسىلىقتى جوققا شىعارعان ادام اپپەنديتسيتكە ۇرىندىرۋى مۇمكىن. ومىرگە سەنىمسىزدىكپەن، سەلسوق قارايتىن، ءوزىن كىنالايتىن، تىرلىكتەن باز كەشكەن جانداردا ۇيقىسىزدىق دەرتى باسىمىراق. وزىنە كوڭىلى تولمايتىن، قورعانسىز جانداردىڭ اسقا دەگەن تابەتى جوعالادى. كەشىرىمشىلدىك دەگەندى ۇمىتقان، وكپەسى قارا قازانداي، ىشكى دۇنيەسى بوس جاندار سەمىزدىككە بوي الدىرتاتىن كورىنەدى. سەبەبى، ونداي ادامدار ىشتەگى بوستىقتى تاماقپەن تولتىرامىز دەپ ويلايدى. ءوز ومىرىنە كوڭىلى تولماعان ادامدار كوز اۋرۋىنا بەيىم كەلسە، قىزعانىش، رەنىشكە بوي الدىرعان جانداردا باس اۋرۋلارى كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن. ال ۇزاق ۋاقىت قايعى جامىلعان جان ديابەت اۋرۋىنا ۇشىراۋى مۇمكىن. سول سەكىلدى ادام بويىنداعى اۋرۋلاردىڭ كوبى جۇيكە جۇيەسى قىزمەتىنىڭ بۇزىلعانىنان بولادى ەكەن. ارينە، ادامنىڭ دەرتى ءدال وسىدان دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتەدى. گەنەتيكالىق، فيزيكالىق، ەكولوگيالىق فاكتورلار دا اۋرۋدىڭ وشاعى بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاپ، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدە جۇرگەن جانعا بۇل دەرتتەردىڭ بىرەۋى دە جولامايتىنىن مەديتسينا راستاپ وتىر.
«ادامدا ەكى ءتۇرلى ماقسۇت بار: ونىڭ ءبىرىن ءتان ماقسۇتى، ەكىنشىسىن جان ماقسۇتى دەيمىز. قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، وزىمشىلدىك، ماقتان كوكسەيتىن - ءتان ماقسۇتى. ادامشىلىق ار مەن ادال ەڭبەك ىزدەيتىن - جان ماقسۇتى. باستاپقىنى كوكسەگەن ادام زۇلىمدىق، قياناتپەن بولسا دا، مال، ءمانساپ، ماقتان تابۋعا قۇمار بولادى. سوڭعىنى كوكسەگەن ادامنىڭ ادال ەڭبەك، اق نيەتتەن باسقا ىزدەيتىنى جوق، ول ادام بالاسىن الا كورۋدى، قيانات قىلۋدى ءتىپتى ۇناتپايدى» دەيدى شاكارىم قاجى قۇدايبەردى ۇلى.
شىنىندا، ءتان ماقسۇتىن كوزدەگەن جان توزادى، جان ماقسۇتىن ىزدەگەن جان وزادى. سوندا نەسىمەن وزادى؟ ار ساقتايدى، ادەپتەن اسپايدى، قيانات قىلمايدى، كورىنگەنگە قۇمارلانبايدى، جۇرتتى سوكپەيدى. ادام جامان ادەتتەن ساقتانعان سايىن ءتانىن جانىنا بيلەتەدى. ال جانى جامان ادەتكە تولى ادامنىڭ جانىن ءتانى بيلەيدى. جاندى ءتان بيلەگەنشە توزدى دەي بەر. سەبەبى، دۇنيەدەگى بۇكىل جاماندىق اتاۋلىنىڭ ءبارى وسى جاندى ءتاننىڭ بيلەگەنىنەن بولىپ جاتىر.
اباي اتامىزدىڭ «تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى» دەگەنى بەكەر ەمەس. بالا كەزىمىزدە قانداي ەدىك؟ ءتانىمىز سونداي ءالسىز بولدى. تۇساۋىمىزدى كەسكەندە ءتاي- ءتاي باسىپ ازەر قوزعالدىق. ەسەسىنە جانىمىز سونداي تازا بولاتىن. اباي ايتقانداي «نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر- جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراۋعا» اسىعىپ تۇراتىن ەدىك. ال ەسەيگەندە نە بولدىق؟ بالا كەزدەگىدەي بىلۋگە، كورۋگە دەگەن قۇلشىنىس ورتا جولدا نەگە ازايدى؟ دەمەك، ءتان سەمىرگەن سايىن جان جۇقارا باستايدى دەگەن ءسوز.
«انىق قارا: جان - ءوزىڭ، دەنە - كيىم» دەيدى شاكارىم. بىزگە كەرەگى ءوزىمىز بە الدە كيىمىمىز بە؟ وسىعان دەيىن قانشاما كيىمنىڭ توز- توزى شىققانى سەكىلدى بۇل «كيىمىمىز» دە بىزدەن قالادى. ولاي بوسلا، سونشا تىراشتانىپ، كۇتىپ- باپتاعانىمىز ءوزىمىز ەمەس، «كيىمىمىز» بولىپ شىقپاي ما؟ سوندا مىنا دۇنيەگە كيىمدى كۇتىپ كيۋ ءۇشىن عانا كەلگەنبىز بە؟ جو- و- وق، ءوزىمىزدى، جانىمىزدى بۇتىندەۋ ءۇشىن كەلدىك. ال جاننىڭ جارالى بولماۋى جاعىمسىز قىلىقتاردان ادا بولۋمەن تىكەلەي بايلانىستى.
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەيدى اباي اتا. ادامزات ءبىر- ءبىرىن باۋىرىنداي ايالاسا، ءبىر- بىرىنە مەيىرىم شۋاعىن سەپسە، دۇنيە نۇرلانىپ كەتەر ەدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) نەمەرەلەرى حاسان مەن حۇسەيندى سۇيگەنىن كورگەن ءبىر كىسى: «مەنىڭ ون بالام بار. ءالى ەشبىرىن ءسۇيىپ كورمەپپىن» دەپ تاڭىرقاي قارايدى. سوندا ءنابيىمىز: «مەيىرىمدىلىك جاساماعان ادام مەيىرىمگە قاۋىشا المايدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ءابىش كەكىلباي ۇلى دا: «ادام ءناسىلىن جەر بەتىندە بايانداتىپ تۇرعان بىردەن- ءبىر كۇش - مەيىرىم مەن راقىم» دەپتى. راس، ەگەر ادامزات ءبىر- بىرىنە قاستىق ويلاماسا، مەيىرىممەن قاراسا، وندا بارشا ادامنىڭ دەنى ساۋ، عۇمىرى ۇزىن بولار بولار ما ەدى؟ نۇق پايعامبار نەگە 900 جىل ءومىر ءسۇردى؟ بالكىم توپان سۋدان كەيىنگى جاڭا ادامزاتتىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن مەيىرىمىن جوعالتپاعانىنان بولار؟ ەشكىم ەشكىمنىڭ اياعىنان شالمايدى، ەتەگىنەن تارتپايدى. سودان كەيىن ولاردىڭ ءومىرى ۇزاق بولماعاندا قايتەدى؟
سول نۇق پايعامباردان ءولىم پەرىشتەسى «دۇنيە قانداي ەكەن؟ » دەپ سۇراعاندا «ەكى ەسىگى بار ۇيگە ۇقسايدى، بىرەۋىنەن كىرىپ، ەكىنشىسىنەن شىعاسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. دەمەك، پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) «دۇنيەدە ماڭگى قالاتىنداي ەمەس، جولاۋشى سياقتى ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەگەنىنىڭ جانى بار. ءوزى قىسقا عۇمىردا ءبىر- بىرىمىزگە ءىشاي دەسپەي، شالقىپ عۇمىر كەشكەنگە نە جەتسىن؟ !
«ايقىن»